Сайынныбыт дуу, сатарыйдыбыт дуу…

Аан дойдуга саамай улахан держава биир күн күр гына сууллан түспүтүн кэннэ, хас да көлүөнэ ымыы гыммыт өйө-санаата, тардыһыыта-талаһыыта, сиэрэ-майгыта күл-көмөр буолан күлэ-күлэ тапталынна. Хас эмэ үйэлэр түгэхтэриттэн илдьэ кэлиллибит омук олох олоруутун сыаннаһа, киһи киһиэхэ сыһыана, дьиэ кэргэн, ийэ-аҕа буолуу төрүт үгэһэ  “сайдыылаах” Европаны үтүктүүттэн улаханнык айгыраата. Хайдах эрэ барыта күдээринэ, көрүнньүк, күннээҕи буолан хаалла.Киһи төрүт өйдөбүлүн ыһыыга, ытыйыыга саамай улахан оруолу СМИ ылла, ылар даҕаны буолла. 30-ччэ сыл ааспытын кэннэ, кэмниэ-кэнэҕэс,  дьэ кимнээх, кимтэн-хантан үбүлэнэр хаһыаттар, сурунааллар, ханааллар “көҥүл” олоҕу биһиги ыччаттарбытыгар иҥэрэллэрин ыйдаҥардан эрэбит.

Киһи – санаатынан. Ыра санаа кынаттыыр да, суулларар да. Ыра санаата киһи суох – киһи буолан бүтэр. Урукку идеаллар, идеология сууллубутун кэннэ бэҕэһээҥҥи сэбиэскэй дьону “көнө суолга” туруоран, “харахтарын аһан” барыы тугунан диэлийбитэ билигин илэ көстөн эрэр. Аһыныы, кыбыстыы, иһирэх сыһыан, истиҥ ытыктабыл курдук төрүт өйдөбүллэрбит сүтээри гыннылар. Барыта харчынан мээрэйдэнэр, кээмэйдэнэр топпот маҥалай, обот, иҥсэ абааһыта икки атахтааҕы буулаата.

Хаһан баҕарар, ханна баҕарар айылҕаҕа  саамай өркөннөрө, күүстээхтэрэ, талыылара бас-көс буолаллар. Сол курдук киһи аймахха эмиэ салайааччы, баһылык мээнэ киһиттэн ураты, этэргэ дылы “отунан-маһынан оҥоһуллубатах” дьон тахсар, тахсыахтаах даҕаны. Ол – олох сокуона. Бэйэ норуотун бас-көс киһитин сиргэ-буорга тэпсэр омук  ырааппата чахчы.

Бастатан туран, өйү-санааны ытыйыыга арҕааттан үбүлэнэр хаһыаттар дойду, норуот историческай өйдөбүлүн ытыра-ытыра сиргэ-буорга тэбистилэр.  Сэриибит да сэрии, кыайыыбыт да кыайыы, ситиһиибит да ситиһии, өркөн өйдөөхтөрбүт да өйө суох буолан таҕыстылар… Сүүһүнэн мөлүйүөн дьон олоҕо, эбэлэрбит-эһэлэрбит, ийэлэрбит-аҕаларбыт  барыта  халтай  олохтоох буолан таҕыстылар. Туох аанньа буолуой олорон кэлбит олоҕуҥ “халтай”, “сыыһа” дэммит буоллаҕына?!

Бу маннык дойду үрдүнэн ыытыллыбыт өйү-санааны куорҕаллыыр киэҥ хампаанньа Саха сирин арыылаан ааһыахтаах этэ дуо? Суоҕа биллэр. Итинник ыһар-тоҕор, өйү-санааны ытыйар далааһыннаах үлэ аҕыйах ахсааннаах омуктарга ордук суоһарыылаах содулланна. Дьэ, бэйэ-бэйэбитин тиниктэһэн да биэрээхтиибит. Туох туһугар? Былааска, дуоһунаска тиксээри? Көлөһүн тохпокко харчы баһан ылаары?..

Саха сиригэр ордук сытайан туран  “харах аһар” оруолу “Якутск вечернэй” хаһыат ылбыта, ылар даҕаны.  Өксөкүлээхтэн, Ойуунускайтан, Аммосовтан, онтон да атын чулуу дьоммутуттан саҕалаан национальнай  геройдарбытыгар тиийэ баһааҕырдыы, историябытын үөһэттэн көрөн туран кэлтэгэйдии “ырыппыта” буолуу, бас-көс дьоммутун, омуктары бэйэ-бэйэлэригэр тиксиһиннэрэ сатааһын, кыраны да күүркэтии, дуона суоҕунан да суоһурҕаныы… “Якутск вечерний” – общество маргинализациятыгар сүҥкэн “кылааты” киллэрдэ, киллэрэ да турар диэн билиниэххэ наада.

Дойду баһылыга Вл. Путин кыраныысса таһыттан үбүлэнэр фондалары, СМИлэри утары охсуһан син куолайдарын кэбирэттэ, кутуруктарын купсутта. Этэр-тыынар “салгыннара” убаабытын кэннэ балар аһаҕастык Россия судаарыстыбатын ыһар үлэлэрин хайысхатын уларыттылар, дьүһүн кубулуттулар.

Быһаас Ил Түмэн депутата Гаврил Парахин “Аартыкка” этэн турар: хас биирдии регионнарга “демократическай” хаһыаттар биир киэлилээхтик суруйаллар, арай регионнар усулуобуйаларыгар “адаптациялыыллар”, кэриэтиир салайааччыларын ааттара эрэ уларыйар диэн. Бу этиини бигэргэтэр этиилэр-суруйуулар прессаҕа тахсыталыыллар. Оннук диэн киһи сөбүлэһэр эрэ.

“Демократическай”, “тутулуга суох” хаһыаттар тугу суруйалларыттан көрөн идеологическай сэрии ханнык хайысхаҕа үлэлээн эрэрин сэрэйиэххэ сөп. Аһаҕастык куорҕаллыыр үлэ кутталламмытын кэннэ, балар аны биирдиилээн салайааччыларбыт, бас-көс дьоммутун сиэр-майгы өттүнэн “саралыыр” үлэҕэ оҕуннулар. Сатахха бэйэбит да дьоммут онно дэлэйдик үктэнэн, киирэн биэрэн иһэллэр. Обургулар ону сыыска-буорга түһэриэхтэрэ дуо, сып-сап сапка тиһэн “айдааннаах” ыстатыйалары, биэриилэри хамаҕатык хадаҕалаан иһэллэр. Биһиги ол аайы хара-хара ыйыстабыт эрэ.

***

Ааспыт нэдиэлэҕэ үөһэ ахтыллыбыт хаһыат Ил Түмэн дьокутаатын сиэр-майгы өттүнэн “саралаан” суруйда. Ол иннинэ эмиэ биир саха дьокутаата хаһааҥҥы эрэ көссүүтүн булан-талан ылан “ытытан-соҥотон” таһаарбыта. Өссө да итинник “саралааһыннар” тахсыахтара турдаҕа.

Көссүүлэр бэҕэһээҥҥи дуу, бүгүҥҥү дуу буолбатахтар – оҕолоро бэлиэр улааппыт. “Саралааччылар” эрдэ-сылла, итиитинэ тоҕо итинник хайысхалаах айдааны тардыбытахтара буолла? Уонча сылы быһа тугу күүтэ сыппыттарай? Эбэтэр сууттаһыахтарын иннинэ тоҕо таһааттарбатахтарай?..

Чэ, ол хаһыат хаһыатынан, айдаан айдаанынан. Бэйэбит “бэрэбинэбитигэр” иҥниэххэ.

Айдаарааччылар – дьахталлар. Саатыахпыт иһин саха тыатыгар үөскээбит, улааппыт, саха ыалыгар иитиллибит саха дьахталлара.

Көссүүлэһии диэн былыр-былыргыттан баара.  Баар, аны да баар буолара сэрэйиллэр. Ол гынан баран хаһан да “көссүүлэспитинэн”   өҥ туттуу, буолаары буолан саха дьахтарыгар, саха ыалын ийэтигэр хаһан да суоҕа. Эр киһи да, дьахтар да өттүттэн дьиэ кэргэн олоҕун ыһыы – үйэлэртэн үйэҕэ саат-суут дэнэн сирэй-харах анньыллар дьыала буолара. Дьон ортотугар олорор дьон – дьон саҥатын истэрэ, кыбыстара, толлоро-туттунара этэ эбээт.

Билигин кыбыстыы курдук майгыбыт сахаларга сүтээри гыммыт быһыыта. “Чыычый, дьон туох диэҕэй”, “дьон саҥарыа” диэн былыр элбэх алҕастартан, куһаҕантан киһи кыатанар буолара. Билигин аһара “сайдан” ол суох буолла. Айыы да, аньыы да тутуһуллубат киэлилэннэ.

Эр дьон айылҕаттан “наар көрдүү сылдьаллар” диэн хаһан эрэ учууталбыт улаатан эрэр  кыргыттары “өйдөтөн” турардаах – “эр киһи сүүс дьахтары ыйытар онтон биирдэстэрэ сөбүлэһэр, ол хайдах дьахтара өйдөнөр буоллаҕа” диэн.

Өй-санаа уларыйан, “сайдыбыт” аатыран көссүүлэһиини дуоһунастарыгар “статус” оҥостор тойоттор бааллар. Итинник “муода” ордук “саҥа сахалар”, “саҥа нууччалар” кэмнэригэр дэлэйэ сылдьыбыттааҕа.

Аны кырдьан эрэр сааһырбыт эр киһи бэрэбиэркэлэнээри, бэйэтин хараҕар бэйэтэ “улаатаары” быдан балыс дьахтары кытары көссүүлэһэрэ баар. Киһи барыта кырдьыан баҕарбат, ордук 50-нарын ааһан эрэр эр дьон кырдьартан уоттуу куттаналларын наука да өттүттэн дакаастаан тураллар. Ол иһин “уҥа-хаҥас” кылгас дьууппалаахтары сырсан сэттэ көлөһүннэрин хоро тоҕор “кылыыһыттар” баар буоллахтара.

Оттон эдэр дьахтар – 28-таах, буолаары буолан өссө икки оҕолоох ыал ийэтэ туох санааттан 58-таах оҕонньору кытары көссүүлэһиэҕэй?! Таптал манан ханан да сыта  суох. Онон кырдьаҕастар аһара сананымаҥ.  Хара маҥнайгыттан маннык сибээс  сыала-соруга биир – харчы ыган ылыы, баай-дуол тыырсыыта.

Саҥа сокуон таҕыста эбээт: баайы-дуолу нэһилиэстибэнэн хаалларыы билигин суутунан көтүрүллүөн сөп. “Уҥа-хаҥас” сырыыттан төрөөбүт оҕолор аҕаларын баайыттан-дуолуттан булгуччу тиксиэхтээхтэр.

Бу хаһыаттаппыт дьахтар билигин 40-уттан тахсыбыт. Урукку көссүүтэ сааһырда. Онон тутум баттаһан нэһилиэстибэни  тыырсыыга сананан бу араллааны таһааран эрдэҕэ.

Дьокуускай кыра, саха аҕыйах.  Бу дьахтар урут сахаҕа туох да ытыктанар, биллэр-көстөр, мааны ыалга кийииттии сылдьыбыттаах. Кэргэнэ аһара кыраһыабай, эдэр, үөрэхтээх, үлэһит бөҕө, өйдүүн-санаалыын ыраас баҕайы уол этэ. Дьоммун, оҕолорбун иитиэм этэ диэн ыраах хоту вахтаҕа баран хас эмэ ыйы быһа тоҥон-хатан үлэлээн мөхсөөхтүүрэ. Булбутун-талбытын барытын дьиэ кэргэнигэр сыһар-соһор буолара.

“Оҕолорум, ойоҕум туһа”, – диэн эдэр киһи үлэлии сылдьар кэмигэр, икки оҕолоох дьахтарбыт сырбылдьыйан бу сааһырбыт тойону эккирэтиһэн көссүүлэһэ сырыттаҕа! Иэдээн буолбатах дуо, бу?! Саха ыалын ийэтэ, дьахтара хаһааҥҥыттан оҕотун быраҕа-быраҕа “сулумахпын” дэнэ-дэнэ сааһырбыт киһини “таптыы” сүүрүөҕэй, ол киһи ойоҕун-оҕолорун айматалыаҕай?!  Биирбит да оҕотун кэриэтэ эдэр да диэн тохтооботоҕо кэлэтэр.

Уопсайынан, дьиэ кэргэн института туох да туоккаҕа турбат буолбута улаханнык хомотор, хоргутар. Хонон тураат холбоһоллор, холбоһон баран туора-маара сүүрэкэлииллэр. Сатахха дьахтар ийэбин да диэн туттуммата сүрдээх… уонна хайдах өйдөөх-санаалаах ыччаты маннык ийэлэр иитиэхтэрэй?

…Кэргэннээх сылдьан “атын киһиттэн оҕолоннум” диэн этии тустаахтарга төһө ыарахан охсуутун сэрэйиэххэ эрэ сөп.  Бу дьахтар кэргэнигэр эрэ буолбакка, кини дьонугар, аймахтарыгар эмиэ улахан охсууну оҥорбута.

Аны, дьокутааты төһө да үөхтэрбит, бу түбэлтэҕэ кэбэҕэһэ эмиэ да сөхтөрөр, эмиэ да хайҕатар. Туох да ДНК-үөдэн анаалыһа, бигэргэтиитэ суох хара маҥнайгыттан сүүрүҥүй дьахтар тылыгар эрэ итэҕэйэн оҕону билиммит, докумуоннаппыт. Бэйэтэ туспа кэргэннээх, сокуоннай оҕолордоох эрээри атын ыал ийэтигэр оҕолоотум диэн билинии эмиэ да хорсун быһыы.

Өссө харчынан, дьиэтинэн-уотунан, ону таһынан суут уурааҕынан да буоллар,  кырата суох алименынан көмөлөспүт. 2,5 мөлүйүөнү бэлэхтэтэр көссүү, сэрэйдэххэ, аҕыйах буолуохтаах. Сорох-сорох эр дьон кимнэрэ-туохтара ханна хаама сылдьарын билбэттэр, билиэхтэрин да баҕарбаттар.

Хаһыатынан көссүүлэспитин былаахтанар дьахтар “оҕотун харыстаан” бэйэтин аатын ааттаппатах.  Манна туох да “оҕону харыстааһын” суох. Күн аайы  кырдьаҕас дьокутааттан төрүүр  дьахтар аҕыйах буолуо, кыра куоракка ол кини оҕотун түргэнник билиэхтэрэ. Бу оҕо оскуолаҕа хайдах үөрэнэр ол кэннэ? “Харыстыыр” ийэ ол туһунан толкуйдаабатаҕа дуу, аахайбатаҕа дуу?

Аны билигин бэйэтэ дьиэтэ-уота, кэргэнэ суоҕа эбитэ буоллар киһи син хабырыттан баран  “сөпкө гынар” диэххэ эбитэ буолуо. Ону баар истэн кэлэйиэх быатыгар, билигин эмиэ эрдээх эбит! Эрдээх дьахтар атын эр киһиттэн хаһыатынан харчы модьуйар.  Дьэ, ыараханнык саха дьоно уларыйбыттар.

…Көссүүлэһии ыал олоҕун, укулаатын аймыыр, алдьатар түгэнигэр икки өттүттэн буруй тахсар. Эр киһи туора  таҕыл ханнарарыгар  эппиэтинэстээх буолуохтаах. “Итирик этим, бэйэтэ кэлбитэ” – диэн кубарытыы сиэр-майгы өттүнэн аахсыллыбат. Оонньообуттан оҕо төрүүрүгэр – оҕо буруйа суох. Сэрии, сут, оһол-дэҥ содулуттан эр дьон ахсаана дойду үрдүнэн аҕыйах. Сулумах дьахталлар кырдьык ыал аҕаларыттан оҕолоноллоро баар суолун ааһан элбэхтик көстөр буолла. Оттон кэргэннээх эрээри, харчы туһуттан көссүүлэһии саха санаатыгар батар буолбута – омук быһыытынан өйбүт-санаабыт сатарыйбытын көрдөрөр.

Кэнэҕэс да маннык хабааннаах суруйуулары бу хаһыат сырса сылдьан таһарыаҕа диэн бүк эрэнэбит. Кинилэргэ саатар эрэ – “сахалар баҕайылар манныккыт, сакаасчыттары көрдөөн бэйэ-бэйэҕитин кытары кыргыһыҥ” дииллэрэ кинилэргэ эгэ эрэ буоллаҕа. Онон силиилээх дьон айылҕаҕытынан эрэ буолбакка төбөҕүтүнэн эмиэ толкуйдааҥ диэн сүбэлиэм этэ. Үгэһирбит төрүт сиэр-майгы “сайдыбытын”, бэйэҕит да эмиэ ону “сайыннара” сылдьаргытын умнумаҥ. Баҕар, демографияны тупсарабыт дииргит буолуо да, “тупсуу” да хаачыстыбалаах буоллаҕына көдьүүстээх.  Оҥоруу биир, иитии атын. Чэгиэн өй-санаа, сиэр- майгы чэгиэнтэн үөскүүр.

***

Прасковья НИКАНОРОВА,

“Аартыкка” анаан.