Саха сирин общественноһа Семен ДОНСКОЙ-I төрөөбүтэ 125 сылын бэлиэтээтэ

Ахсынньы 10 күнүгэр Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет государственнай театрыгар Семен Николаевич Донской-I төрөөбүтэ 125 сылыгар аналлаах киэҥ дьоро түһүлгэтэ ыытылынна. Үөрүүлээх түгэҥҥэ Ньурба улууһун салалтата, Дьокуускай куорат  дьоно-сэргэтэ, правительство үлэһиттэрэ, общественниктар кытыннылар.

Ньурба улууһун баһылыга Алексей Иннокентьев төрөөбүт дойдуларын сайдыытыгар улахан кылааттарын киллэрбит ытык кырдьаҕастарга “Ньурба улууһун Бочуоттаах гражданина” албан аат бэлиэтин туттурда.

***

I-кы уонна II-с Семен Николаевич Донскойдар  Саха сирин бастакы правительствотын – Совнаркомун алта наркомнарыттан  биирдэстэрэ. Биир ыалтан икки ини-бии наркомнааабыттара олоххо сэдэх көстүү.

Донскойдар Максим Аммосовы, Платон Ойуунускайы, Исидор Бараховы, Степан Васильевы кытта Саха сирэ өр сыллаах сайдыытын акылаатын уурсубут дьоно буолалллар.

Биллиилээх судаарыстыбаннай уонна общественнай деятель, Саха сирин автономиятын төрүттэспит Семен Николаевич Донской-1, син биир доҕотторун кытары атылыы дьылҕалаах.  1938 сыллаахха  «норуот өстөөҕүнэн» буруйданан репрессияламмыт буолан, кини аата өр сыллар усталарыгар умнулла сылдьыбыта.

1957 сыллаахха Донской-1 ССРС Кылаабынай байыаннай прокуратуратын уурааҕынан реабилитацияламмыта. Ол эрээри үйэ аҥарын кэриҥэ ааспытын эрэ кэннэ кини үтүө аата бүтэһиктээхтик чөлүгэр түһэриллибитэ.

Семен Николаевич Донской-1 1893 с. ахсынньы 23 к. Ньурба улууһун Малдьаҕар нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Кини аҕата Николай Семенович Донской хаста даҕаны улуус баһылыгынан талыллыбыт киһи.

Айылҕаттан тобуллаҕас өйдөөх ини-бии Сэмэннэр сурукка-бичиккэ сыылынайтан үөрэммиттэрэ. Духовнай училищеҕа үөрэнэллэригэр политсыылынайдары кытта алтыспыттара, прогрессивнай өйдөөх-санаалаах ыччаттардыын бодоруспуттара.

Семен Донской-I 1910-1915 сс. Сунтаар улууһун Элгээйи уонна Сиэйэ оскуолаларыгар учууталынан үлэлээбитэ.

1915 с. Ньурба улууһун бас-көс дьонун мунньаҕа 22 саастаах Семен Николаевиһы улуус баһылыгынан талбыта. Улуус саҥа баһылыга бааһынаны уонна оттуур ходуһалары кэҥэтиигэ күүскэ ылсыбыта. 1917 с. олунньутааҕы революциятын кэнниттэн кини обществоҕа куттал суох буолуутун улуустааҕы комитетын бэрэссэдээтэлинэн, онтон Бүлүүтээҕи уезднай земской управа бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта.

Семен Донской земство быһыытынан олохтоох салайыныыны киллэрбитэ, сири туҺаныы кылаастаах систематын суох гынан, дьахталларга сири сыһыаран сир реформатын саҕалаабыта.

Саха сиригэр Сэбиэскэй былаас олохтонор сылларыгар Семен Донской Губревком чилиэнэ, сир отделын сэбиэдиссэйэ буолбута. Саха сирин автономията тэриллэригэр Семен Донской-1 тэрийэр комитет чилиэнинэн анаммыта. П.А.Ойуунускай ахтыытынан, кини Улахан Донскойдуун 2 түүн устата автономия биллэриллэрин туһунан Манифест суруйбута.

Манифест 1922 с. ыам ыйын 1 күнүгэр бэчээттэммитэ уонна өрө туруу хамсааһына тохтууругар, саха норуота Сэбиэскэй былаас диэки эргиллиитигэр улахан оруолламмыта.

Семен Донской-1 П.А.Ойуунускайдыын уонна С.Ф.Гоголевтыын «САССР наркомнарын тустарынан Балаһыанньаны» ырытан оҥорсубута. Кини 1-кы Учредительнай сийиэстэн саҕалаан, хас даҕаны Бүтүн Саха сиринээҕи сийиэс делегатынан талыллыбыта.

Советтар I, II, IV уонна V-с сийиэстэригэр ЯЦИК чилиэнинэн, Совнарком Бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан быыбардаммыта. Бүтүн Россиятааҕы Советтар Х сийиэстэрин делегатынан талыллыбыта. ССРС Киин Ситэриилээх Комитетын чилиэнэ этэ.

Семен Донской-1 сир оҥоһуутун бастакы наркомунан үлэлииригэр улахан тэрийэр дьоҕурдааҕын көрдөрбүтэ. Кини көҕүлээһининэн Советтар сийиэстэригэр сир реформатын туһунан сокуон уонна сэрииттэн эмсэҕэлээбит тыа хаһаайыстыбатын чөлүгэр түһэриигэ кэккэ уураахтар ылыллыбыттара.

Билиҥҥинэн тыа хаһаайыстыбатын 1-кы миниистирэ Семен Донской-1 салалтатынан, Саха сирин олохтоохторун бурдугу үүннэрэллэригэр, тыа хаһаайыстыбатын сэбиргэлинэн хааччыйыыга уонна кирэдьииттээһиҥҥэ улахан болҕомто ууруллубута.

Итини сэргэ Семен Донской-1 «Салҕабыл» кредитнэй тэрилтэ Советын бэрэссэдээтэлэ, «Манчаары» култуурунай-сырдатар общество салайааччыта этэ. Бастыҥ хаһаайыстыбаларга бириэмийэ олохтоон көҕүлүүр ныма олохтоммута.

1923-1924 сс. күннэтэ аайы тахсар «Кыым» бастакы национальнай хаһыат редакторынан үлэлээбитэ. Кини саха интеллигенциятын ортотугар олус ытыктанар киһи этэ . Бу туһунан ВКП (б) обкомун секретара Пестун 1924 с. бэс ыйын 4 күнүгэр илии баттаабыт характеристиката туоһулуура:

«Кини өссө партияҕа киириэн быдан иннинэ партийнай тэрилтэ сорудахтарын толорон, партията суох саха интеллигенциятын ортотугар эппиэттээх үлэни толорбута. Табаарыс Донскойу бары бүттүүн ытыктыыр буоланнар, биһиги сорох түгэннэргэ төһө да ахсаанынан аҕыйах буолларбыт, партия быһаарыыларын уонна быыбардарын олоххо киллэрэрбит кыаллара. Табаарыс Донской губернскай далааһыннаах үлэҺит, сир үлэтигэр улахан уопуттаах. Тактичнай. Тулуурдаах. Дьиссипилиинэлээх. Инициативалаах. Тэрийэр дьоҕурдаах, үлэһиттэри сүүмэрдиири уонна аттаран туруорары сатыыр. Саха сирин култуурунай үлэҺитин быһыытынан эмиэ сыаналанар».

1924 с. олунньу 4 күнүгэр партия обкомун пленума бэйэтин уурааҕынан Москваҕа баран эрэр Исидор Барахов оннугар Семен Донскойу-1 Совнарком Бэрэссэдээтэлин дуоһунаһыгар мэктиэлээбитэ. Донской доруобуйатын туругунан (чахчы, кини тыҥа сэллигинэн уонна сүһүөх арамачыыһынан улаханнык ыарытыйара) уонна олус элбэх үлэлээҕинэн матыыптаан (Совнарком Бэрэссэдээтэлинэн ананнаҕына даҕаны босхоломмот 7 дуоһунастааҕа), бэйэтин оннугар Иван Винокурову аныырга көрдөһөн сайабылыанньа суруйбута. Обком пленума кини этиитин ылынан, Иван Винокурову Совнарком Бэрэссэдээтэлинэн талбыттара.

Бу кэнниттэн Семен Донской-1 РСФСР Бырабыыталыстыбатын иһинэн Саха АССР Бэрэстэбиитэлинэн, «Якутторг» директорынан үлэлээбитэ. Алта ыйынан «Якутторг» барыс ылбытын, түүлээххэ сыананы үрдэппитин, соҕотуопка тэрилтэлэрин ортотугар күрэстэһиини сайыннарбытын иһин, кинини үлэтиттэн устубуттара.

Саха норуотугар улахан охсуулаах буолбут 1928 с. партия Киин Комитетын уурааҕынан М.К.Аммосов салайааччылаах Саха сиринээҕи партийнай тэрилтэ салалтата барыта устуллубута. С.Н.Донской-1 ыыппыт «Экономическай контрреволюциятын туһунан» дьыала тэриллибитэ.

1930 с. Саха АССР Кылаабынай суута Донскойу ытан өлөрөргө уураахтаабыта. Ол эрээри ВКП (Б) Киин Партийнай Комиссиятын коллегиятын чилиэнэ Степан Васильев Киин Хонтуруоллуур Комиссияҕа сайабылыанньа суруйан дьыала хаттаан көрүллэрин ситиспитэ.

РСФСР Үрдүкү суута Саха АССР Кылаабынай суутун уурааҕын көтүрбүтэ. Семен Донской-1 кырдьыга дакаастанан партияҕа чөлүгэр түһэриллибитэ.

Хаайыы уонна «көрдөрүүлээх суут» Донской-1 онто да суох мөлтөх доруобуйатын эспитэ. Кини 1 группалаах инбэлиит буолбута. Ол эрээри 1933 сылтан Семен Николаевич Москваҕа ССРС норуоттарын Киин издательствотыгар Саха секциятын редколлегиятыгар айымньылаахтык үлэлээбитэ. Оскуола учебниктарын уонна уус-уран литератураны сахалыы тылбаастаан таҺаарыынан дьарыктаммыта, бастакы «Нууччалыы-сахалыы тылдьыты» суруйан бэчээттэппитэ.

1938 с. ыараханнык ыалдьа сылдьар Семен Донскойу-1 Бутырскай түрүмэҕэ хаайбыттара.

Кини элбэх муҥу-сору көрөн, олоҕо суох сымыйанан оҥоһуллубут ханнык даҕаны боротокуолларга илии баттаабакка, кими даҕаны уган биэрбэккэ доппуруос кэмигэр кырыктаахтык кырбанан тыына быстыбыта. Аҕыйах хонугунан кини быраатын, саҥа аһыллыбыт Саха педагогическай институт бастакы ректорын, История, тыл уонна култуура институтун (билиҥҥитэ Гуманитарнай чинчийии института) тэрийээччилэртэн биирдэстэрин, институт бастакы ученай-секретарын, РСФСР Совнаркомун иһинэн Саха АССР бастайааннай бэрэстэбиитэлинэн үлэлии сылдьар Семен Донскойу-II репрессиялаан, эмиэ элбэх эрэйи-муҥу көрдөрөн Москва анныгар Ботово сэлиэнньэҕэ ытан өлөрбүттэрэ.

Бырааттыы Донскойдар Саха сирэ чэлгийэ сайдарын, саха норуота аан дойду атын норуоттарын кытта тэҥҥэ хаамсан иҺэр, үөрэхтээх уонна култуурунай буолуоҕун баҕараллара. Кинилэр үлэлээбит кылгас кэмнэригэр норуот үөрэҕириитин тэрийэргэ уонна сайыннарарга элбэҕи оҥорон хаалларбыттара.

Донскойдар көҕүлээһиннэринэн оҕолору төрөөбүт тылынан үөрэтии идеята ылыллыбыта, сир аайы оскуолалар аһыллыбыттара, үөрэх учебниктара сахалыы тылбаастанан бэчээттэнэн тахсыбыттара. Үөрэх суолтата дьоҥҥо-норуокка хайдах курдук улахан туһалааҕын өйдөөн, бырааттыы Семен-I уонна Семен-II Донскойдар төрөөбүт, олорбут алта хостоох улахан дьиэлэрин Малдьаҕарга оскуола бастаан аһылларыгар анаан биэрбиттэрэ.

2003 с. ити дьиэҕэ бырааттыы Донскойдар ааттарын сүгэр Музей-дьиэ аһыллыбыта.
Биһиги үүнэр көлүөнэни норуот сайдыылаах, үрдүк култууралаах, үчүгэй олохтоох буоларын туһугар үлэлээбит маннык бастыҥ дьоммут үтүө холобурдарыгар иитиэхтээхпит. Кинилэр сырдык ааттарыгар сүгүрүйэбит, махтал истиҥ тылларын аныыбыт.
***

Aartyk.Ru