“Саха дойдута” хаһыат 110, “Саха саҥата” сурунаал 105 сыллаах үбүлүөйдэрэ бэлиэтэннэ

Балаҕан ыйын 20 күнүгэр П.А. Ойуунускай аатынан Саха академическай театрыгар “Саха дойдута” бастакы сахалыы хаһыат 110 уонна “Саха саҥата” сурунаал 105 сыллаах үбүлүөйдэрин бэлиэтиир дьоро киэһэ буолла.

“Саха дойдута” диэн сахалыы тылынан бастакы хаһыат 1907 сыл от ыйын 1 күнүттэн 1908 сыл тохсунньу 24 күнүгэр диэри “Якутский край” диэн нууччалыы тылынан тахсар хаһыаты кытта холбуу, икки тыллаах хаһыат быһыытынан бэчээттэммитэ. Онтон 1912 сыл балаҕан ыйын 1 күнүттэн саҕалаан 1913 сыл кулун тутар 1 күнүгэр диэри “Саха саҥата” диэн прогрессивнай уонна тутулуга суох сахалыы бастакы сурунаал тахсыбыта. “Саха саҥатын” тэрийээччилэр сурунаал иннигэр саха дьоно-сэргэтэ суругу билэллэригэр, үөрэхтээһин сайдыытыгар, баттабыл-атаҕастабыл аччыырыгар, кыһалҕаттан босхолонон, саха норуотун олоҕун тупсарар, сахалары биир сомоҕо буоларга ыҥырар соруктары туруорбуттара.

Бастакы сахалыы хаһыаттар уонна сурунаал тула саха интеллигенцията, үөрэхтээхтэрэ, норуот ырыаһыттара-тойуксуттара, сэһэнньиттэрэ түмүллүбүттэрэ. Саха оччотооҕу интеллигеннэрэ, үөрэхтээхтэрэ бастакы хаһыат, сурунаал көмөтүнэн үөрэҕи-билиини тарҕатарга, омук общественнай өйүн-санаатын сайыннарарга, төрөөбүт норуоттарын дьалхааннаах кэлэр үйэҕэ бэлэмнииргэ дьулуспуттара. Бу соруктары толорорго уонна сахалыы тылынан суруналыыстыка үөдүйүүтүгэр, сахалыы литературнай тыл олохсуйуутугар, национальнай литература төрүттэниитигэр бастакы сахалыы тылынан тахсыбыт “Саха дойдута” хаһыат уонна “Саха саҥата” сурунаал олук буолбуттара. Ол кэмтэн үйэттэн ордук кэмҥэ уҥуордаан быйыл “Саха дойдута” хаһыат 110, оттон “Саха саҥата” сурунаал 105 сыллара номнуо туола оҕуста.

Үбүлүөйдээх тэрээһиҥҥэ ыалдьыттарга анаан театр фойетыгар саха бэчээтин, саха литературатын төрүттэниитин көрдөрөр бэртээхэй быыстапка турда. Ол курдук, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай архыыба (П.В.Румянцев) саха бастакы интеллигенциятын туһунан, СӨ Национальнай библиотеката (С.В.Максимова) архыыбын сэдэх матырыйаалларыттан, Уус Алдан улууһун С.С.Васильев-Борогонскай аатынан кииннэммит библиотекатын (В.Н.Окоемова) В.В. Никифоров – Күлүмнүүр олоҕун, үлэтин, Амма улууһун В.Г.Короленко аатынан кииннэммит библиотекатын (С.Е.Макарова) Н.Е. Афанасьев туһунан бэлэмнээбит экспозициялара көрөөччү болҕомтотун тартылар.

П.А. Ойуунускай аатынан Саха академическай театр музейын (Е.Н.Степанов, Л.В.Тимофеева) экспонаттарыттан XIX үйэ бүтүүтэ — XX үйэ саҕаланыыта «Сахалар сойуустара» түмсүүтүн дьиэтин үтүктэн көрдөрбүттэрин дьон-сэргэ сэҥээрдэ. Оччотооҕу кэм малларын, иһититтэн-хомуоһуттан олоппоһугар, остуолугар тиийэ туруоран, онно сахалыы таҥастаах, “Саха дойдута” хаһыаты тутан олорор дьон саха бастакы интеллигенциятын уобараһын арыйан, былыргы кэм тыыннаах хартыынатын арыйдылар.

Ол кэмнээҕи Василий Приютов фотосалонун үтүктэн оҥорбуттарыгар, ол онно саха билиҥҥи суруналыыстара оччотооҕу кэм таҥаһын таҥнан уобараска киирбиттэрэ кэлбит дьон болҕомтотун тарта. Ити курдук П.А. Ойуунускай аатынан Саха театрыгар үс үйэ алтыһыыта буолла.

Үөрүүлээх мунньах аһыллыытыгар култуура уонна искусство колледжын устудьуон уолаттара (З.Н.Никитин, М.Г.Боппоенова) В.В. Никифоров – Күлүмнүүр саха интеллигенциятын кытта “Саха дойдута” диэн сахалыы тыллаах бастакы хаһыаты таһаарар туһунан мунньаҕын бэрт чаҕылхайдык дьүһүйэн көрдөрдүлэр.

Үбүлүөйдээх дьоро киэһэ президиумугар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Гуляев, Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай сүбэһитэ Андрей Борисов, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга миниистирэ Владимир Тихонов, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин наукаҕа, үөрэххэ, култуураҕа, сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэргэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ, бастакы сахалыы тылынан тахсыбыт “Саха дойдута” хаһыат 110, “Саха саҥата” сурунаал 105 сылларын бэлэмнээн ыытар тэрийэр хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева, Саха Өрөспүүбүлүкэтин сибээскэ уонна информационнай технологияларга миниистирин солбуйааччы Чокуур Гаврильев, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет филологическай факультетын суруналыыстыка кафедратын сэбиэдиссэйэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруйааччыларын ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ, Духуобунас академиятын академига, “Илин” сурунаал редактора Олег Сидоров, Саха народнай поэта, Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ, РФ уонна СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Духуобунас академиятын академига Наталья Харлампьева, Саха Өрөспүүбүлүкэтин суруналыыстарын сойууһун бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Афанасий Ноев, саха суруналыыстыкатын уонна бэчээтин бэтэрээннэрэ – СССР бэчээтин туйгуна, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ суруналыыстыкатын уонна П.А. Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэлэр лауреаттара Дмитрий Кустуров, РСФСР, Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ Дмитрий Николаев, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Иван Борисов, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Иван Ксенофонтов, СӨ наукаларын Академиятын Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар кыһалҕаларын институтун лексикографияҕа секторын сүрүн научнай үлэһитэ, филологическай наука доктора, профессор, СӨ Наукатын академиятын академига Петр Слепцов, СӨ Наукаларын академиятын Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар кыһалҕаларын институтун саха тылын лексикологиятын секторын научнай үлэһитэ, филологическай наука кандидата, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Михаил Алексеев – Дапсы, Нам улууһун “Эҥсиэли” хаһыатын редактор-дириэктэрэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ суруналыыстыкаҕа Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата Владислав Касьянов, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет Хотугулуу-Илиҥҥи омуктар тылларын, култуураларын институтун саха литературатын кафедратын сэбиэдиссэйэ, филологическай наука кандидата Валентина Семенова, В.В. Алексеев аатынан Мүрүтээҕи уолаттар гимназияларын научнай методическай үлэҕэ директоры солбуйааччы, филологическай наука кандидата Наталья Бурцева, “Чолбон” сурунаал кылаабынай редакторын солбуйааччы, Саха Сирин суруйааччыларын Сойууһун бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Гаврил Андросов олордулар.

Саха бэчээтин төрүттэниитигэр анаммыт мунньаҕы М.К. Аммосов аатынан ХИФУ филологическай факультетын суруналыыстыкаҕа кафедратын сэбиэдиссэйэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруйааччыларын ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ, Духуобунас академиятын академига, “Илин” сурунаал редактора Олег Сидоров иилээн-саҕалаан ыытта.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков саха уһулуччулаах национальнай диэйэтэлэ, М.К. Аммосов аатынан университетка 1962 сыллаахтан олоҕун тиһэх күнүгэр диэри бэриниилээхтик үлэлээбит, 50-тэн тахса сыл саха литературатын, саха литературнай кириитикэтин үрдүк аатын көмүскээн кэлбит, саха литературата үөскүөҕүттэн икки аҥы утарыта тутар лааҕырга, буржуазнай националистическай уонна сэбиэскэй литератураҕа хайытан сыаналыыр кэмҥэ саха суруйааччыларын, поэттарын, саха литературатын, биир кэлимник, ханнык да идеология сабардамыгар оҕустарбакка, ханнык да үрүҥҥэ-хараҕа араарбакка, саха литературатын, норуотун чиэһин көмүскээбит литературнай кириитик, чинчийээччи Василий Никитич Протодьяконов сырдык аатын бу киэһэ саалаҕа толору мустубут дьон сүһүөхтэригэр туран ахтан-санаан ылалларыгар көрдөстө.

“Василий Никитич үлэлээбит сылларын тухары сүүһүнэн, тыһыынчанан ахсааннаах устудьуоннарыгар саха литературатын уҥа-хаҥас хайыппакка үөрэтэн, уһун кэмнэргэ умнууга сылдьыбыт Василий Никанорович Леонтьев, Гавриил Васильевич Баишев – Алтан Сарын, онтон да атын саха бастакы көлүөнэ интеллигенциятын ааттарын тилиннэрэн кэлбитэ. А.Е. Кулаковскайы – Өксөкүлээх Өлөксөйү, В.В. Никифоровы – Күлүмнүүрү саха норуотун инникитигэр туруулаһан үлэлээбит дьон диэн бастакы кэккэҕэ ааттаабыта”, – диэн Александр Жирков эттэ.

Салгыы Ил Түмэн спикерэ оччотооҕуга сахалыы бэчээт төрүттэниитигэр кэм-кэрдии тирээбитин, 1905 уонна 1907 сыллааҕы өрөбөлүүссүйэ дьалҕааныгар сөп түбэһиннэрэн, Арассыыйа ыраахтааҕыта Николай II ыйааҕынан бэчээт үлэтигэр тахсыбыт чэпчэтиилэри туһанан, саха интеллигенцията, нуучча политическай сыылынайдарын өйөбүллэригэр тирэҕирэн, саха бастакы хаһыаттарын таһаарар кыахха киирбиттэрин аҕынна.

Маныаха Александр Жирков саха бэчээтин историятын үс кэрдиис кэмҥэ арааран көрүөххэ сөбүн ыйда, ол эбэтэр өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи кэм, сэбиэскэй кэм уонна Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыбытын кэнниттэн кэм. Бу кэрдиистэртэн дьон болҕомтотун өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи 1917 сылга диэри кэм тардар. Итиннэ хас да улахан ыйытык үөскүүр, ол ыйытыктар соторутааҕыта диэри үөскүүр мөккүөрдэрдээх түгэннэрдээх.

“Бастакынан, сахаларга өрөбөлүүссүйэ иннинэ сахалыы бэчээттээхтэр этэ дуу, суоҕа дуу?! Иккиһинэн, сахалыы бэчээт, хаһыат, сурунаал үөһэттэн былаас өҥөтүнэн үөскээбитэ дуу, эбэтэр норуот туруорсан төрүттээбитэ дуу? Үсүһүнэн, сахалыы бастакы хаһыаты төрүттээбит дьон кимнээх этилэрий? Сахалыы хаһыаттар, сурунаал саха литературатын, суруналыыстыкатын, сахалыы литературнай тылын сайдыытыгар төһө улахан суолталаахтар этэй?” – диэн Александр Жирков ол ыйытыктары ыйда. Итиэннэ бу мөккүөрдэри быһаарар тоҕоостооҕун эттэ.

“Кэнники сылларга сөптөөх уонна толору харда бэрилиннэ, быһаарыы оҥоһулунна. Соторутааҥҥа диэри Сэбиэскэй былаас буолбутун эрэ кэнниттэн, өссө чопчуланан 1921 сылтан, сахалыы бэчээт былаас бэйэтин өҥөтүнэн көҕүлээн баар буолбута диэн этии, мин саныахпар, бүтэһиктээхтик тохтоото, быһаарыллынна”, – диэн спикер чорботто, – “Сахалыы бастакы сурунаал, саха суруналыыстыката, сахалыы литературнай тыл олохсуйуутугар төрүт буолбут таһаарыылар – 1921 сыл быдан иннинэ, 1907 сылтан саҕалаан, саха бастакы көлүөнэ национальнай интеллигенциятын, дьон-сэргэ туруорсуутунан улахан утарсыылары ааһан тэриллибитэ диэн толору этэр бырааптаахпыт. Сахалыы бастакы хаһыаттар уонна сахалыы бастакы сурунаал тахсыытыгар сүрүн баһылыыр-көһүлүүр оруолу саха бастакы көлүөнэ интеллигенцията ылбыта диэн биһиги бүгүн чопчулаан бэлиэтиэх тустаахпыт. В.В. Никифоров – Күлүмнүүр, эһиги билэргит курдук, “Сахалар сойуустарын” дьыалатыгар түбэһэн, 1906–1907 сс. силиэстийэҕэ сылдьар кэмэ. Онон кини хаһыаты быһаччы бэйэтэ төрүттүүр, иилиир-саҕалыыр, эрэдээктэрдиир, таһаарар бырааба суох этэ. Ол да буоллар, бу Саха сиригэр сахалыы хаһыат аан бастаан тахсыахтаах диэн, кини бэйэтин чугас доҕорун, үчүгэйдик билсэр киһитин, сахалыы дэгиттэр билэр нуучча политсыылынайын Всеволод Михайлович Ионовы уонна итини сэргэ адвокат, дворянин, политсыылынай Михаил Васильевич Сабунаевы, олохтоох дьонтон Амматтан төрүттээх Николай Егорович Афанасьевы, онтон да атын үөрэхтээх дьону түмэн, сахалыы тыллаах хаһыаты таһааралларыгар В.В. Никифоров сүрүн оруолу ылбыта”.

Хаһыаты оҥорон таһаарыыга “Якутские епархальные ведомости” типографията кыамтата суоҕуттан Василий Никифоров Петр Кушнареву кытта харчы уганнар, сахалыы шрифтээх типографияны атыылаһаллар. Сахалыы шриби оҥортороллоругар Афанасий Яковлевич Уваровскай аата суолталаах. Тоҕо диэтэр Уваровскай 1840-1852 сылларга Санкт-Петербурга олорор эрдэҕинэ суруйбут суруктарыгар, матырыйаалларыгар олоҕуран Отто Николаевич Бетлингк оҥорбут саха тылын алпаабытынан Күлүмнүүр Санкт-Петербурга Франц Леман типографскай массыыналары оҥорор фабрикатыгар сахалыы шриби уонна типографияны сакаастаан ылбыта. Инньэ гынан, В.В. Никифоров саха национальнай интеллигенциятын кытта Саха сиригэр саха прессатын сүрүн идеологтара буолбуттара.

“Саха дойдута”, “Саха олоҕо” бастакы хаһыаттар уонна “Саха саҥата” сурунаал ыкса ситимнээхтэр. Кырдьыгынан салайтаран, мэһэйдэри туораан, саха тылын-өһүн, олоҕун-дьаһаҕын дьоҥҥо тириэрдэр соруктаахтара. Бу хаһыаттарга уонна сурунаалга саха литературатын классиктарын айымньылара: А.Е. Кулаковскай “Уот тыыннаах улахан оҥочо” хоһооно, А.И. Софронов-Алампа “Төрөөбүт дойду” хоһооно, М.Н. Тимофеев-Терешкин Тыгын туһунан номоҕо, саха фольклорун айымньыларыттан быһа тардыылар, нууччалыыттан тылбаастар бэчээттэммиттэрэ.

Ил Түмэн спикерэ билиҥҥи саха бэчээтэ бастакы саха национальнай интеллигенцията олохтообут уонна ол кэмҥэ төрүттээбит жанрдарыттан, хайысхаларыттан туораабакка, күн бүгүҥҥэ диэри ону тутуһа сылдьарын бэлиэтээтэ.

“Репортажтан саҕалаан суруналыыстыка араас жанрдара “Саха саҥата” сурунаалга баар этилэр. “Саха дойдута”, “Саха олоҕо” бастакы хаһыаттар уонна “Саха саҥата” сурунаал саха бэчээтин уонна сахалыы литературнай тыл үөскээһиннэригэр, сайдыыларыгар быһаарар оруолламмыттара”, – диэн Александр Жирков эттэ. Итиэннэ биһиэхэ эрэ буолбакка, оччолорго Арассыыйа кытыы өттүгэр олорор омуктар бэйэлэрин тылларынан бэчээти олохтуу сатаабыттара, ол үгүстэригэр кыайтарбатаҕын спикер аҕынна.

“Татаардар курдук улахан омуктар өссө ХVIII үйэ ортотуттан саҕалаан туруорсубут эбит буоллахтарына, онтулара бүтэр уһугар тиийэн улахан утарсыыны көрсөн, ХХ үйэ саҕаланыытыгар биһиги бастакы бэчээппитин кытта тэҥҥэ күн сирин көрбүтэ”, – диэн спикер ахтан аһарда.

Хайа баҕар норуот бэйэтин историятын хайдах сыаналыыра, хайдах үөрэтэрэ – көҥүлэ. Онно умсугутулаах, дьалҕааннаах историялаах омук ол хаһан баҕарар инники өттүгэр дьулуурдаах буолар. Саха бастакы көлүөнэ национальнай интеллигенцията ХIХ үйэ бүтүүтүгэр — XX үйэ саҥатыгар түһүүлээхтик-тахсыылаахтык, эмиэ да кыайыы өрөгөйдөөх үлэлээн-хамсаан ааспыт историяларын, норуоттарын туһугар киллэрбит кылааттарын умнуо суохтаахпыт.

Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков этиитин түмүгэр манныгы бэлиэтээтэ: «Саха дойдута”, “Саха олоҕо”, «Саха саҥата» таһаарыылары судаарыстыбаттан тутулуга суох сахалыы бастакы общественнай-политическай уонна литературнай хаһыаттар быһыытынан көрөбүт. Оттон сэбиэскэй былаас кэнниттэн судаарыстыба көҕүлээһининэн тахсыбыт “Манчаары” хаһыат сэбиэскэй былаас кэнниттэн үөскээбит саха бэчээтин историятыгар бастакы официальнай хаһыат быһыытынан билинэбит”.

Итинник тылларынан түмүктээн туран, Александр Жирков саха суруналыыстыкатын, бэчээтин сайдыытыгар улахан кылааттарын киллэрбиттэрин иһин “Саха сирэ” хаһыат бэтэрээнэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Иван Ксенофонтовка, Амма улууһун “Амма олоҕо” хаһыат бэтэрээнэ, СӨ бэчээтин туйгуна Иван Корякиҥҥа, “Ил Түмэн” хаһыат сахалыы таһаарыытын эрэдээктэрэ, СӨ култууратын туйгуна Елена Баишеваҕа Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин Махтал суругун, СӨ народнай поэта, Саха сирин суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ, Арассыыйа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ Наталья Харлампьеваҕа уонна “Кыым” хаһыат кылаабынай эрэдээктэрин солбуйааччыта Татьяна Захароваҕа Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин Махталын, филологическай наука кандидата, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Михаил Алексеевка-Дапсыга, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Иван Борисовка Ил Түмэн Бочуоттаах грамотатын туттарда.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Гуляев дьоро киэһэҕэ мустубут дьону-сэргэни “Саха дойдута” хаһыат 110, “Саха саҥата” сурунаал 105 сыллаах үбүлүөйдэринэн эҕэрдэлээтэ уонна бу хаһыаттар, сурунаал саха бэчээтин уонна култууратын сайдыытыгар улахан суолталаахтарын бэлиэтээтэ.

“Саха дойдута”, “Саха олоҕо” хаһыаттар уонна “Саха саҥата” сурунаал сахалыы литературнай тыл сайдыытыгар кылааттара сүҥкэн. Билигин Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыбаннай тылынан 156 тахса хаһыат уонна сурунаал тахсар. Өрөспүүбүлүкэбит бары улуустарыттан 34 улууһун хаһыаттара сахалыы тыллаахтар”, – диэн Михаил Гуляев эттэ уонна “Хаһыат бастыҥ былааныгар норуот кырдьыга туруохтаах. Бу норуот кырдьыга туохтааҕар да үрдүк буолуохтаах”, – диэн саха суруналыыстыкатын төрүттээччи Василий Никифоров – Күлүмнүүр сахалыы бастакы хаһыат миссиятын туһунан суруйбутун санатта.

СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Гуляев Өлүөхүмэ улууһун “Өлүөхүмэ” хаһыатын эрэдээктэрин, СӨ бэчээтин туйгунун Дария Тимофееваны өр кэмҥэ суруналыыстыка уонна бэчээт эйгэтигэр таһаарыылаах үлэтин иһин “СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ” бэлиэнэн наҕараадалаата. “Ил Түмэн” хаһыат суруналыыһыгар, СӨ бэчээтин туйгунугар Прокопий Ивановка саха суруналыыстыкатын сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин Ил Дархан Махтал суругун туттарда.

Маны таһынан РСФСР уонна СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Дмитрий Николаев, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, П.А. Ойуунускай аатынан уонна СӨ суруналыыстыкатын судаарыстыбаннай бириэмийэлэрин лауреата Дмитрий Кустуров, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ суруналыыстыкатын судаарыстыбаннай бириэмийэтин лаурета Милан Афанасьев, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Петр Попов, “Чолбон” сурунаал эппиэттээх сэкирэтээрэ Анна Варламова – Айысхаана, “Киин куорат” кылаабынай эрэдээктэрин солбуйааччы Наталья Кычкина, “Кэскил” хаһыат суруналыыһа, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Анатолий Павлов – Дабыл, “Кыым” хаһыат эппиэттээх сэкирэтээрэ Альберт Капрынов “Саха сирэ Арассыыйаҕа киирбитэ 385 сыла” үбүлүөйдээх бэлиэтинэн наҕараадаланнылар.

Сахалыы тыллаах бастакы хаһыат тахсыбыт күнүн

Сахалыы бэчээт күнүнэн биллэрэргэ

СӨ Наукаларын Академиятын Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар кыһалҕаларын институтун лексикография секторын сүрүн научнай үлэһитэ, филологическай наука доктора, академик Петр Слепцов сахалыы бастакы хаһыаттарга уонна сурунаалга тахсыбыт матырыйааллары дириҥ суолталаахтарын бэлиэтээтэ уонна олор “Сахалыы бастакы хаһыаттар, сурунаал” кинигэҕэ үйэни уҥуордаан баран, хаттаан бэчээттэнэн кинигэҕэ киирбиттэрэ саха бэчээтин, саха литературнай тылын, култууратын төрүттэниитин туһунан аныгы көлүөнэҕэ тиэрдэргэ улахан суолталаахтарын уонна туһалаахтарын бэлиэтээтэ. Петр Слепцов тылын “Уважение к минувшему — вот черта, отличающая образованность от дикости”, – А.С. Пушкин этиитинэн түмүктээтэ.

ССРС бэчээтин туйгуна, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ суруналыыстыкатын уонна П.А. Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэлэрин лауреата Дмитрий Кустуров бастакы хаһыаттар, бастакы сурунаал үөрэх тарҕаныытыгар сүрдээх улахан көмө буолбуттарын ахтан аһарда. Саха суруналыыстыкатын аксакала Дмитрий Кустуров бэтэрээн суруналыыстар ааттарыттан саха бэчээтин үйэтитиигэ уонна историятын байытыыга Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков оҥорор үгүс үтүөтүн чорботон бэлиэтээтэ уонна махтанна.

Саха суруналыыстыкатын уонна бэчээтин бэтэрээнэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ Иван Борисов Александр Жирков көҕүлээһининэн сахалыы бастакы хаһыаттары, сурунаалы үйэтитэр дьоһун үлэ оҥоһуллубута саха бэчээтин историятын байытарга улахан хардыы буолбутун бэлиэтээтэ. Ити таһынан Иван Васильевич “Саха дойдута” сахалыы бастакы хаһыат тахсыбыт от ыйын 1 күнүн Саха Бэчээтин күнүнэн биллэрэргэ итиэннэ бу чопчу күн В.В.Никифоров-Күлүмнүүр аатынан СӨ суруналыыстыкаҕа Судаарыстыбаннай бириэмийэтин туттарарга этии киллэрбитин Саха театрыгар мустубут дьон дохсун ытыс тыаһынан өйөөтүлэр.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин суруналыыстарын сойууһун бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Афанасий Ноев Иван Борисов этиитин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруналыыстарын сойууһа өйүүрүн биллэрдэ. Афанасий Иванович Томскай куорат университетын историческай факультетыгар үөрэнэ сылдьан “Саха дойдута” хаһыаты аахпытын туһунан аҕынна. Хаһан эрэ саха бастакы интеллигенциятын бэрэстэбиитэллэрэ кинилэр оҥорбут бастакы хаһыаттарын сүүс үйэни уҥуордаан саха ыччата ааҕыа диэн бүк эрэммитин, ол кэм тосхойбутун киэн тутта кэпсээтэ. Инньэ диэн туран, Россия Суруналыыстарын сойууһун бочуоттаах бэлиэтинэн Уус Алдан улууһун “Мүрү саһарҕата” хаһыатын эрэдээктэрэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Аркадий Алексеевы наҕараадалаата уонна СӨ бэчээтин туйгуна, РФ уонна СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, суруналыыстыкаҕа СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, биллилээх фотограф Виктор Яковлевы “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр өҥнөөх хаартысканан түһэриигэ фото-суруналыыстыканы төрүттээччи” диэн ааты иҥэрэр туоһу суругу огдообото Изабелла Яковлеваҕа туттарда.

М.К. Аммосов аатынан ХИФУ Хотугулуу-Илиҥҥи омуктар тылларын култуураларын институтун саха литературатын кафедратын сэбиэдиссэйэ, филологическай наука кандидата Валентина Семенова сахалыы бастакы хаһыаттар уонна сурунаал саха бэчээтэ уонна саха литературнай тыла үөскээһиннэригэр суолталаах түгэннэри бэлиэтээтэ уонна саха литературатын төрүттэниитигэр тирэх буолбуттарын эттэ. Маны таһынан Валентина Григорьевна бастакы хаһыаттары саха норуотун суруйааччыларын айымньыларын дьоҥҥо-сэргэҕэ таһааралларыгар сүрүн көмө буолбуттарын санатта.

Филологическай наука кандидата Михаил Алексеев – Дапсы сахалыы бэчээти төрүттээбит саха бастакы көлүөнэ интеллигенциятын хорсун быһыыларын, норуоттарын инникитин санаан сахалыы хаһыаттары таһаарбыттарын туһунан оҕолору үөрэтэр тоҕоостооҕун бэлиэтээтэ.

“Сахалар төһө үрдүктүк сайдан, омукпут санаатын этэ-тыына турарбытын – ону үөрэтиэххэ, хаһыат тыла сайдар дуу, итэҕэһэ элбэх дуу диэн – ону үөрэтиэххэ. Оччоҕуна ити икки силбэһэн, иккиэннэрэ үчүгэй буоллахтарына бэчээппит сайдар диэхпитин сөп”, – диэн Михаил Алексеев санаатын үллэһиннэ. Михаил Петрович спикер Александр Жирков көҕүлээһининэн уонна кини быһаччы кыттыытынан култуураҕа, духуобунаска, литератураҕа, бэчээккэ олоххо киирэр бырайыактары үрдүктүк сыаналаата.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай сүбэһитэ Андрей Борисов “Саха дойдута” бастакы сахалыы хаһыат уонна “Саха саҥата” сурунаал үбүлүөйдэринэн театр саалатыгар мустубут дьону эҕэрдэлээтэ. Андрей Саввич көрөөччү болҕомтотун норуот интеллигенциятыгар уурда, кинилэр норуоттарын инникилэрин туһугар туруулаһар, кырдьыгы батыһар улахан суолталаах үлэни оҥороллорун, кинилэр ытыктаныахтаахтарын, чиэстэниэхтээхтэрин эттэ.

“Саха дойдута” бастакы сахалыы хаһыат 110 уонна “Саха саҥата” сурунаал 105 сыллаах үбүлүөйдээх тэрээһинэ кэнсиэринэн түмүктэннэ. Бэйэлэрин ылбаҕай ырыаларын Суорун Омоллоон аатынан СӨ Судаарыстыбаннай опера уонна балет театрын солистара — СӨ народнай артыыһа Николай Попов, СӨ үтүөлээх артыыһа Анна Дьячковская, СӨ култууратын туйгуна Егор Колодезников, саха эстрадатын чаҕылхай сулустара СӨ үтүөлээх артыыһа Анастасия Готовцева, СӨ култууратын туйгуннара Наталья Кривошапкина – Далаана, Василий Еремеев, “Туймаада” судаарыстыбаннай вокальнай ансаамбыл бэлэхтээтилэр. Култуура колледжын “Өркөн” үҥкүү ансаамбыла сахалыы үҥкүүнэн дьоро киэһэни киэргэттэ.

Бэлиэ түгэҥҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин суруналыыстыкатын уонна бэчээтин бэтэрээннэрэ, өрөспүүбүлүкэ сахалыы тыллаах хаһыаттарын, сурунаалларын эрэдээктэрдэрэ, суруналыыстар, биллэр суруйааччылар, Дьокуускай куорат олохтоохторо уонна ыалдьыттара, кэлэн, саха бэчээтэ хаһан, хайдах, киминэн төрүттэммитин туһунан сэргии көрөн-истэн, “Сахалыы бастакы хаһыаттар, сурунаал” диэн сахалыы тыллаах хаһыаттарга уонна сурунаалга анаммыт саҥа тахсыбыт кинигэни бэлэх тутан сүргэлэрэ көтөҕүлүннэ.

***

Ил Түмэн пресс-сулууспата