КИСТЭЛЭҤҤИН АРЫЙЫАҤ ДУО, КӨМНҮӨ САЙЫЛЫК?

Маннык төбөлөөх ыстатыйаны, 1992 сыллаахха быһыылааҕа, Борис Павлов “Саха сирэ” хаһыакка таһааран соһуппута. Кини тоҕо эрэ Көмньө диэбэккэ Көмнүө диэбит этэ. Ол саҕана мин ГКЧС иһигэр отдел тойоно этим. Салайааччым А.Чомчоев дьаһалынан ити суруллубуту төрдүн-төбөтүн быһаарарга сорудахтаммытым. Барыта ииччэх-бааччах, буккуурдаах баҕайы этэ. Быһылааны чинчийэргэ правительство хамыыһыйата тэриллэн үлэлээбитин туһунан билбитим. Аан бастаан ити хамыыһыйаҕа кыттыспыт республика кылаабынай эпидемиолога Е.Я. Гостхоржевич докумуоннарын булбутум, сотору бэйэтин көрсөн кэпсэппитим.

Кини суруйбут справкатыгар дьон туга биллибэт токсическай элементэн өлбүттэр дэммит этэ. Ол элемени лабораторияларыгар быһаарар кыаллыбатах. Дьикти! Салгыы ол хамыыһыйаҕа кыттыбыт, ИДьМ оччотооҕу эдэр үлэһитэ, Корниловы телефонунан булан кэпсэттим. Киһим бу кэмҥэ миниистири солбуйааччыга үүнэн олороро. Телефонунан кэпсэтиигэ бэрт аламаҕайдык кэпсэппитэ.

Кини кэпсииринэн бэккэ дьаныһан чинчийэ сатаабыттар да улахан түмүгү ситиспэтэхтэр, үлэлэрин отчуотун Москваҕа ыыппыттар. Кини араас атын отчуоттары ыыттахпытына сороҕор көннөттөрөллөрө, хайаан да санааларын биллэрэр буолаллара, оттон бу сырыыга отчуоппут ууга тааһы бырахпыттыы мэлийэн хаалбыта диэн дьиктиргиирин эппитэ, иһэ истээх дьыала быһыылааҕа диэбитэ. Уонна ити матырыйаалбыт республика прокуратуратыгар баар буолуохтаах онно бара сырыт диэн сүбэлээбитэ. Оччону истэн бараммын ГКЧС бэрэссэдээтэлэ А.Чомчоев илии баттааһыннаах суругу туппутунан республика прокуратуратыгар тиийэн хамыыһыйа докумуонун көрдөөтүм. Баара буолуо, эбиэт кэнниттэн бэйэбит илдьэн биэриэхпит диэтилэр. Эбиэт кэнниттэн хамыыһыйа докумуона биһиэхэ суох, ол докумуон салгыы ханна ыытыллыбытын билбэппит (о дальнейшем передвижении документа нам не известно) диэн ис хоһоонноох суругу аҕаллылар. Бүттэхпит ол.

Ол да буоллар, сөп буолбакка, аны ол хамыыһыйаҕа кыттыыны ылбыт учуонай-медик Д.Софроновка тиийдим. Кини куорат мэра Спартак Борисов көмөлөһөөччүтэ дуу, сүбэһитэ дуу буолан олороро. Киһим наадабын истэн баран, уолаттар бу дьыаланы хасыһаргытын тохтоторгут ордук буолуо, иһэ-истээх быһыылаах диэн сүбэлээччи буолла.

Онон, анаан ирдэһэрбитин тохтоторго күһэлиннибит да биир түбэлтэ эмиэ тосхойдо. Ити быһылаан буолбута 30 сыл ааспытын кэннэ, 2007 сыллаахха Чурапчы бэлиэ сирдэрин кэрийэ сылдьан Арыылаахха тиийбиппит. Сирдьиппит И.Пономаревтан таарыйа Көмньөҕө сырытыннар диэбиппитин ылынан сайылыкка тиийэн дьиэни-уоту көрбүппүт, хаартыскаҕа түһэрбиппит. Ол диэкиттэн төрүттээх Мииринэйгэ үлэлиир Н. Сыромятников диэн эдэр киһи дойдутугар уоппускаҕа кэлэ сылдьарын көрсүбүппүт. Кини бу дьыалаҕа үлэлии сылдьабын, дьону хостотон хат чинчийии ыытары туруорсабын диирин истэн сөхпүтүм. Дьону хостоппотохторо.

Ити итинэн ааспыт курдуга да Көмньө туһунан дөрүн-дөрүн кыра суруйуулар син биир быгыалыыллара, дьон өйүгэр хатаммыт быһыылааҕа. Арай хас да сыллааҕыта РЕН ТВ ханаалга Саха сирин тыатыгар биллибэт эттиктэн хас да киһи өлбүтүн, маны химическэй сэрии сэбин боруобалааһыҥҥа күтүрүүллэрин туһунан биэрэн бүтэрэн эрэллэрин бүтэһигин эрэ истэн хаалбытым. Сонно тута Борис Павловы көрсөммүн итини кэпсээбитим уонна, баҕар, РЕН ТВ ханаалы кытта сибээстэһиэххэ, ыйыталаһыахха диэччи буолбуттаахпын да ол онон хаалбыта.

РЕН ТВ күн бүгүнүгэр диэри “Военная тайна”, “Самые шокирующие гипотезы” эҥин курдук, киһи итэҕэйэр-итэҕэйбэт, биэриилэри көрдөрө олорор. Биһиги түбэлтэбит ити биэриилэртэн биирдэстэригэр ахтыллыбыта эбитэ буолуо. Кинилэргэ 1977 сыл атырдьах ыйын 10 күнүгэр республика прокуратурата холуобунай дьыала тэрийбит уурааҕа тиксибит быһыылааҕа. Ол докумуоҥҥа суруллубуту ааҕан киһи саллар.

Аан бастаан Алеша Аянитов охтор. Ону мотоциклынан Килээҥкигэ киллэрбиттэрин учаастак бырааһа Чурапчыга атаарар. Быраастар муҥурдааҕа быһыылаах диэннэр иһин арыйан бараннар сабаллар, уолу өрүһүйэр кыаллыбат. Онтон оройуон балыыһатыгар Вася Сивцев өлөөхтүүр. Атын 14 киһини санрейсэнэн Дьокуускайга атаараллар. Ити былаһын тухары Москва медиктэрин кытта сүбэлэһэ олороллр, хамыыһыйа бөҕөтө үлэлиир, столицаттан кытта кэлэллэр, прокуратура дьарыктанар. Дьокуускай балыыһатыгар 10 киһи тыына быстар, атын тыыннаах хаалбыт 4 киһини Москваҕа Склифосовскай аатынан институкка ыыталлар, дьон тыыннаах ордоллор. Хомойуох иһин, Москваҕа тугу быһаарбыттара, тугунан эмтээн дьону быыһаабыттара биллибэт.

Диагноһы таба туруоран эмтээн быыһаабыттара буолуохтаах. Үтүөрэн кэлбит да дьон итини кэпсээбиттэрэ эмиэ биллибэт. Арай тыыннаах хаалбыт Семен Егорович Аянитов силиэстийэҕэ от ыйын саҥатыгар биир киэһээ куһаҕан сыттаах туман түспүтүн, ынахтар аймаммыттарын туһунан көрдөрүү биэрбит. Ракета дьааттаах гептилэ түспүт диэҕи сүөһү охтубатах, аттынааҕа дьиэҕэ олорбут Е.Аянитов уонна К.Борисов ыалдьыбатахтар.

Москваттан ыҥырыллан үлэлээбит токсикологтар Александровскай, Луцкой уонна инфекционист профессор Змызглова нейротропнай дьаат дьайбыт диэн санааны этэ сылдьыбыттар. Дьокуускайынан, Москванан уһуннук оҥоһуллубут анаалыстар мышьяк, уртуут, сыыҥка фосфата аһылыктарыгар баарын булбатахтар.

Сайылык уута, буора, комбикорма эҥин куһаҕана суохтара бигэргэммит. РСФСР Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин аһалык гигиенатын отделын начальнига Е.А.Брызгалова, Саха АССР кылаабынай санитарнай бырааһа И.Я.Егоров, Саха АССР Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин кылаабынай эпидемиолога Е.Я.Гостхоржевич илии баттаабыт түмүктээһиннэрэ:

“На основании эпидемиологических и клинических данных можно считать, что данное заболевание в семьях Аянитовых и Сивцевых вызвано одним фактором. Этиологический фактор заболевания установить не удалось”. Өр баҕайы чинчийии түмүгэр РСФСР судебнай медицинскэй экспертизата (СМЭ) 1978 сыл ыам ыйын 25 күнүгэр маннык түмүгү оҥорбут: “Смерть Аянитовых и Сивцевых наиболее вероятно последовала от отравления неизвестным ядом через желудочно-кишечный тракт, попавшим с пищей, употреблявшейся в течение нескольких дней в июле – августе 1977 года”.

Манна хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ, РСФСР Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин кылаабынай судмедэксперэ В.К.Дербоглав, ССРС Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин судебнай медицина научнай институтун судебнай-химическай отделын сэбиэдиссэйэ А.В.Руцов, Москва куораттааҕы түргэн көмө Н.В.Склифосовскай аатынан научнай институтун патолого-анатомическай отделениетын салайааччы Н.К.Пермяков, ити институт Сүһүрүү киинин салайааччыта Е.А.Лужников илии баттаабыттар. Ити курдук, ССРС, РСФСР, бэйэбит республикабыт чулуу специалистара дьон туохтан өлбүтүн кыайан быһаарбатахтара. Онон: “Кистэлэҥҥин хаһан эмэ арыйыаҥ дуо, Көмньө сайылык?” – диирбитигэр тиийэбит.

Бу ынырыктаах түбэлтэҕэ ыаллары сайылыкка көһөрбүт Иван Петрович Пономарев барахсан дууһатыгар ыар охсууну ылбыта чуолкай, түһээн да көрбөтөҕөр түбэстэҕэ, оччотооҕуга эдэр-сэнэх буолан тулуйдаҕа.

Кини төрөөбүт сирин, сайылыгын, онно олорор дьонун-сэргэтин олоҕун тупсараары оччоттон-баччаҕа диэри туруулаһан кэллэ. Уруккута математика учуутала хайдах курдук ааҕан-суоттаан, сыыппаралары сыымайдаан ханна да куоттарбаттык суруйталыыра сорохтору кыйахыыра көстөр. Кини саҕа тыа сирин кыһалҕатын этинэн-хаанынан билэр саха интелегенциятын ортотугар төһө элбэҕэ буолла? Баарбыт буолуо да, туораттан көрө эрэ олорорбутун ордоробут курдук.

Аны “Сүлүһүннээх таптал” киинэ туһунан аҕыйах тыл. Сериалы маҥнай наһаа сэргээбэтэҕим эрээри кэлиҥҥилэрин сирийэн көрдүм. Тоҕо диэтэххэ, Көмньө сайылык түбэлтэтэ туһаныллыбыта чуолкай этэ.

Наһаа уустук, ыарахан тыыннаах, туга да быһаарыллыбатах түбэлтэни тоҕо да туһана сатаатылар диэн санаа киирбитэ. Арай, сериалга ити сүһүрбүт дьонтон төһөтө өлбүтэ, төһөтө тыыннаах хаалбыта таабырын курдук.

Омук сериалларыгар курдук, “сакаастааҥ, оччоҕо салгыахпыт” дииллэр быһыылаах. Ааптар билбэт дьыалатыгар илиитин укпута, муҥар дьоммут барыта хара санаалаахтарга кубулуйан хаалыылара сүөргү. Мин бу орто дойдуга 80-ча сыл олордум да төрөөбүт дойдубар, тыам сиригэр итинник майгылаах-сигилилээх баарын билбэппин да, өйдөөбөппүн да. Мин дьонум итинник буолбатахтар этэ.

Сардаана Сивцева “Ааспыт ааспат амтана” диэн бастакы кинигэтин аахпыттаахпын. Онно таптал, сиэкис – барыта баара. Итилэри бэккэ билэр киһи суруйуута этэ. Онон Сардаана Сивцева чахчы билэр суолун суруйара, ону киинэ оҥороро ордук диибин.

Сериалга араас сыанабылы биэрбиттэрин үгүстүк биллэрдилэр. Мин артыыстары хайа тылынан хайгыахпын билбэккэ олоробун уонна биһиэхэ хайа баҕарар кээмэйдээх киинэни устар кэм кэлбит дии санаатым. Оҕолор оонньууллара үчүгэйин, ылыннарыылааҕын! Сериал төһө да табыллыбатаҕын иһин, оонньообут оҕолор санаалара төннүбэтэ наада этэ, саастаах артыыстар инникини санаан, кинилэргэ сүбэ-соргу, көмө буолаллара наада. Ити оҕолорбутуттан дьиҥнээх улахан артыыстар үүнэн тахсаайаллар.

***

Иван БУРЦЕВ “Аартыкка” анаан,

15.02.2019 с.