Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат…

Аҕа дойду Улуу сэриитэ түмүктэммитэ быйыл 73 сыла буолар. Уот сэрии сылларыгар Сэбиэскэй Сойууска 27 мөлүйүөн кэриҥэ киһи өлбүтэ. Хас биирдии ыал аанын сэрии алдьархайа тоҥсуйан ыар сүтүктэри, харах уутун аҕалбыта. Ол курдук биһиги дьиэ кэргэммитигэр эмиэ оннук сүтүктээхпит. Мин хос эһэм Николай Данилович Кычкин, 1897 сыллааҕы төрүөх, 1942 сыллаахха 45 сааһыгар бэйэтэ тылланан, түөрт оҕотун ытаппытынан хаалларан Суотту биэрэгиттэн сэриигэ аттаммыта.
Фроҥҥа 247 стрелковай дивизияҕа сулууспалыы сылдьан 1943 сыл олунньу 24 күнүгэр өлбүтэ.

Бу кэмҥэ кини чааһа Жиздринскай кимэн киирии эпирээссийэтигэр Конев уонна Баграмян генераллар салалталарынан кыттыыны ылбыта. Хаһан, хайдах өлбүтүн биһиги сиэннэрэ былырыын эрэ, эһэбит 120 сааһын туолар сылыгар билбиппит. Сэрии сылларыгар кэргэнигэр “сураҕа суох сүттэ” диэн эрэ сурук кэлбитэ үһү. Кэлин истибиттэринэн Смоленскай уобаласка Жиздра диэн куорат аттыгар өлбүт диэбиттэр. 80-с сылларга уола бара сылдьан көрдөөн көрбүт да, тугу да булбатах. Манан көмүллэ сытар сирин көрдөөһүн тохтуон сөп эбит…

“Бессмертнай полк” хамсааһына дьоҥҥо фронтовиктар историяларын үөрэтэргэ эбии тыын биэрбитэ. Ол курдук биһиги, сиэннэрэ, эһэбит ханна көмүллэ сытарын буларга сыал туруоруммуппут. Саҥа үйэ технологиялара бу үлэбитигэр элбэх туһаны аҕалбыттара. Бастатан туран www.obd-memorial.ru диэн сайтка киирэн эһэбит хаһан, ханна өлбүтүн билбиппит. Сайт сэрии саҕанааҕы буойуннар тустарынан архивы барытын интернекка киллэрбит, ол иһин саллаат аатын суруйдахха кинини кытта сыһыаннаах информацияны барытын көрдөрөр.

Бу курдук биһиги эһэбит Орловскай уобалас Жиздра диэн оройуонугар 1943 сыллаахха олунньу 24 күнүгэр өлбүтүн билбиппит. Ол эрэн манна кини ханна көмүллэ сытарын туһунан туох да суоҕа. Салгыы кини чааһа бу кэмҥэ хайа диэки сэриилэһэ сылдьыбытын көрдөөбүппүт. Биһиги дьолбутугар оруобуна бу күннэргэ кини чааһа ханна сэриилэһэ сылдьыбыт диспозициятын картатын булбуппут. Картаҕа чыыһылатынан байыаннай чаастар хайдах хамсаабыттара, хайа бөһүөлэктэр ити диэки бааллара ыйылла сылдьар этэ.
Маннык информация булбучча салгыы хасыһан барбыппыт. Жиздринскай кимэн киирии эпэрээссийэ, картаҕа ыйылла сылдьар бөһүөлэктэр билиҥҥи туруктарын туһунан. Байыаннай эпэрээссийэ туһунан информация элбэх эбит буоллаҕына, билиҥҥи Арассыыйа картатыгар итиннэ ыйыллыбыт сэлиэнньэлэри булар үгүс бириэмэни, күнү-дьылы эрэйбитэ. Акимовка, Обломовка диэн ааттаах бөһүөлэк дойду киин өттүгэр буолунай. Аны туран www.obd-memorial.ru ыйыллыбыт Орловскай уобаласка Жиздра диэн бөһүөлэк суох буолан биэрбитэ. Кэлин история матырыйаалларын хаһан билбиппит, сэрии кэннэ бу оройуон Калуга уобалаһыгар бэриллибит эбит. Инньэ гынан аны Калужскай уобалас билиҥҥи картатын чинчийии саҕаламмыта. Наадалаах дэриэбинэлэри Яндекс.карты көмөтүнэн булбуппут. Ити диэки сэрии кэмнэригэр улахан кыргыһыылар буолан ааспыт буоланнар хас биирдии сэлиэнньэҕэ бырааттыы көмүллүбүттэр уҥуохтара олус элбэхтэр. Манна тыһыынчанан киһи сытар. Сорох оройуоннар сайтарыгар манна көмүллэ сытааччылар ааттара-суоллара барыта баар, тыыһынчанан аат. Улам-улам бу испииһэктэри барытын көрөн эһэбит аатын булбакка оройуоннар администрацияларыгар электроннай почтанан сурук ыыталаабыппыт. Үлэбит түмүгүнэн Жиздринскай кимэн киирии эпэрээссийэ билиҥҥи ханнык оройуоннар сирдэригэр буолан ааспытын билбиппит. Маны тэҥэ интернет куйаарын хаһа сылдьан биир поисковигы (сыл ахсын сэрии саҕана буолбут кыргыһыылары үөрэтэр киһи) булбуппут. Киниэхэ туох баар муспут информациябытын ыыппыппыт. Кини үйэтин тухары бу сирдэргэ буолбут кыргыһыылары, бырааттыы көмүллүбүттэри үөрэппит, чинчийбит буолан бэрт түргэнник биһиги эһэбит ханна көмүллэ сытарын быһаарбыта. Билигин сүүрбэттэн эрэ тахса дьиэлээх бөһүөлэккэ икки аҥаар тыһыынча кэриэтэ Сэбиэскэй буойун көмүллэ сытар бырааттыы уҥуоҕа баар, поисковик суруйуутунан биһиги эһэбит эмиэ манна баар буолуохтаах эбит. Бөһүөлэк салалтатын испииһэктэригэр эһэбит аатын булбакка аны дьаһалтаны кытта суруйсан барбыппыт.
Саҥа дьыл иннинэ баран мемориалы көрө сылдьан баран эһэбит аатын булбатах этилэр. Ол кэннэ бэйэлэрэ биһиги булбут поисковикпытын кытта кэпсэтэннэр салгыы хайдах хардыылары оҥорору биһиэхэ быһаарбыттара. Бирээмэ билигин, ыстатыйа суруйа олорор кэммитигэр салалта баһылыга эрийэ сырытта, кини хаар уулуннаҕына өссө биирдэ баран мемориалы көрүөхпүт, эһэҕит аатын көрдүөхпүт, ол кэннэ көстүбэтэҕинэ, эһиги сайбылыанньаҕытынан испииһэктэргэ аатын киллэриэхпит уонна мемориалга суруйуохпут диэтэ. Ити диэки баар оройуоннар салалталарын кытта элбэхтэ кэпсэппит буоламмыт чопчу этиэхпитин сөп – олус үчүгэй, үтүө санаалаах дьон үлэлииллэр эбит. Хас биирдии ыйытыккар эппиэттииллэр, көмөлөһөллөр, быһааран биэрэллэр.
Бу ыстатыйанан биһиги ааҕааччыларбытыгар сэриигэ сылдьыбыт дьоҥҥут историятын үөрэтиҥ, ытыктааҥ диэхпитин баҕарабыт. Биһиги эһэбит курдук сураҕа суох сүппүттэр баар буоллахтарына көрдөөн диэн ыҥырабыт. Билиҥҥи технологиялар онно көмөлөһөллөр, киһи туох баар баҕарар информацията интернекка баар. Арассыыйа киин оройуоннарыгар олорор дьон сэрии кэнниттэн хаалбыт пааматынньыктары, историяны олуһун диэн ытыктыыллар, көрөллөр-харайаллар.

***
Источник: Николай КЫЧКИН