Булт таҥаһа. Табан таҥыннахха – ыалдьыбаккын

Саха төрүт дьарыгын булт туһунан былыргытттан кэрэхсээн кэпсииллэр да, суруйаллар даҕаны.

Сорсуннаах сонордьуттар тустарынан тыллаах эрэ барыта дьүһүйдэ быһыылаах, ол быыһыгар мин эмиэ миигинниин биэс хааһах диэбиккэ дылы, сороҕор бооччойдох буолааччыбын. Ол гынан баран, ол сорсуннаах сонордьут булчут хоһуун булчуттары ким таҥастарын-саптарын тигэн, тэрийэн, бэрийэн ыытааччы бастыҥ иистэнньэҥ дьахталлары күлүккэ хаалларабыт.

Булчуттары тыаҕа – кырга сөптөөх таҥаһынан сабынан хааччыйар иистэнньэҥ дьахталлары ахтан бэлиэтээн ааһыахпын баҕарабын. Уонна бэйэм олохпор көрсүбүт иистэнньэҥнэрбин күндүтүк санаан уонна кинилэр сүдү дьоҕурдарыгар сүгүрүйэн туран бу бэлиэтээһиммин аныыбын.

Мин сүрүннээн Өлөөн улууһун Ээйигин булт тоҥустуу таҥаһын иистэммит Соломонова Екатерина Игнатьевнаны (Кэтириин), Соломонова Мария Игнатьевнаны ( Тэрэпиин Маарыйата), Харова Федора Христофоровнаны,Кучарова Прасковья Иннокентьевнаны (Чылаар Борускуота), Васильева Валентина Васильевнаны Боекова Ольга Петровнаны ахтан санаан ылааччыбын.

Ону таһынан тириини, түүлээҕи имитээччилэри сылаас илиилээхтэринэн биллибит Степанова Федора Николаевнаны (Онотуо Дуората) Павлова Марина Спиридовнананы (Тыас Баһылай Марыыната), ону сэргэ
Өлөөн нэһилиэгин иистэнньэҥ дьахталларын – Винокурова Евдокия Васильевнаны (Табаһыт Дуунньата), Амбросева Вера Александровнаны,  Николаева Валентина Трофимновнаны, Дьэлиҥдэттэн – Николаева Марфа Петровнаны уонна да атыттары кытта араас сылларга алтыһан ааспыппын бэлиэтиибин.

Булт таҥаһын араас көрүҥүн бэрэлээһини, харайыыны сөбүгэр соҕус буолар билии ылбыт дьоннорбунан Кэтириин, Маарыйа Соломуонабалар уонна Амбросьева Биэрэ эмээхситтэр буоллалар.

Чэ, онон бэйэм өйдөөн хаалбыппынан уонна билиҥҥэ диэри сөбүлээн таҥнан кэтэ сылдьарбынан сыаналаатахха маннык буоллар.

“Саҕынньах”, “Хопоо”, “Мэксэ”, “Арбаҕас” диэн тымныыга абыраллаах таҥастар бааллар. Сүрүннээн таба уонна кыыл таба тиириитинэн тигэллэр. Бөрө. сиэгэн да саҕынньахтар бааллар.  Таҥастааһына,  имитиитэ, тигиитэ бэйэтэ туспа сэһэн кэриэтэ буоллаҕа.

Саҕынньах көп түүлээх улахан таҥас.  Араастаах буолар дьыл кэмнэринэн көрөн. Харалаабыт тугут тириитинэн эбэтэр кыбыас түүлээх күһүҥҥү тириитинэн тигиллэр. Хопоо эбэтэр Мэксэ диэн буолар. Сорохтор эргэрбит Хопоону,  Мэксэни – Арбаҕас диэччилэр.

Соролообут Арбаҕас туһугар эмиэ ньымса быыһык ичигэс кэмҥэ бэрт таҥас диэххэ сөп. Субу таҥастары үллэрдэтимээри таһырдьа тэбэнэн, сахсынан хаалларан балааккаҕа, ураһаҕа, дьиэҕэ киирэҕин. Уонна оннук таһырдьаттан кэтэн бараҕын.

Ол кэннэ “Мукуу бэргэһэ” кэлэр. Ол буодьулаах буолар. Бөрө, сиэгэн, кырса, саһыл кутуруктарынан оҥороллор. Бэргэһэни халтаҥ тириинэн эбэтэр таба, кыыл өрөҕөтүнэн тигиллэрэ табыгастаах курдук. Анаабардарга “Ынтакаа” диэн туспа бэргэһэ баар.

Саҕынньах сиэҕэр үксүн холбуу “ааннаах үтүлүк” диэни үргүлдьү тикпит буолааччылар. Ону үксүн “уруука” дииллэр нууччалыы таттаран.

Туспа тигиллэр үтүлүк эмиэ баар. Үксүн тыс буолар ол курдук бөрө тыһа үтүлүк эмиэ бэрт. Айаҥҥа кэтиллэр саҕынньах үрдүнэн кэтиллэр үлдьү бүтэй “Сукуй” баар.

“Тирии сыалдьа” . Ону сорохтор “тураҕас ыстаан” дииллэр. Тоҥустуута “һэркимии” диэн үһү. Үксүн халтаҥ тириинэн тигэллэр. Айаҥҥа кэтэҕин этэрбэс, өмчүрээ, сутуруо үрдүнэн.

Аны атах таҥаһыгар улахан суолта оҥоруллар эбит. Бастатан туран, этэрбэс арааһа баар. Таба, кыыл тыһа этэрбэстэр. Хайаан да ата уллуҥнаах буолаллар. Тайах тыһа этэрбэс үксүн түнэ уллуҥнаах буолар курдук. Дэҥҥэ ата уллуҥнаах буолааччы.

Этэрбэс иһигэр таба кээнчэлээх. Ону сыгынньах атаххар кэтэриҥ тоҕоостоох.

Туспа улугу тоҥорбот гына сутуруо диэн баар, маанымсытан күндүркүтэн бөрө сутуруону эмиэ тигээччилэр. Этэргэ дылы ол абыраллаах таҥас этэ.

Курумуу этэрбэһи судургутутан тигэллэр. Холобур мин тоҥустуйа иликпинэ -“сатана уола сатаан быатын бааныа суоҕа”- диэн үрдьү курумуу тигэн биэртэрэ. Ол “дьабалы кээнчэлээх” этэ. Быһатын эттэххэ уһун кээнчэ.

Аны туран куурдарга иҥин үчүгэйинэн “өмчүрээ” диэн баар. Онтуҥ сутуруота туспа аллараата туспа. Үөрэннэххинэ ааттаах таҥас. Быата уһун буолар, сөллүбэт гынан баанаҕын.  Өмчүрээ хайаан да ата уллуҥнахтаах буолар.

Итиэннэ тайах тириитин түнэлээн күһүнүн-сааһыары кэтэргэ диэн түнэ этэрбэс тигэллэр. Кээнчэтэ кырпаламмыт буоллааччы.

Аны туран кыыл, таба ататынан уллуҥах тигэллэрэ туспа ньымалаах. Сааскы көп “ата” таҥаска туттарга ордук буолар. Биир атах таҥаһыгар сүрүннээн устата 4 туората 3 ата буолар этэ. Ол аата биир атахха 12 атаны иҥиир сабынан тигэн эркиҥҥэ тиирэллэр. Онтон хаппытын кэннэ имитэллэр. Баадьыыһа сүрдээх.

Урут эриһиинэ саппыкы үөдүйэ илигинэ ыыстаммыт түнэнэн куруму этэрбэс курдугу тигэллэр. Онтулара ууну өтүппэт үһү. Уллуҥаҕар куоҕас тиириитин уураллар уонна кээнчэтэ эмиэ куоҕас тириитин сүлэн хатаран имитэн туһаналлара биллэр..

Сайынньы өттүгэр тайаҕы, кыылы күлүмэн саҕана бултуурга “олооччу” диэни кэтэллэр эбит.  Атахтарын мутукка -силискэ хайа тэппэт курдук.

Билиҥҥи үйэҕэ үгэс буолбут булт таҥаһа умнууга баран эрэр дии саныыбын. Аныгы булчуттар харайыытын, куурдуутун , тэбэниитин, сахсыйыытын кыайбакка тирии таҥаһы сөбүлээбэт буоллулар. “Түүлээх таҥаһы бурхаҥната сылдьыахпыт дуо” дииллэр. Уонна маҕаһыыҥҥа талбыт омук булка кэтэр таҥаһа элбэх. Сыаната да удамыр курдук. Ол гынан баран үксүтэ биһиги тыйыс айылҕабытыгар сөбө суох буолуон сөп. Төһө да ичигэһин иһин ханнык эмэ кэмҥэ сыыстараҕын. Ол да иһин элбэх эр киһи эрдэ сүһүөх ыарыһах, дьарҕа буолар буолла. Этэргэ дылы былыргы мин билэр оҕонньотторум сүһүөхтэрэ үчүгэй курдук өйдүүбүн. Бары кэриэтэ бөрө сутуруолаах үтүктүбүт курдук дьоролдьуһаллар этэ.

Чэ аны бу манна эбэн эттэхэ, өссө ис таҥастара баар этэ. Элбэх киһи билбэт.  “Түһүлүк” диэн баар эбит. Ол маайка курдук быһата. Моойгунан иннигэр -эннигэр түһэрэн кэбиһэн баран ойоҕосторгунан быалаах онон баанаҕын эбит. Куобах тиҥилэҕинэн уонна баар сиригэр кырса тыһын сирийэн тигэллэр. Киһини тоҥорбот уонна сэбиргэххин көмүскүүр.

Моойгор тииҥ кутуругунан моойторук кэттэххинэ силигин ситэр. Кыыл табаны үөмэн бултуур дьон арбаҕас үрдүнэн “далыс” диэни тиктэн кэтэллэр.  Ону кыыл тыһынан уонна собуонньуктарынан тигэллэр.

Бу маннык буолар одоҥ – додоҥ да буоллар быһыта-орута булт таҥаһын туһунан кэпсээтэххэ.

***

Дь. Һэрэмээт.
Садын сирэ.