Курс валют
$
92.26
0.33
99.71
0.56
Курс валют
Курс валют
$
92.26
0.33
99.71
0.56
Меню
Поиск по сайту

Анна ХОЛМОГОРОВА: «Алтаайдардыын ис куппут биир…”

28.04.2022 15:29 4

Анна Андреевна Холмогорова ис дууһатыттан, сүрэҕин баҕатынан, туох да омуна суох, сахам туһа диэн үлэлии сылдьар дьонтон биирбит. Кини өр сылларга оскуолаҕа үлэлээн баран, кэнники сүүрбэттэн тахса сыл устата култуура эйгэтигэр айар-тутар.

Анна ХОЛМОГОРОВА: «Алтаайдардыын ис куппут биир…”

Төрөөбүт дойдутугар Төхтүргэ кулууп директорынан үлэлии сылдьан, сахалар ытыктыыр бөлүһүөкпүт Тэрис биир санаалаахтарын, Кут-Сүр түсчүттэрин кытта бэрт өр кэм устата архыыпка олоҕуран, өбүгэ үөрэҕин ситимнээн оҥорбут Айыы үөрэҕэр, Саха халандаарыгар олоҕуран, олус табыллан үлэлээн барбыта. Онно дьүөрэлии Мандар Уус «Уус кыһатын» үөрэҕин сөптөөхтүк туһаммыта. Этэргэ дылы, үөһэттэн күүс, билии кутуллан киирэн барбытын тэҥэ буолбута.

Нэһилиэгэр кыраайы үөрэтии, ырыа-тойук, төрүт дорҕоон, үҥкүү, иис, уус ис иһиттэн буолуохтааҕын курдук өрө тахсан сайдан барбыта баар суол. Ол түмүгэр, араас бырайыактар олоххо киирбиттэрэ. Кэлин коммерческайа суох “Төлкө”, “Урдаах” тэрилтэлэр аһыллан, уол оҕону иитиигэ, айылҕа, саха төрүт үөрэҕэр олоҕуран, иитии-үөрэтии олоххо киирбитэ. “Төлкө” салайааччытынан Уйбаан Румянцевтыын олус айымньылаахтык үлэлээн, улаатан эрэр оҕолор ис куттарынан бигэ, эр киһилии киэптээх улаатыыларыгар улахан кылааты киллэрбитэрэ.

Анна Андреевна салгыы “Урдаах” диэн ааттаах ураты остуоруйалаах алааска саха ыалын укулаатын чөлүгэр түһэрэр үлэни ыытар. Манна кини норуот оҕону иитиигэ мунньубут ураты ньыматын туттан, ыччаты кытта үлэлиир. Урдаахха баар былыргы иннэ 19 үйэттэн хаалбыт балаҕаны этнограф-учуонайдар сүбэлэрин учуоттаан, 2018 сыллаахха аймахтарын кытта сөргүппүтэ.

Сахалар былыр алааһынан олорор укулааттарын оҕолорго билиһиннэрэн, айымньылаахтык үлэлии сылдьар. Манна эбэн эттэххэ, Тэрис оҥорон хаалларбыт “Барҕа” билиитинэн, ”Сарыалын хамсаныытыгар” уһуйан, уолаттары иитэр аналлаах “Барҕа” үөрэх мантан силис тардыбыта. Билигин Дорҕоон Дохсун салгыы үлэлэтэ сылдьар. Төхтүргэ өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан Мандар Уус үөрэҕин салаатын тэрийбит биир дойдулааҕа Ф.Н. Максимов-Дьукка Уус «Уус дьиэтэ» күн бүгүҥҥэ диэри үлэлии турар.

Киһи бу олоххо биир суолу тутан, үлэлиирэ, арааһа, кыараҕас буолуо. Ол курдук, Анна Андреевна уонтан тахса сыл “Арчы” дьиэтигэр методиһынан үэлээн, саха үөрэҕэ, саха тыла, саха Итэҕэлэ тарҕанарын туһугар элбэх сыратын-сылбатын биэрэн баран, билигин атын таһымҥа тахсан, дьылҕа хаана тугу тосхойбутунан аймахтыы Алтаай омуктарыгар тиийэн, үлэлии сылдьар.

– Анна Андреевна, соһуччу олоҕуҥ суолун уларытан, Алтайга үлэлии сылдьаҕын. Туохтан сэдиптээн бу курдук быһаарыныыга кэлбиккиний?

– 2019 с. Бишкек куоракка учуонай-уопсастыбанньык Лена Федорова тэрийбит аан дойдутааҕы Тенгрианство конференциятыгар «Роман «Эллэй Боотур» Л.А. Афанасьева-Тэрис и воспитание мальчиков на традициях народа саха по работе «Судьба»» диэн дакылааты оҥорбутум.

Улахан таһымнаах, араас дойдуттан учуонайдар кыттар конференцияларыгар тиийэн баран, долгуйбутум. Бэл диэтэр, трибунаҕа тахсыбакка, дакылааппын суругунан ыытарым дуу дии саныы олорбутум. Ол мучумаан буола олорон, бииргэ төрөөбүттэр бөлөхпүтүгэр дьонум суруйсубуттарын аахпытым. Саҥаһым сарсын балаҕан ыйын 23 к. убайым Василий Андреевич олохтон барбыта биир сыла буоларын санатан суруйбут этэ. Онуоха мин дьоммор “билигин ыраах сиргэ ааҕар дакылааппын убайым сырдык кэриэһигэр аныам”,- диэн эппиэттээбитим. Онно тута били долгуйбутум ааһан хаалбыта. Барыта киһи туругуттан буолар эбит.

Тахсаммын бэлэмнээбит матырыйаалбын көрдөрө-көрдөрө дакылааппын оҥорбутум. Кэпсээн бүппүтүм кэннэ тохтобулга балачча дьон кэлэн кэпсэппиттэрэ. Олор быыстарыгар Алтайтан “Арусвати” оҕону уһуйууга научнай-үөрэтэр киин салайааччыта Мамыев Данил Иванович диэн норуотугар биллэр киһи кэлэн “биһиги ыччаттары кытта үлэбит арыый бытаан, эн курдук дьиҥнээх практик дьоннор олус наадалар, дойдугар тиийдэххинэ хайаан да эрийээр, эн бырайыккынан биһиги үлэлэһэр баҕалаахпыт”, – диэбитэ.

Онтон ыла Алтай ботуруйуоттарын кытта үлэм саҕаламмыта. Алтаайынан, Хакасиянан экспедициятыгар сылдьыбытым. 2020 сылга Намҥа ыһыллыбыт олоҥхо ыһыаҕар Алтай кыргыттарын Ирина Ялбакованы, Алтынайы илдьэ сылдьыбытым. Саха сириттэн оҕолору Алтай кэрэ сирдэрин көрдөрөн, аймахтыы омуктар хайдах-туох олороллорун көрдөрбүппүт. Бу курдук култуура, үөрэх ситиминэн бииргэ үлэлээн барбыппыт.

– Анна Андреевна, манна диэн ыйыттахпына, “Арчы” дьиэтиттэн эн бэйэҥ баҕаҕынан барбатаҕыҥ…

– Дьиҥ дьиҥинэн бу өр сыллаах үлэбин Арчы дьиэтигэр өссө тэнитэн үлэлиир баҕалаах этим да, ол кыаллыбатаҕа. Ол тоҕотун бэйэм бу диэн этэр кыаҕым суох. Арааһа, көрүүм атын буолуо. Билигин онуоха хом санаам суох. Ол аата Төлкөм, Дьылҕа Хаан ыйааҕа итинник буоллаҕа.

Үлэбиттэн уурайаат кыһын дойдубар тыаҕа дьоммор тахсан олорбутум, хаһаайыстыбаларыгар илии-атах буолбутум. Тыа хаһаайыстыбатын үлэтэ олус ыарахан балаһыанньалааҕын сиэн быраатым, аймахтарым нөҥүө билэ-көрө сылдьабын. Төрүт үгэһи, төрүт култуураны, ытык сир өйдөбүлүн тыа хаһаайыстыбата тута сылдьар. Бу ситим айылҕабыт үгэс сыллааҕы эргииринэн хамсыы турар. Култуура эйгэтэ бу ситим тула хамсыахтаах этэ. Ону олоххо киллэрэр киһи, дьэ, сайдыы кэлиэ этэ.

– Алтаайга ханна үлэлиигин?

– Горно-Алтайск куоракка “КУМДУС” диэн Алтай этнокультурнай киинигэр методиһынан олунньу ыйтан үлэлии сылдьабын. Салайааччыбыт Ялбакова Ирина Григорьевна. Кэргэнэ Ялбаков Андрей Николаевич “АМЗА” диэн агропромышленный парк тэрийэн үлэлэтэ сылдьар. Бу саҥа 40 саастарын туолбут эдэрчи ыал аныгы олох тэтиминэн бэйэ бэйэлэрин ситэрсэн үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыы уонна төрүт үгэс култуурата биир өйдөбүллээхтэрин өйдүүр дьон, ол иһин миэхэ үлэлиирбэр олус чэпчэки уонна интэриэһинэй.

– Үлэҥ ис хоһооно хайдаҕый? Сахалар култуурабытын, Айыыбыт үөрэҕин кинилэргэ билиһиннэрэҕин дуу?

– Үлэбит ис хоһоонун алтаайдар халандаардарыгар олоҕуран оҥордубут. Ол халандаарга сахалыы халандаарбын тэҥнээн олордобун. Үгэстэрбит олус майгыннаһаллар. Биһигиттэн уратылара диэн, алтайдар оҕолуун-кырдьаҕастыын Ый хаамыытынан олороллор, сиэрдэрин-туомнарын ый үүнүүтүгэр, туолуутугар эбиэт иннинэ оҥороллор эбит. Ый кыччааһыныгар туох да сиэр-туом ыытыллыбат. Кулун тутарга дьылҕайах диэн төрүт үгэс күнүн ыыппыппыт, муус устарга урах ( биһиэхэ уоһах) өйдөбүлүгэр олоҕуран “Ак сүүтүҥ байрам” (праздник молочного изобилия) ыыппыппыт. Хайҕаллааҕа диэн, Алтайга олорор сахалар кэлэн тэҥҥэ кыттыыны ылаллар, онуоха олохтоохтор үөрэллэрин ис куппунан билэбин. Алтайдар тэрээһиннэрин айманыыта суох холкутук тэрийэллэр, бэйэ бэйэҕэ аргыый аҕай көмөлөсүһэр ис култууралаахтар. Холобура, кыыһым Ирина кэргэнин өттүттэн кийиитим бэйэтэ ис санаатыттан кэлэн көмөлөстө диэбитин сөбүлүү истибитим. Уопсайынан аймахтыы дьон бэйэ-бэйэҕэ үөрүүгэ да, кыһалҕаҕа да өйөһөллөр.

Алгыһы артыыстарга оҥорторо сатаабаттар, төрүт үгэһи иһиттэн билэр киһилэрэ оҥорорун ылыналлар. Үрүҥ Илгэ күммүтүн ыытарбытыгар алгысчыппыт саҥата суох алгыһы түһэрбитэ, иһигэр ботугуруур эрэ этэ. Мин ити алгыһы олус ылыммытым.

– Алтайдар аныгы кэмҥэ хайдах олороллоруй?

– Алтайга тыа хаһаайыстыбата сайдыбыт, сирдэрэ, айылҕалара да онно анаммыт курдук. Тыа сиригэр дьонноро туруктаахтык олороллор. Үрүҥ Илгэбит күнүн ыытыахпыт иннинэ сүөһүнү көрөр-харайар, тыа үлэтин этинэн-хаанынан билэр киһини кытта билсиэхпин, кинилэр хайдах үлэлииллэрин көрүөхпүн баҕарабын диэбиппэр Андрей Ялбаков Хара Кобуга олорор таайыгар Сергей Кузьмич Тобоевка илдьэ сылдьыбыта.

Кэргэнинээн Валентиналыын, оҕолорунаан элбэх ынаҕы, сылгыны, барааны туталлар эбит. Талхан, чэгиэн, курук оҥороллор. Сергей Кузьмич олорор бөһүөлэгэ элбэх оҕолоох ыалга ынаҕы, сылгыны, ньирэйи бэлэхтиир үтүө үгэстээх эбит. Таай быһыытынан Андрейга үлэһит киһи, ыал аҕата буолан иитиллэн тахсарыгар улахан дьайыылаах эбит. Ирина аймахтарыгар улахан ытыктабыллаах. Кини үлэтин алтай култууратын тарҕатыан баҕалаахтар өйдүүллэр, көмөлөһө сатыыллар.

– Алтаайдар өссө ханнык уратылаахтарын бэлиэтии көрдүҥ?

– Биир сүрүн уратылара – сүөкүнэн ол аата удьуорунан олоруу дириҥ ис култууралаахтар. Сүөк диэн алтаайдыы «кость» диэн өйдөбүллээх. Түҥ былыргыттан силистээх сиэр.

Алтайга уопсайа 70-ча сүөк – удьуор баар, олор бары олох хойукку кэмнэртэн теле диэн былыргы норуоттан, атыннык эттэххэ, кинилэртэн тюрк омуктар үөскээбиттэр, олортон үөскээн күн бүгүн хаалбыттар. Хас биирдии удьуорга танга баар – ол аата бэлиэлээхтэр. Удьуор аайы анал кыыл, хайа, мас бэлиэлээхтэр. Холобура, Тодош, Майма, Урганчы о.д.а. диэннэр. Аны сүөктэр анал кыылларын бултаабаттар, мастарын кэрдибэттэр эбит. Хас биирдии удьуор ханнык удьуору кытта аймахтыы буолалларын билэллэр,ол аймахтыыларын кытта ыал буолуо суохтаахтарын эмиэ билэллэр уонна тутуһаллар. Кыра эрдэхтэриттэн үөрэтэллэр. Холобура, эдэр уоллаах кыыс билсиһэр буоллахтарына, бастаан бэйэ бэйэлэриттэн сүөктэрин ыйыталаһаллар эбит.

Урууларын Ый туолуутун, үүнүүтүн көрөн тэрийэллэр. «КӨДЬӨГӨ» (алтай оһуорунан киэргэтиллибит сабыы таҥас) диэн кийиити көрсөр сиэрдээхтэр. Ону икки өттүттэн аймахтар мустан эбиэт иннинэ, күн оройугар оҥороллор эбит. Ити сиэри оҥорорго үчүгэй олохтоох ыал аймахтарын дьиэлэригэр аҕалаллар, саҥа орон таҥаһын бэлэмнииллэр. Ол ороҥҥо кийиити олордоллор, көдьөҥө сабыынан бүөлүүллэр, кыыс уонна уол өттүттэн икки кийииттэн суһуоҕун өрөллөр, ол аата кийиит кыыс икки удьуорга хайынна диэн суолталаах.

Кийиит бэйэтин уонна кэргэнин удьуорун өйдөбүллэрин тута сылдьыахтаах. Баттаҕын икки гына өрдөхтөрүнэ биирдэ кэргэннээх дьахтар аатын ылар эбит. Уонна ити суһуохтарын үйэтин тухары илдьэ сылдьыахтаах диэн эбит.

Саамай ытыктанар эрин таайа кымньыынан эбэтэр саанан (эр киһи туттар тэрилинэн) көдьөгөнү арыйар эбит. Ити аата уол удьуора кийиити ылынна уонна билиннэ диэн эбит. Ол кэнниттэн кыыс, уол аймахтара бары киирэллэр уонна хас биирдиилэрэ алгыс этэллэр. Тыл култууратын өрө туталлар, ити сиэрдэрэ-туомнара икки чаас курдук ыытыллан эбиэт иннинэ буолан бүтэр.

Ол күн киэһэтин сыбаайбаларын кафеҕа дуу, анал сиргэ дуу ыыталлар. Тамадаҕа аймах өттүттэн киһини  көрдөстөхтөрүнэ босхо кэлэн ыытар эбит. Сыбаайба ыытааһына кинилэргэ бизнес буолбатах, дьон ис санааларыттан кэлэллэрин улахан суолтаҕа уураллар.

Уруу тэрээһинэ Ый туолар хаамыытын кытта ыкса ситимнээх. 12 биир мөһүлгэ (цикл) өйдөбүлүн күүскэ тутуһаллар. Холобура биир саастаах оҕо сааһын бэлиэтииллэр эбит. Онно оҕо таайын ыҥыраллар, кини кэлэн ол оҕо баттаҕын кырыйар уонна диэтигэр илдьэ барар. Онтон 12 сааһын туоллаҕына баттаҕын төттөрү аҕалан биэрэр. Кыыска дьоно баттах киэргэлин, уолга хамчы (кымньыы) эбэтэр ат ыҥыырын бэлэхтииллэр эбит. 12, 24, 48, 60, 72 саастары бэлиэтиир үгэс баар эбит.

– Хайа баҕарар омук ис кута күүстээх буоллаҕына кэскиллээх буолара биллэр. Алтаайдар онуоха хайдахтарый?

– Кинилэр удьуор ситим өйдөбүллэрин тута, илдьэ сылдьар буоланнар ис туруктарынан олус күүстээхтэр, элбэҕи саҥара-иҥэрэ сылдьыбаттар, холкулар. Төрүт үгэстэрин күннэтэ тутуһа сылдьар норуот. Сөбүлээбиттэрин суоҕун эппэттэр, тугу эмит ылымматахтарына саҥата суох тэйэн хаалаллар.

– Сахалар тустарынан туох өйдөбүллээхтэрий?

– Сахалары олус ытыктыыллар. Биһигини көҥүлгүт, төрүт култуураҕытын сүрдээҕин сайыннара сылдьаҕыт дииллэр. Сахаларга Уус идэтэ, иис идэтэ тахсан эрэр дииллэр. Оһуохайдыырбытыттан олус сөҕөллөр, астыналлар. Кинилэргэ оһуохайбыт курдук КҮРЭЛИ баар эбит, ону сөхсүтэ сылдьаллар.

ДЬАҤЫР (биһиги дэҥэрэн ырыабыт курдук) ону сүрдээҕин өрө туталлар, сиэр-туом ырыата. Сахалары көҥүлгүт, тоҕо диэтэххэ туох да мэһэйгит суох дииллэр. Кинилэр кыраныысса таһыгар олорор буоланнар, көрөр-истэр, хонтуруоллуур, бэрээдэктиир уорганнар күүскэ үлэлииллэр эбит. Биһиги ыраах буоламмыт көҥүл ыллыы-туойа сылдьабыт диэх курдук.

Сахалары баай курдук көрөллөр эбит, студенныы сырыттахпына саха кыргыттара элбэх көмүстээх, элбэх саҥалаахтар, сытыылар диэн ылынарбыт, биһиги омук дьахталлара итинник буолбатахпыт, элбэх саҥата суохпут дииллэр.

Саастаах өттө Михаил Ефимович Николаевы ытыктыыр, суверенитеты киллэрбитэ, норуотун тыынын уһугуннарбыта дииллэр. Алтайга кинини ыҥыран президент оҥоруохпутунун баҕарбыппыт диэн билинэллэр. Былааска бэйэлэрин омуктарыттан 90-ус сылларга аҕыйах кэмҥэ Чаптынов диэн алтай киһитэ олоро сылдьыбыт, отнон ылата үөһэттэн кэлии омук дьоно тойонноон, хотуннаан олороллор эбит.

Алтайдар сахалары кытта биир тэтимнээхтэр, ис куппутунан биирбит. Атын тас култуура киирэн ыччаттарбытын ыһыа диэн куттаналлар, арҕаа култуураҕа киириэхтэрэ диэнтэн олус дьаарханаллар. Хата куһаҕан үчүгэйдээх, билигин Арҕаа дойдулар дьайыылара тохтоото, онон бэйэбит ис кыахпытынан сайдарбытыгар суол баар диллэр.

– Мин Эйигиттэн бу курдук олох атын региоҥҥа баран үлэлии сылдьаргыттан сөҕөбүн. Эйиэхэ туох тирэҕинэн буоларый?

– Айыы үөрэҕэ – мин тирэнэр тирэҕим. Тутааҕа диэн, биир сыалга үлэлиир дьон өйдөһөбүт. Алтайдарга Ахтян (Белая вера) диэн өбүгэлэрин билиитэ баар эбит. Инникитин бу үөрэхтэри тэҥнээн көрөн үөрэтэр былааннаахпыт.

Сүрүн сорукпут оҕолору, ыччаттары түмэ тардан, айылҕа халандаарыгар олоҕуран, атын регионнары кытта биир ситимнээхтик үлэлээһин. Кулун тутар 25 күнүгэр этнокультурнай кииммит минюстка регистрацияны ааспыта. Үөрбүтүм, Төлкөм бэлэҕин курдук ылыммытым, олохпор саҥа кэрдиис кэллэ, дьиҥнээх этнокультурнай кииҥҥэ анал култуура үлэһитин курдук ис сүрэҕим этэринэн үлэлиир баҕа санаам туолла диэн. Директорым Ирина Григорьевна киэҥ ыырдаах, дириҥ көрүүлээх, билиилээх. Бюджет тэрилтэтэ буолбатах. Предприниматель буолан үлэ хайдах үөскүүрүн сыаналыыр, билэр.


Саха оҕолоро – Алтаайга

Анна Холмогорова Ирина Ялбакованы кытта

Мамыев Данил Иванович

Бронтой Бедюровы (суруйааччы) уонна Ирина, Андрей Ялбаковтары кытта

***

Айталина НИКИФОРОВА-ШАДРИНА

Обсуждение • 4

Добавить комментарий
  1. ЗОЖ

    Бурээт-монгол омуктара.Маннаа5ы сахатыйбыт бурээттэргэ майгынныыллар. Саха5а тиийбэттэр.Быьа5ас.Утуктээьин курдук.
    Ити о5олор эдэр дьон хаьан тарбахтарынан кролик тоботун кордорор бутэллэрий. Ис хоьоонун хайдах билбэттэрий. Кролик сылга иккитэ торуур. Ол туохтана билэр. Оннук образ жизни диэн олорор содур дьон знактара. Манна эмиэ туора топпут дьон итинник корпоративка туьэр.Быьаарыц эрэ ити дьоццо.

  2. Кэлэйбит

    Суут сокуон кытаанах диэн тыыннара хаайтарбыт. Хата бэрээдэк баар буолла5а. Манна улэ уорэх диэн суох. Аргылаан тахсаллар бутэьигэр оссо бэйэ бэйэлэрин быьахтыыллар.Тыа5а тахсан итирэн баран сааланаллар. Ол баар коцул олох. Онно ымсыыраллар дуо. Ой санаа культура интеллект диэн эмиэ костубэт. Бу буола турар триуфка ЯАССР 100сылын орогойдоох мунньа5ар ким тиэрэ туьэ сытар истэрэ диибин диэх дьаабы бары телефон хаьа олороллор. Кэлбит дуоьунастаах былаас дьонун э5эрдэтин истибэттэр.Дьэ сырай харах.Хантан уурэн а5алтара буолла.

  3. бо

    Тугу тугу улугунэйдиц?!

Оставить комментарий    

Шиномонтаж Левша

СахаСтройПлит
Cтоматология 32
«Стоматология Все 32»