“СҮЛҮҺҮННЭЭХ ТАПТАЛТАН” сэдиптээн

Бу ый 21 күнүгэр “Талбан” биэриигэ Көмньө сайылык иэдээнин ырытыы буолла. Бу эрэ иннинэ ити боппуруоһу көтөҕөн “Туймаадаҕа” биэрбитим да тахсыбатаҕа, хата “Аартык” интернет – хаһыакка таһаарбыттара.

“Талбан” биэриигэ Чурапчы Арыылааҕын баһылыгын Н.Сыромятниковы уонна оччолорго республика кылаабынай санитарнай бырааһын И.Егоровы ыҥырбыттар. Биэриини сарсыныгар эмиэ хатылаатылар, иккиһин өссө төгүл сирийэн көрдүм. Биэрии ис хоһооно: онно өлбүт дьону хостотор уонна өлбүт төрүөттэрин хаттаан быһааттарар наада дуу, суох дуу диэн ыйытык туруоруллар.

Арыылаах нэһилиэгин баһылыга Н.Сыромятников хаттаан быһааттара сатыырга дьулуһарын кистээбэтэ. Николай Егоровиһы мин 2007 сыллаахха Арыылаахха Мииринэйтэн уоппускаҕа кэлэ сырыттаҕына көрбүт, кэпсэппит эбиппин. Ону ити биэрииттэн өйдөөтүм. Кини билигин төрөөбүт Арыылааҕар баһылыктыыр уонна дьонун-сэргэтин дьылҕатыгар уруккутун курдук ыалдьар, көмүскүүр санаатын уларыппат эбит. Оттон Иван Яковлевич ол 42 сыл анараа өттүгэр буолбуту бу баардыы өйдүү сылдьарыттан сөхтүм.

Биэрии ис хоһоонуттан көрдөххө, дьон икки лааҕырга хайдар: дьиҥнээҕин билэ сатааччыларга уонна 42 сыллааҕыта көмүллүбүт дьону тыытымыахха диэччилэргэ. Бу туһунан ааспыт ыстатыйабар санаабын суруйбутум эрээри тугу эрэ ситэ эппэтэх курдукпун.

Холобур, мин медиктэргэ махталым: биллибэт эттиктэн сүһүрбүттэр диэн түмүктээһиннэрэ. Москва ааттаах-суоллаах учуонай – медиктэрэ биһиэннэрин ыган-түүрэн ботулизм уустук форматын билбэтэххит, кэмигэр сөптөөхтүк эмтээбэтэххит, хойутаппыккыт, онон итинник диагноз туруоруллуллуохтаах уонна сабан кэбиһиллиэхтээх диэхтэрин сөбө. Прокуратура ону өйүөн сөбө. Ити итинэн умнууга хаалбыта ыраатыа этэ. Биһиги медиктэрбит халбаҥнаабакка, эппиттэрин кубулуппакка, билбэтэхтэрин билбэтибит диэбиттэр. Москва да учуонайдара биһиэннэрин кытта сөбүлэһэн “биллибэт” эттиктэн диэн түмүк оҥорбуттар, хайа да диэки хаадьас гымматахтар. Бу – хорсун быһыы! Оттон байыаннай химиктэр соруйан кыттыбатахтар, туораттан көрөөччү буолбут курдуктар. Ити, биирэ.

Иккиһинэн. Ону-маны сөргүтэ сатыыр дьарыктаах РЕН ТВ ханаал тоҕо бу дьыаланы таарыйда? Ити эмиэ биир ыйытык. Оттон мин тус бэйэм санаам, быһаччы эттэххэ, Көмньө кистэлэҥэ таайылла илик уонна таайыллыа да суоҕа диэн. Онон бу дьыаланы сабан, умнууга хаалларар ордук.

Дойдубутугар урукку кистэлэҥнэр төһө да кэлиҥҥи кэмҥэ арыллыбыттарын аахпытым үрдүнэн, итинник санаалаахпын. Холобура, ракета дьааттаах тобоҕун да ылан көрдөххө, гептил ити кэмҥэ муҥутаан туттуллубута эрээри, оччотооҕуга кинини байыаннайдартан ордук билбэккин, атыттарга ону билэргэ сыал-сорук да туруоруллубат.

Химическэй сэрии сэбин боруобалааһын, эбэтэр радиация манна ханнык да сыһыаннара суох. Тулалыыр эйгэ гептилинэн сүһүрүүтүн ССРСка аатырбыт учуонайдар В.Лупандин (медик), Л.Федоров (химик) дьарыктана илик, саҥа билэн-көрөн эрэр буолуохтаахтар. Владимир Михайлович да, Лев Александрович да биһиги А.Тобоновпытыттан арыый хойутаан дьарыкка киирбиттэрин билинэн тураллар.

Афанасий Ильич Көмньө трагедията гептилтэн буолуон сөп диэбиттээх. Итинтэн ордук тугу да эппэтэҕэ. Мин оннук түбэлтэҕэ киһилиин-сүөһүлүүн бары охтуохтаахтарын курдук өйдөбүллээҕим. Кэлин Арассыыйаҕа итинэн дьарыктаммыт үгүс учуонайдар дойдубут барыта гептилинэн сутуйулунна диэн түмүккэ кэлбиттэрэ.

Оттон Афанасий Ильич ракета сүһүөҕүн тобоҕор баар гептил саккыраан түһэн окко-маска ымньанар, ардах курдук сири барытын саба түспэт диэн сабаҕалыырын кытта Москва учуонайдара сөбүлэспиттэрэ. Итиннэ мин тыыннаах туоһубун.

Тайах тыаҕа гептил ымньаммыт талаҕын сытырҕалаатаҕына да охтуохтаах эбит. 140 км сиргэ арахсар сүһүөх тобоҕун сорҕотун тыал ыһан кээһиэн, дойдубут хайа баҕарар муннугар тиэрдиэн, ол кыра да сиргэ, холобур, тэлгэһэҕэ да түһүөн сөбө тахсан кэлэр.

“Талбан” биэриини көрөр кэммэр, доҕорум, тыа сирин сэмэй ветеринарнай бырааһа А.Тобонов этиилэрэ санаабыттан арахпатылар. Байыаннайдар Чурапчыга кэлэ сылдьыбатахтара чуолкай. Тоҕо да кэлиэхтэрэй, гептили быһаарар сорук суоҕа, байыаннайдартан уратыларга, оччотооҕуга ити туһунан Арассыыйа да үрдүнэн өйдөбүл эмиэ мэлигирэ. Оттон гептил иэдээннээх дьаат буолара кэлин эрэ билиниллибитэ, ону да туруорсар, мөккүһэр дьон баар буолан. Дэлэҕэ Роскосмос дьоно аны гептили туттубаппыт диэн кэлэ-кэлэ андаҕайан бараллар, дьону уоскуталлар.

Космоска билигин таһаарар “Союз” ракеталара атын уматыгы туттар да, бэйэлэрэ биэрэр докумуоннарыттан көрдөххө, ууну буортулуур, үүнээйини, балыгы өлөрөр, арай киһиэхэ куттала суох үһү. Ити дьону кытта салалтабыт – Е.Борисов уонна Г.Данчикова кистээн, бастаан Сөбүлэһии оҥостубуттара, онтон Дуогабар түһэрсибиттэрэ. Бу үүммүт 2019 сылга 45 ракетаны космоска таһаарыахтаахтар, онтон төһөтө Бүлүү сиригэр тобоҕун быраҕара билигин биллибэт. Байыаннайдар “үөрэнэ таарыйа” “Плесецкэй” космодромтан, атын да сиртэн төһө ракетаны таһаараллара, хайа диэки ыыталлара кистэлэҥ.

Онон, Көмньө кистэлэҥэ аны кэлэн арыллыбат диэн хаттаан этэбин, дьону хостоон сүпсүгүрбэт, дьону, сири уйгуурдубат ордук, төһө да аныгы быһаарар ньымалар баалларын иһин. Мин ити этэр гептилбин дьону хостоон булар да түбэлтэҕэ, буллубут диэбэккэ кистээн кэбиһиэхтэрэ, бобон этитиэхтэрэ суоҕа.

Холобур, “Восточнай” космодромтан тахсыбыт ракета тобоҕо Бүлүүгэ түһэрин баран көрүү-истии буолар, түмүгэ биир – туох да суох! Итинник этэр сорудахтаах бараллар быһыылаах. Муҥар, салалта туох да куттал суох диэн эрдэттэн “дакаастыы” олорон тоҕо да ыытара буолла, итиччэ элбэх киһи тэрээһинин, вертолет ороскуотун уйунан? Куттала суох буоллаҕына барбатыннар ээ, түспүт тобох сыппыт сиригэр сыттын.

Соторутааҕыта Күүлэт олохтооҕо ыаллар сэмээр көһүтэлээн эрэллэрин туһунан телефоннаабыта. Сахаларга төрөөбүт сир хаһан баҕарар күндүттэн күндү. Дьон дойдуларыгар улахан ыарыы, дьаҥ турдаҕына эрэ тыыннарын тэскилэтэн, тыыннаах хаалаары көһөллөрө. Быһыы-майгы ону санатар. Салалтабыт ону өйдүө ыраах быһыылаах.

Н. Сыромятников бу уһун сылларга эрэлин кыыма умуллубатыттан сөхтүм. Сааһын тухары сааһыламматах, сатамматах Арассыыйаҕа кырдьыгы туруулаһар буруйу оҥорууга холооннооҕун Николай Егорович өйдүүрэ наада.

9 киһилээх “Дятлов группата” туга да биллибэт быһыыга-майгыга түбэһэн өлбүтэ 60 сыл буолла. Умнуллуохча буола-буола күөдьүйэн кэлэр түбэлтэ быһаарыллыбата буолуо диибин. Ити туһунан үгүс суруйууну аахпытым, РЕН ТВ сорунан туран сырдата сатаабытын эмиэ көрбүтүм. Барыга бары күтүрээбиттэрэ, олохтоох хантыларга түһэрэ сатаабыттара эмиэ баара.

Бу күннэргэ “Московский комсомолец” хаһыакка “Дятлов группатын” туһунан эмиэ таҕыста. 1959 сыллаахха олунньу саҥатыгар (Дятловтаах хайаҕа барбыт кэмнэрэ) Капустин Яр полигонтан көтүппүт ракеталара саахалламмытын ахтыбыттар. Ол кэмҥэ Дятловтаах олорбут Ивдель куораттарыгар Ураллааҕы байыаннай уокурук кылаабынай командующайа, ССРС икки төгүллээх геройа Д.Лелюшенко хас да киһилээх кэлэ сылдьыбыт. Дмитрий Данилович ыксаабыт, ыгылыйбыт көрүҥнээҕин бэлиэтээбиттэр.Тоҕо оннугуй? Итини быһаарыахпытын наада, оччоҕо барыта арыллыа дииллэр эбит. Көстөрүн курдук, эмиэ ракета уорбаланар…

***

Иван БУРЦЕВ,

“Аартыка” анаан.

22.02.2019 с.