САХАЛЫЫ ЭМТЭНИИ

Дьэ, миэхэ быйыл, төһөтүн да иһин, кытаанах кыстык ааста. Тас дойдуга бастакы кыстааҺыным ыарахан соҕустук барда диэн  билинэбин. Санаа-оноо хам баттааҺына киҺи доруобуйатыгар охсоро ханна барыай, сиҺилии суруйдахха маннык…

МУУНТУЙУУ

Былырыын Казахстаҥҥа барыам иннинэ доруобуйабын барытын бэрэбиэркэлэнэргэ дылы этим. Туора дойдуга туорайдаһыа диэбит ис-тас уорганнарбын барытын көрүммүтүм, арай төбөбүн арыылаан хаалларбыт эбиппин. ХаҺан эбит төбөм ыарыйдаҕына цитрамон иҺэн аҺардынарым, оннук инникитин да бэйэм эмтиэкэлэнэ сылдьыам диэн кыҺалҕата суох кый ыраах ыырдана турдаҕым. Онтум онно тиийэн саамай аахайбатах дуу, эрэммит дуу уорганым – төгүрүк төбөм түһэн биэрдэҕэ үһү.

Пандемия саҕаланыаҕа быдан инниттэн дьиэбэр олорон үлэлиир, суруксуттуур буолбутум, онон дьаҥ кэлбитигэр, дьон дьиэлэригэр хааллан олорон муунтуйалларыгар, мин номнуо “уопуттаах” киҺибин. Тас дойдуга тахсан эмиэ оннук кыһалҕата суох олоруом диэн бүк эрэл баара.

Ол эрээри атын дойду син биир атын дойду. Билсэр-көрсөр, алтыһар дьонуҥ аҕыйахтар, соҕотоҕун ханна мээнэ бэйдиэ барыаххыный, барар-кэлэр сириҥ да баҕана үүтэ. Уолбунаан интэриэспит бэрт эриэккэскэ сөп түбэсиһэр, борбуйун көтөхпүт оҕо миигин батыһа сылдьыбата чахчы. Ардыгар кэпсэтиэхпин баҕаран оскуолатыттан кэллэҕинэ сырса сылдьан лээбилээн мөҕүллэр да түгэннэрим бааллара.

Астанаҕа аҕыйах саха баар, үксүлэрэ эдэр дьон уонна, бу диэн эттэххэ Алматы сахаларынааҕар түмсүү чааһыгар мөлтөһүөр. Хата муус устар ыйга саха делегацията тиийэн биир нэдиэлэ дойдум дьонун кытта алтыһан, сахалыы саҥаран, сахалыы тыын иҥэринэн “һуу” диэбитим, баралларыгар сайыҺа хаалбытым.

Куортамныыр дьиэбит 14 этээскэ турара, дьэ бу дьиэ төбөбүн сии сыста. Уум көтөн, төбөм күүрэ-күүрэ ыалдьар буолан хаалла, хараҕым монитор иннигэр өр олорботоҕум да иҺин аҺыйар. Оройбун баттаан көрдөхпүнэ дьулайым саҥа төрөөбүт оҕоҕо дылы сып-сымнаҕас, били цитрамонум отой да туһалаабат буолан хаалла. Интэриниэти хасыһан аахпытым, төбөм тымырдара кыарыыр эбиттэр, оннук дьон үрдүкү этээскэ олороллоро табыгаһа суох эбит. Биллим дуу, билбэтим дуу диэбиттии, эҥин араас төбө эмин уларыта сылдьан хардырҕаттым.

Урут дойдубар кыҺалҕата суох 3-4 күн дьиэбэр суулана сытан суруксуттуур эбит буоллахпына, онно били үрдүкү чыпчаалга баар кыбартыырабыттан биир эбит күн аллараа түспэтим да кырдьык куһаҕан буоларым.

Күн аайы аллараа түһэн дьаарбайан, эбэтэр урукку сэбиэскэй киинэлэргэ көстөр эмээхситтэр курдук подъезд иннинээҕи ыскамыайкаҕа чөкөллөн олорон, санаабар, кислорода тиийбэккэ кыараабыт тымырдарым кэҥииллэрин кэтэһэрим.  Аны туран атын сиргэ көһүөҕү,  дьиэбит барыттан бары чугас, олус табыгас миэстэҕэ турара. Туох баар мебелэ, бытовой техникэтэ өтүүгэр, пылесоһугар тиийэ баара, буруйа диэн үрдүкү этээскэ эрэ турара. Урут төһө да улахан куораттарга кыра бириэмэҕэ үрдүк чыпчааллаах дьиэлэргэ хонон-өрөөн ааспыт түгэннэрдээҕим иһин, түптээн ыйы ыйдаан олорботох буолан ыарыым биллэрбэтэх эбит.

Дьэ, ол тухары дьоллоох Дьокуускай куораппар тиийдэрбин эрэ сахалыы эмтэниэм диэн күүстээх санааланыы. Сайын оҕом оскуолатын бүтэрэн үрдүк үөрэххэ киирээтин кытары, дойдулаах дьон дьиэбит диэки төттөрү түһүннэхпит.

БЫЫҺАНЫЫ

Дойдум сиригэр үктэнним дуу, үктэммэтим дуу диэбиттии, Дьокуускайбар кэлээт “Центр якутской народной медицины” буллум, бааһынай ырыынагын аттыгар баар эбит. Бу киини Григорий Гаврильевич Попов диэн үрдүк категориялаах хирург, травматолог-ортопед идэлээх биллиилээх быраас, кэлиҥҥитэ норуот эмчитэ аҕыйах сыллааҕыта арыйбыт.

Сэнэх көрүҥнээх, дьээбэлээх-хооболоох киһи буолан биэрдэ. Эмтэнэрим тухары күө-дьаа буолан уруккаттан табаарыстыы курдук күлсүү-салсыы бөҕөбүт. Кэлбит дьоҥҥо барытыгар оннук сыһыаннаах, дьону кытта табан кэпсэтэр буолан киирбит киһи тугунан тыынан олорорун аҕыйах мүнүүтэ иһигэр рентгент аппаратын курдук курдары көрөн кэбиһэр.

Мин да, суруналыыс киһи быһыытынан, хаалсыбаппын, үрдүк анал үөрэхтээх быраас эмискэ тоҕо норуот эмчитэ буолан хаалбытын сураһабын. Дьэ, ону киһим маннык диэн кэпсиир:

– 1990 с. диэри уонтан тахса сыл биир күн өрөөбөккө куорат балыыһатыгар идэбинэн үлэлээбитим. Үс бүтэһик сылбын уҥуох сэллигин эмтээһиҥҥэ анаабытым. Быраастар оччоттон баччаларга диэри сынньаналлара да ахсааннаах, үлэлэрэ сылаалаах-сындылҕаннаах. Ол курдук үлэлии олордохпуна оруобуна ырыынак ырдьаҥныыр кэмигэр эмп-том тиийбэт буолан хаалла. Ону сөбүлээбэккэ уонна дьоммор-сэргэбэр көмөлөһөр баҕа санааттан норуодунай мэдэссиинэҕэ көспүтүм. Үлэбиттэн уурайаат бастакы сылбар иглотерапиянан дьарыгырбытым.

Биир сайын Үөһээ Дьааҥы улууһугар айаннаатым. Онно Кустуурга дьону эмтии сылдьан биир түгэнтэн сылтаан бэйэбит уу сахалыы эмтээһиммитигэр көспүттээхпин.

Биир үтүө күн олохтоох оҕонньоттор хаанныыр муос аҕалан биэрдилэр уонна хааннаа да сабаас диэн турдулар. Мин даҕаны тугу ааттаһыннара туруохпунуй, ыллым да хааннаан бардым, онтум санаам хоту табыллан хаалла. Дьэ, дьикти! Онно аккаастаммытым, эбэтэр дук-дах буолбутум эбитэ буоллар, баҕар билиҥҥэ дылы иҥнэнэн эмтии сылдьыам этэ.

Бу кэннэ сахалыы эмтээһин историятын хасыһабын, эмчиттэри, отоһуттары, ойууннаһыны сиһилии үөрэтэбин. Бэйэм хааннааһыны 30-тан тахса сыл чинчийэн, быраактыкабар туттан 9 ньыманы таһаардым. Эмтиир киһим туругуттан уонна ыарыытын көрөн муҥутуурдук туһалыа диэбит ньыбабын туттабын. Ньыыкан кырдьаҕас ньымаларыттан муоһун уонна хаанныыр туочукаларын туттабын.

Ити курдук сэлэһэ-сэлэһэ уопсайа биэс процедура ыллым. Сүүһүм ортотуттан, кэтэҕим уҥа, хаҥас өттүлэриттэн, арҕаспыттан уонна көхсүм тоноҕоһуттан. Буспут хаан курдук хойуу баҕайы хаан кэлэр, ону Григорий Гаврильевич тымырдаргынан үчүгэй хааныҥ сүүрүүтүгэр мэһэйдиир куһаҕан хаан кэлэр диэн быһаарар.

Кырдьык, хас процедурам аайы чэпчээн, чөлбөр түһэн иһэбин. Били дьулайбар бөлтөҥнүү сылдьарым суох буолла, оройго биэрэр баар буоллаҕына, хата бэйэтин илиитэ тостуох курдук төбөм кыбыс-кытаанах буолла диэн күллүбүт.

Григорий Гаврильевич этэринэн, хааннааһын ыарыыга барытыгар туһалаах. Холобур, киһи ыалдыан иннинэ хаанын сүүрээнэ кэһиллэр, онтон сылтаан хаанын састааба уларыйан ыалдьар, кырдьар. Сахалыы судургутук быһаардахха, хаанньыт хаан сүүрээнэ кэһиллибитин чөлүгэр түһэрэр. Оччоҕо киһи туруга тупсар аакка барар.

САХА ЭМТЭЭҺИНИН СӨРГҮТҮҮ

Аан дойду үрдүнэн төһө араас омук баар, соччо элбэх мэдэссиинэ баар. Онто суох икки атахтаах бу баччааҥҥы дылы тыыннаах тиийэн кэлиэ суоҕа этэ. Кэлиҥҥи кэккэ үйэлэргэ орто дойду олохтоохторо бүттүүн биир традиционнай мэдэссиинэни тутуһар буолбуппут, ол эрэн сорох омук бэйэтин эмтээһинин баччааҥҥы диэри тута сылдьар, сайыннарар. Күүстээх кытай мэдэссиинэтэ манна туоһу.

Онтон биһиги? Бачча тымныы, тыйыс дойдуну баһылаабыт дьон? Күн ахсын айылҕаны кытары охсуһан кыайыылаах тахсан тыыннаах ордубут дьон? Ама сэбиэскэй былаас кэлиэр диэри бэйэбит мэдэссинэтэ суох үһүбүт дуо?
Баар бөҕө буо! Сахалыы эмтээһини үөрэппит, чинчийбит киһи, Григорий Гаврильевич биһиги төрүт эмчиттэрбитин маннык классификациялыыр:

– Ойуун, удаҕан – психотерапевтар, невропатологтар; хаанньыт – терапевт; отоһут – травмотолог; оҕо көтөҕөөччү – акушер; илбииһит –массажист, биоэнергетик; отунан эмтээччи – фитотерапевт, аптекарь; түөнньүт – иммунолог.

Өссө стоматологу, окулиһы эбэн кэбис. Былыр киһи миилэтэ ыалдьан (парадантоз) тииһэ түстэҕинэ, ылан төттөрү олордон кэбиһэллэр эбит. Онтон катаракталаах киһиэхэ эпэрээссийэ оҥороллоро. Ыарыһах хараҕар кыһын чараас тымныы тимири сыһыаран баран, пленкатын оргууй хоҥнору тардан ылаллар.

Былыр ойуун, удаҕан элбэҕэр билиҥҥи курдук инсульт, инфаркт диэн ыарыы суоҕа. Тоҕо диэтэххэ ойууттар, удаҕаттар дьону уоскута, алы гына сылдьар буолан ньиэрбэ күүрүүтүн (стреһы) кэмигэр уҕарытан иһэллэрэ. Дьэ, хайдаҕый?

Ол да буоллар Григорий Гаврильевич бэйэтэ быраас идэлээх киһи быһыытынан, традиционнай мэдэссиинэни илгэн кэбиспэккэ сахалыы эмтээһини кытары иккиэннэрин дьүөрэлии тутан тэбис-тэҥҥэ туттар, туһанар.

Билиҥҥи эмиэ 90-с сылларга диэри эмп-том аҕыйаан, тыа сиригэр балыыһалар сабыллан турар кэмнэригэр бэйэбит, оччолортон баччаларга диэри үйэлэри уҥуордаан илдьэ кэлбит, тус айылгыбытыгар сөп түбэһэр эмтээһини сөргүтэр киһи көстүбүтэ олус бэрт. Онон Григорий Гаврильевич саҕалааһына өйөнүллүөх тустаах дии саныыбын.

Г.Г. Попов көмөлөһөөччүтэ хаанньыт Сардана Гольдерова. Фото автора статьи

***

Анжелика МОТОСОВА

Бастакы хаартыскаҕа: хирург, травматолог-ортопед, норуот эмчитэ Г.Г. Попов. 
Фото автора статьи