Ньурба ньургуннара
Хас биирдии киһиэхэ биһигин ыйаабыт, киинэ түспүт сирэ туохтааҕар да күнду. Төрөөбүт дойду – ийэ-аҕа, эбээ-эһээ сылаас тыына, алардар, сыһыылар чараас сиккиэрдэрэ, титирик быыһынан тохтубут сымнаҕас көмнөх, солотууну бүрүммүт хатыҥ чараҥ… Төрөөбүт дойду – сааһырдах ахсын түүлгэ көстөр ахтылҕан, оҕо саас халлаанын угуйар дьэҥкир кустуга.
Дойдум дьонун майгытын сөбүлүүбүн. Туруору, көнө, үөнэ-күрдьэҕэтэ, кэтэх санаата суох, малтаччы, баары баарынан. Аламаҕайдар, ыалдьытымсахтар, киһилии – сахалыы сиэрдээхтэр.
Ньурба улууһун төрүттээччилэрэ номоххо киирбит Ньурбакаан уонна Мунньан Дархан уолаттара – Быркынаа Боотур, Тойук Булгудах, Босхоҥ Бэлгэтии уонна Ала Кырсын буолаллар. Ньурбакаан түөрт уола Бүтэй Бүлүү, сыа Бүлүү сахаларын төрдө-төбөтө буолбута биллэр. Ону сэргэ кинилэри кытары Хаҥаластан Ньурбаҕа (билиҥҥи Кэбээйи улууһун сириттэн) Сиинэ эбэни баһылаан олорбут бордоҥнор кэлсэн Бүлүү, Марха эбэ кытылларынан тарҕанан олохсуйаллар. Бордоҥнор өбүгэлэрэ Түүлээх дүҥүрдээх Түлүөн ойуун, Тыгын Дархан күтүөтэ этэ диэн суруйаллар.
Быйыл Ньурба (Марха) улууһа төрүттэммитэ 200 сыла. Онон, улууспут ааспыт историятын санаан ааһыаҕыҥ эрэ:
Ньурба сахалара – дириҥ силистээх-мутуктаах, кэрэхсэбиллээх историялаах омук субай хаанынан, өй-санаа көмүрүөтүнэн ааттаммыт хаҥыл хаҥаластартан хаан тардар улуус. Дэлэҕэ даҕаны, ааспыт үйэ саҕаланыытыгар улуус хаһыстаан эмэ хаттаан тэриллэригэр “Хаҥалас” диэн ааттатаары туруорсан турбуттара буолуо дуо? Саха уустарын холбоон судаарыстыбаннас тутулун олохтуурга дьулуспут, дарханнары төрөтөр, төрүт итэҕэли тутар улуус аата, ханна эрэ Бүтэй Бүлүү түгэҕэр сөргүйэн тахсара үрүҥ ыраахтааҕы холуонньатыгар уот кэриэтэ кутталлаах этэ. Ол иһин ити санаа төрдүттэн суох оҥоһулла сатаабыта.
Марха улууһун (Ньурба) бастакы баһылыга Петр СЛЕПЦОВ – Дьоондоор кулуба.
Дьоондоор кулуба – дьадаҥы ыалтан, бэйэтин өйүнэн-кыаҕынан тахсыбыт киһи. Кини дьонун-сэргэтин туһугар кыһалларынан нэһилиэк кинээһинэн, онтон улуус кулубатынан талыллыбыта. Дьоондоор кулубанан талыллаат даҕаны таһыырынан накаастабылы суох оҥорор, сир түҥэтэр, нолуок төлүүр туһунан сокуоннары Дьокуускайга кэлэн оҥорсон барар.
Кини Дьокуускай уобалаһыгар Степной Дума тэриллиэн икки сыл иннинэ 1825 сыллаахха Марха улууһугар кииннээн Бүлүү уокуругун Степной Думатын тэрийэ сатаабыт киһи.
Мархаҕа кииннэнэн тэриллиэхтээх Степной Думаттан дьон тугу кэтэспитий? Куорат сирдэрин сахаларга биэрэри, нуучча дьаһалтата улуустарга сылдьарын хааччахтыыры, нууччалары сахалар ортолоругар күүһүнэн олохсутары бобору, арыгы тарҕатар кабактары сабары, оскуолалары арыйары, сууту сахаларга биэрэри, онтон да атын хорсун модьуйууну туруорсубуттар.
Дьокуускайтан ыраах, түҥкэтэх сиргэ көҥүл өй-санаа күөртэммитэ сөҕүмэр диэн саныахха сөбө буолуо да, оччолорго сырыы-айан Дьокуускайынан эрэ муҥурдаммата. Ньурбалар быһалыы билиҥҥи Иркутскай, Красноярскай уобаластар территорияларынан көҥүл киирэллэрэ-тахсаллара, ылсаллара-бэрсэллэрэ.
Бүлүү уокуругун, Дьокуускай уобалаһын салалтата Дьоондоор кулуба “инородецтары иирдэрин” туһунан 147 сирэй тухары дьыала тэрийбитэ биллэр. Уонна “смута ” көрдүгэнин ылҕата, кулубаны тутан ылан өлөрөргө анаан хаһаак этэрээтин ыытар. Ыраахтааҕы былааһыттан куттанан, атын Бүлүү улуустарын баһылыктара Дьоондоору таҥнаран, Бүлүү уокуругун салалтатыгар “биһиги кыттыгаһа суохпут” диэн донуос суруйаллар. Онно кинини бэйэтин дьоно-сэргэтэ быыһаан ылар. Хаһаактар кэллэхтэрин аайы саһыаран, кистээн иһэллэр. Оннук гына сатаан баран хаһаактар Дьоондоору кыайан булбакка хаста да кэлэн баран төннөллөр.
Кини дьонун түмэр, салайар кыаҕын ытыктаан өссө Атыыр кулуба диэн ааттыыллара эбитэ үһү. Өркөн өйүнэн норуотун инники күөҥҥэ сирдээн, хаххалаан, көмүскээн, кыһаллан олороруттан кинини АТЫЫР – улахан, улуу, бастыҥ диэн ааттаатахтара. Кини өлүөр диэри төрөөбүт нэһилиэгэр кинээстээбит. Хас сырыы ахсын уобалас былааһа бопсо сатыыра даҕаны, дьон туруулаһан туран, Дьоондоору салалтаҕа талан иһэллэрэ эбитэ үһү.
***
Билигин этинэн-үүтүнэн бэйэбит айахпытын да ииттинэр кыахпыт суох. 18-19 үйэлэргэ ньурбалар бэйэлэрин улуустарын эрэ буолбакка, Өлүөхүмэни ааһа баран, бүтүн Тайҕаны – Бодойбо бириискэлэрин этинэн-аһынан, оҕуруот аһынан, бурдугунан хааччыйаллара. Былыргы суол-иис суоҕар, Тайҕа иһэ – ороспуойдарынан, өлөрүөхсүттэринэн кып-кыймаҥнас кэмигэр хорсун, хоһуун буолан маны барытын төлө көтөн сырыттахтара.
Ньурбалар Бодойбоҕо ас-үөл, тимир оҥоһуктарынан эрэ эргинэринэн муҥурдаммакка, өссө көмүс хостуур промышленноска саха улууһуттан аан бастаан элбэх буолан киирбиттэрэ архыып докумуоннарыгар кэпсэнэр.
1858 сыллаахха улуус кулубата – Евсей ИВАНОВ 40 киһини тэрийэн-бэрийэн бириискэлэргэ үлэлэтэ ыытар. Кулуба, бу дьонун ыыталаан баран умнан кэбиспэт. Олоҕун тиһэх күннэригэр диэри ыыппыт дьонун дьылҕатыгар көмөлөһө, өйөһө олорбута биллэр.
Онон өбүгэлэрбит балтараа үйэ анараа өттүгэр промышленность суолтатын өйдөөбүттэрэ. 150 сыл анараа өттүгэр өссө дьиикэй, ньэгэй усулуобуйаҕа биһиги дьоммут үлэлээтэхтэрэ.
Промышленноска үлэлээн уһун сону кэтэн 1-гы гильдиялаах атыыһыкка тиийэ үүммүттэрэ.
Холобур, Степан АЛЕКСЕЕВ – Боһуут. Сибиир аатырбыт атыыһыттара – Кушнарев, Коковин эргиэн дьиэлэрэ эргитэллэрин саҕа үбү – 3- 4 мөлүйүөнү бу биһиги киһибит эргитэрэ.
Боһуут – 1-гы гильдиялаах саха атыыһыта, бу иннинэ биэс сылы быһа нуучча атыыһытын борохуота таһаҕас таспытын быһа түһэн, аан бастаан Бүлүү сүнньүгэр борохуоттары аҕалтыыр. 1910 сыллаахтан борохуоттар ньурбалар сылгыларын-сүөһүлэрин этин-үүтүн, тимиртэн уһаарбыт туттар сэбиргэллэрин Бодойбоҕо тиийэ таһан барар.
Боһуут туппут дьиэлэрэ билигин да Ньурбаҕа дьэндэһэн тураллар.
Степан Прокопьевич Булуҥ муустаах уутугар тиийэ фактория тутара. Аныгылыы өйдөөх-санаалаах, эргитиилээх атыыһыт төрөөбүт улууһугар оскуола, таҥара дьиэлэрин туттартыыра, кыаммакка-түгэммэккэ күн-ый буолара.
Степан Прокопьевич кулубалаан олорон, суол суолтатын өйдүүр буолан, Дьокуускайы кытары ситимниир аартыгы туруорсан, Бүлүүгэ диэри суол түһүмэҕин туттарбыта. Билигин даҕаны Түүкээн үрэххэ тиийэр суолу кырдьаҕас дьон “Боһуут суола” диэн ааттыыллар.
Боһуут бастакы хаппытаалын Бодойбо бириискэлэриттэн саҕалаан оҥостубута биллэр. Сытыы-хотуу, тобуллаҕас өйдөөх, кэпсэтиилээх-ипсэтиилээх саха эдэр уола баар сураҕын истэн, Сибиир аатырбыт көмүс промышленнигын кыыһа А.Громова бэйэтинэн кэлэн Боһууту булбутун туһунан уос номоҕо баар. Громовтар Степан Прокопьевыһы итэҕэллээх сирэйинэн анаан, бүтүн Дьокуускай уобалаһыгар ыытар үлэни-хамнаһы туттарбыттара. Аатырбыт промышленниктар харахтарыгар хатаныаҕар диэри, дьэ, барахсан чаҕылхай киһи эбитэ буолаахтыа.
***
Гражданскай сэрии саҕана Саха сиригэр соҕотох биир эрэ улуус бэйэ-бэйэни сэймэктээһиҥҥэ кыттысптаҕа. Ол – Ньурба улууһа.
Боһуут кыра уола – Николай АЛЕКСЕЕВ улуус кулубата дьонун-сэргэтин “ааһар албын политика оонньуутугар” кыттыспаттарыгар, бэйэ-бэйэни сэймэктэспэттэригэр ыҥырар. Туох эмэ иирсээн, хаан тохтуута таҕыстаҕына – нэһилиэк бас-көс дьоно, аҕабыыттар эппиэттиэхтэрэ диэн сэрэтэр. Инньэ гынан, ааһар бандьыыттарга, үрүҥнэргэ биир да саха киһитин тыыттарбаттар. Гражданскай сэрии былаһын тухары икки эрэ киһи өлөр: поляк политссыльнайа уонна нуучча сэлиэнньэтин биир олохтооҕо.
***
Марха улууһун дьоно, майгыларынан саҥаҕа-билиигэ тардыһар буолан киэҥ сиринэн тэлэһийэ сылдьан инники күөн өйдөөх-санаалаах этилэр.
Бэл, билигин саҥа сууту-сокуону кытары аахсар таһымҥа таҕыстыбыт диибит. Оччолорго сууттаһар диэн хайдаҕын Боһуут кыра уола Николай АЛЕКСЕЕВ көрдөрбүтэ. Сэбиэскэй былаас олохтоммутун кэннэ, Николай Степанович Алдан, Сунтаар, Ньурба улуустарыгар “Востокзолото” систиэмэтигэр суоччуттуур, адвокаттыыр, юрист-сүбэһиттиир. 30 сыллаахха сымыйанан буруйданан ытылларга ууруллар. Онуоха кини суут ыйааҕын утаран, дьыаланы иккистээн дьүүллэтэргэ туруорсар уонна кыайар. Николай Степанович бэйэтин кыаҕынан, билиитин таһымынан бэйэтин бэйэтэ көмүскээн ытыллартан быыһанар. Ыйааҕа сымнатыллан хаайыынан муҥурданар. Репрессийэ кэмигэр сууту сууттаһан кыайыы диэн киһи өйүгэр баппат дьыала.
***
Улууспут историятын ылан көрөр эбит буоллахха, ньурбалар былыр-былыргыттан промышленноһы кытары сибээстээхтэр.
Кулуба Евсей ИВАНОВ 150 сыл анараа өттүгэр бастакы 40 киһини көмүс хостото ыыппыта. Бодойботтон тирэнэн БОҺУУТ атыыһыт тахсыбыта. Сэбиэскэй кэмҥэ бастакы саха интеллигенциятын биир чулуу уола – Степан ВАСИЛЬЕВ аата тахсыбыта.
Степан ВАСИЛЬЕВ, сибилиҥҥи кэмҥэ диэри, дойду таһымыгар саамай улахан дуоһунаска тахсыбыт соҕотох САХА салайааччыта буолар. Кини, буолаары буолан, дойду экономикатын тутаах салааларын – көмүс, өҥнөөх металлар, ыарахан промышленность салааларын салайбыта. Дьикти дьылҕалаах, сөҕүмэр үрдүк таһымнаах, булгуруйбат сүрүннээх киһи этэ. Степан Васильевич Тойон Уйата диэн Бордоҥ нэһилиэгин сиригэр төрөөбүтэ. Кинини сэргэ Михаил Мегежекскэй диэн саха автономиятын туруулаһыыга кылааттаах эмиэ биир чаҕылхай киһилээхпит. Кини эмиэ Түүлээх дүҥүрдээх Түлүөн ойуун сыдьаана, бордоҥ.
Норуоппут чулуу уолаттарын биирдэ имири сотон ааспыт ынырыктаахай уодаһыннаах репрессия дэгиэ тыҥыраҕар Степан ВАСИЛЬЕВ биир бастакынан түбэспитэ. 1 сыл 7 ыйы быһа ыар-ынчык тыыннаах Бутырка, Лефортова хаайыыларыгар кинини хайдах курдук накаастаабыттарын, киһи тулуйбат сидьиҥник кэбилээбиттэрин туоһулуур докумуоннар бааллар. 1,7 сылы быһа “буруйун билиннэрэ”, “таҥнарыахсыттар ааттарын ааттата” сатаан уһуга-түгэҕэ биллибэт, биир кэм хараҥа халыйар хаанынан хардыргыыр кэмнэргэ Степан Васильевич биир да киһини уган биэрбэтэҕэ. Ол оннук күүстээх, ол оннук буулаҕа сүрдээх дьонноох этибит. 1939 сылга тутуллубут Степан ВАСИЛЬЕВ сырдык тыына 1943 сыллаахха Коми биир лааҕырыгар быстыбыта.
***
Хас да төгүл улуус кулубатынан талыллан үлэлээбит – Николай Донской 1898 сыллаахха Николай II-й ыраахтааҕыттан Владимирскай лиэнтэлээх үрүҥ көмүс мэтээл тутар. Бу маннык лиэнтэлээх мэтээли ыраахтааҕыттан ылбыт киһи сахаларга суох.
Бу киһиттэн Саха сирин икки наркома төрөөбүтэ, эмиэ ханна да суох көстүү.
Малдьаҕар нэһилиэгиттэн төрүттээх ини-бии Донскойдартан улаханнара – Семен ДОНСКОЙ-I республика Сиргэ дьыалатыгар бастакы наркома, оттон быраата Семен ДОНСКОЙ-II үөрэх бастакы наркома.
Ини-бии Донскойдар Былатыан Ойуунускайы, Максим Аммосовы, Исидор Бараховы, Степан Аржаковы кытары автономияны турууласпыт дьонтон биирдэстэрэ. Улахан Донской Ойуунускайы кытары 1922 сыл ыам ыйынааҕы аатырбыт Автономияны биллэрэр манифеһы суруйсубута биллэр.
Ини-бии Донскойдар иккиэн ССРС Киин ситэриилээх кэмитиэтин чилиэттэрэ этилэр. Улахан Сэмэн ССРС норуоттарын киин издательствотыгар үлэлээбитэ. Латиницанан сахалыы сурук-бичик оҥоһулларыгар ини-биилэр элбэхтик, дьаныһан туран үлэлээбиттэрэ. Үөрэх кинигэтин бөҕө суруйбуттара. Улахан Сэмэни, бастаан, 1930 сыллаахха хаайыыга ыыта сатыыллар. Ону Ойуунускайдаах Москваҕа үлэлии сылдьар Степан Васильевка көмөлөс диэн көрдөһөн сурук ыыталлар. Степан Васильев Москваҕа сүүрэн-көтөн, салалтаны хамсатан, дакаастаан Улахан Сэмэни быыһаан ылар.
Убай Донской 1938 сыллаахха Москваҕа үлэлии сылдьан тутуллар. 3,5 ыйы быһа кыдьыгыран туран кырбааһыннаах доппуруоска түбэһэр. Уочараттаах кырыктаах доппуруоска үнтү кырбаан өлөрөн кэбиһэллэр…
Үөрэх наркома Кыра Сэмэн Донской киирии тыллары сахатытары туруорсубут уонна онно үлэлээбит киһи. Саха бастакы классиктарын айымньыларын оскуола үөрэҕин программатыгар киллэттэрбитэ.
Кыра Донской Саха сирин Москваҕа бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтин тэрийсибитэ. Онно салайааччынан үлэлии сылдьан репрессийэҕэ түбэспит, 1938 сыллаахха ытыллар.
Чаҕылхай уолаттары кытары Ньурбаҕа кылааннаах кыыс оҕолор төрүүллэрэ. Бастакы саха революционер-дьахтар, көскө утаарыыны, ыраахтааҕы былааһын хаайыытын ааспыт, Саха сиригэр дьахтар быраабын турууласпыт, Казахскай ССР Киин ситэриилээх кэмитиэтин депутата, бастакы саха дьахталларыттан идэтийбит, үрдүк таһымнаах быраас, Казахстаҥҥа уонна Саха сиригэр Доруобуйа харыстабылын салаатын тэрийбит – Дора ЖИРКОВА.
РСФСР Үрдүкү сэбиэтин председателин солбуйааччытыгар диэри үүнэн үлэлээбит, Саха судаарыстыбаннай университетын тэрийэргэ турууласпыт, Саха сиригэр орто анал үөрэх ситимин тэрийсибит – Анастасия ДАНИЛОВА.
Суол тутуутугар саха дьахталларыттан бастакы техническэй үөрэҕи ылбыт, Саха АССР Үрдүкү сэбиэтин президиумун председателинэн уос номоҕор түһэр гына ситиһиилээхтик үлэлээбит – Александра ОВЧИННИКОВА.
Ньурбаттан кэлин элбэх авиатордар, авиаконструктордар, инженердэр, спортсменнар, композитордар, поэттар, артыыстар, промышленноска үлэлээн ситиһиилэммит элбэх дьон республикаҕа эрэ буолбакка, дойду таһымыгар кытары үлэлиир кадрдар уһаарыллан тахсыбыттара, тахсыа да турдахтара.
Сытыы-хотуу, тобуллаҕас өйдөөх, киэҥ ыырдаах, олохтоох кэпсэтиилээх, дойдуларын туһугар бэриниилээх, норуоттарын таптыыр ньургун дьон Ньурба улууһуттан өссө да тахса туруохтара диэн эрэнэбит.
Улууспут төрүттэммит икки үйэ үбүлүөйдээх дьоротунан эҕэрдэ буоллун!
***
Туйаара НУТЧИНА,
Aartyk.Ru
Обсуждение • 3
Добавить комментарийОставить комментарий
Шиномонтаж Левша
Cтоматология 32
Б/у статьяга История чахчыта бэрткэ арыллыбыт
История чахчыта 👍
Баары баарынан… Киэн туттар эрэ историялаах улуус… Махтал,Туйаара.