Хомпорууна олохтон ылбыт ох тыллара

Кини бүгүҥҥү үлэтигэр сыһыана суох идэлээх. Марина Платонова-Хомпорууна Дьокуускай куоракка бэрт ситиһии­лээхтик үлэлиир «Все 32» тиис балыыһатын салайааччыта. «Кистэлэҥ күүс» хаһыат, онтон сурунаал эрэдээктэрэ. Тапталлаах кэргэн, эйэлээх дьиэ кэргэн ийэтэ. Оттон атын кэмигэр кистэлэҥ күүс киэҥ киэлитин, түгэҕин таайан, киһи ис туругун сааһылыыр дьикти үлэлээх. Марина тула элбэх киһи мустар. Кини сүбэтин сыаналыыллар, кинини истэллэр. Марина Спиридоновналыын бэйэм тула баар дьон ыйытыыларынан салайтаран кэпсэттибит.

– Хомпорууна диэн аат хотойу кытта ситимнээх буоллаҕа…

– Оннук. Хотойу кытта көҥүл санаа, дайыы ситимнээх. Ол – мин олоҕум укулаата. Олохпор да, түүлбэр да көтөбүн.

– Өрүү дьону кытта алтыһаҕын. Дьон тугу сэҥээрэр?           

– Ханна даҕаны: «Биһиги кими да үөрэппэппит. Арай тугу билбиппитин үллэстэбит. Оччоҕо биһиэхэ саҥа санаа киирэр», – диибит. Судургутук быһаардахха, толору уулаах иһиккэ уу эбии киирбэт, таһынан барар. Ол курдук, киһи сүөкэннэҕинэ, билиититтэн тарҕаттаҕына эрэ, миэстэ тахсар, саҥаны ылынар. Үөһээ Бүлүүгэ эр дьон үгүстүк сылдьар. «Ити эргин эр дьону сыаналыыллар» диэн түмүгү оҥоробут. Сорох улууска, бэл, сахалыы таҥнан кэлэллэр. Үксүн сахалыы эрэ толкуй туһунан санааны истиэхтэрин баҕараллар. Олох кэрчиктэринэн санаа атастаһыытын сэҥээрэллэр.

– Олох сүнньэ тугуй?

– Киһиэхэ барытыгар талыы диэн баар буолуохтаах. Олоҕуҥ тухары талаҕын: идэҕин, кэргэҥҥин, тугу аһыыргын, таҥнаргын. Араас дойдунан, улууһунан элбэх сэминээргэ сырыттыбыт, идэлээх дьону кытта билистибит. Кистэлэҥ күүс киһиэхэ барытыгар баар. Дьон урут ону хараҥа күүс, көстүбэт эйгэ диэн эрэ өйдүүллэр, сыаналыыллар этэ. Чараас эйгэ киһи итэҕэйэриттэн-итэҕэйбэтиттэн тутулуга суох баар. Хас биирдии киһиэхэ үчүгэйэ да, куһаҕана да тэбис-тэҥ. Көннөрү толкуйдаатахпына, айдарыылаах киһи да диэн суох. Ким да муостаах-туйахтаах буолан төрөөбөт. Бары бу сиргэ саар курдук биир төкүнүк кэлэбит. Арай биир эрэ бырыһыан эт-хаан өттүнэн быһаҕас дьон төрүүллэр. Хайа да киһиэхэ эр киһи да, дьахтар да кута баар. Ол күүстэр тэҥ киһилэрэ тугу барытын сатыыр. Биһиги ыарыыны үксүн бэйэбит хомуйан ылабыт. Урут наһаа өһүргэс этим. Онтон кэлин санаатахха, ол хом санаам бэйэбэр ыарыы буолан мунньуллар эбит. Онон ити кэмэлдьини тохтоппутум. Киһи санаатын сатаан эппэтиттэн ыарыыны булар. Саха этэринэн, киһи киэҥ көҕүстээҕэ кырдьык буолан тахсар. Киһи санаатынан күүстээҕин бу олохпор итэҕэйэбин. Санаабын эрэ ууруум – кыаллар. «Бириэмэ тиийбэт» диир сымыйа. Баҕарыахха эрэ наада. «Мин кимтэн да итэҕэһэ суохпун» диэн санаа дьоҥҥо барытыгар баара буоллар, тыл суолтатын уонна дьайыытын өйдүүрбүт буоллар, бары чэпчэкитик олоруо этибит. Ити эппиттэрим олох сүнньүн туталлар.

– Мин санаабар, сахалар оҕону аһара атаахтатабыт, сааһырбытын да кэннэ тула көтөбүт. Оҕо иитиитигэр туохха сыыһабытый?

– Оҕону иитэр наадата суоҕун, кинини тэҥнээҕиҥ курдук көрөн улаатыннарар ордугун биир сэминээргэ истибитим. Оҕону аһара хааччахтаабакка, көҥүл иитэр оруннаах. Сахалар барытын араара үөрэнэн хаалбыппыт. Дьиэҕэ кыыс-уол үлэтэ диэн араарыы, элбэх хааччахтааһын баар. Оҕо тугу баҕарарын, туох идэни таларын, ханна, кимниин олоруон баҕарарын бэйэтэ быһаарыахтаах. Ону хааччахтаабакка, салайан биэрэр, өйүүр эрэ наада. Төрөппүт өрүү оҕотуттан өйдөөҕүн туоһулуур, саба баттыы сатыыр. Бэйэтин суолун солотуон баҕарар. Билиҥҥи үйэҕэ оҕо гаджекка түспүтүн мин омнуолаабаппын. Аныгы оҕо билиитэ-көрүүтэ атын. Оҕо бэйэтигэр туох буортулааҕын, туһалааҕын, кэмэ кэллэҕинэ, бэйэтинэн быһаарыа. Чараастык таҥныыны утарабыт да, муустаах ууга сөтүөлээн муус доруобай сылдьар дьон эмиэ бааллар. Туох барыта хас да өрүттээх. Билигин оскуолаҕа оҕону ситэ илик талаанын арыйаары, кэмин иннинэ кылааһынан хайытыыны, олоро илик олоҕун суолун кини көҥүлэ суох булларыыны биир бэйэм утарабын. Хас да дьупулуомнаах эрээри, үлэтэ суох сылдьааччы элбэҕиттэн итинник санаа тахсар.

– Табаҕа холуонньатыгар Арчы дьиэтин тутууга үлэлэспит киһи буолаҕын. Эн санааҕар, дьиэ баар буолуоҕуттан уларыйыы баар дуо?

– Сахалар бэйэбит да аҕыйахпыт. Хаайыы тиэмэтэ хас биирдии киһини таарыйар. Чугас дьоммут буолбатахтарына, билэр киһибит сытар буолуон сөп. Табаҕа хаайыытыгар Арчы дьиэтин тутуубут уһун кэмҥэ салҕаммыта. Иларий Иванов диэн эдэр киһи сокуонунан чэпчэтиигэ түбэһэн, көҥүлгэ тахсартан аккаастанан туран, бу дьиэни тиһэҕэр тириэрдибитэ. «Аар Айыы итэҕэл» түмсүү салайааччылара Августина Яковлева, Тамара Тимофеева хас ый аайы хаайыыга сылдьан үгүс үлэни ыыттылар. Арчы дьиэтигэр сылдьыан баҕалаах олус элбэх. Ити тиэмэ, хаайыы эйгэтэ олус ыарахан. Баҕар, мин сыыһа өйдүүрүм буолуо эрээри, бэйэлэрин истэригэр итэҕэлгэ тиийэ сатыыр дьону күлүү гыныы, бопсуу баар. Ол эрээри Арчы дьиэтигэр төһө киһи сылдьар ахсаана наадата суох. Аҥаардастыы дьиэ итиннэ турара да улахан суолталаах. Айыы дьиэтэ бэйэтин сырдыгын чараас эйгэнэн ыыта турдаҕа.

– Билигин аҥаардас киһи олус элбээтэ. Хас биирдии киһи бу итэҕэһин, дьол бэйэ илиитигэр баарын өйдүүр. Ол эрээри санааҕа ылларыы, бэйэҕэ түһүү, соҕотохсуйуу курдук кыһалҕаҕа үгүс киһи сылдьар. Маныаха тугу сүбэлиигин?

– Эппитим курдук, киһиэхэ үчүгэй да, куһаҕан да тэҥ. Ол эрээри биһиги тоҕо эрэ наар куһаҕанын көрөбүт. Аттыгар баар, бэркэ билэр аҥаардас киһигин «билэбин» оҥостон сэҥээрбэт буолуу баар. Биһиги үксүн өйбүтүгэр итэҕэйэбит. Ол эрээри өй наар таппат. Баҕар, урут сөбүлүү көрбүт, биир кэмҥэ билсэ сылдьыбыт киһигин атын хараҕынан, үчүгэйин бэлиэтии көрө сатаатахха, ити суолтан тахсыы баар буолуон сөп. Киһи санаабыт санаата куйаарынан эргиллэн бэйэҕэр кэлэр. Киһи санаабытынан олорор, саҥарбыта туолар. Өсөһүү мэһэйдиир. Бэрт кыра сыыһаттан арахсан, икки аҥыы олорор ыал элбэх. Буруйдаах эрэ киһи тобугар сыыллан кэлэн бырастыы гыныахтааҕын курдук саныыбыт. Дьиҥэр, күүстээх киһи, буруйа да суох буоллар, бастакынан хардыыны оҥорор. Онон күүстээх буолуҥ, уһуну-киэҥи санааҥ.

Киһи үчүгэйи сэргээтэҕинэ, сэҥээрдэҕинэ, төбөтүгэр атын, сырдык толкуй түһэр. «Кырдьык даҕаны!» диэн тылтан арыт саҥа олох саҕаланааччы. Бэйэ сыыһатыгар, бэл, судаарыстыбаны буруйдуур дьон бааллар. Ол эрээри сүрүн сыыһа – бэйэбитигэр.

– Аан дойду аньыытын-харатын дьахтарга соҥнуулла­рыттан арыт киһи кыйаханыах курдук. Оччоҕо эр киһибит туох аналлаах бу сиргэ кэлэрий?

– Ити син биир оннунан хаалар. Бу Орто дойдуга дьахтар күүһэ ураты. Өрөгөйдөтөр да, буорту да гынар. Сорох дьахтар: «Ол киһи аны кэлэн көнөр үһүө», – диир. Оннук, чахчы, буолар. Мэник оҕотун «улааттаххына, оннук-маннык буолуоҥ» диир. Ол оҕо олоҕор бутуллар. Билигин хайа да ыалга, тэрилтэҕэ ийэ киһи үүнү-тэһиини тутта. Матриархат өрөгөйдөөн, гомосексуализм аһара тэнийдэ. Дьахтар иһигэр уол оҕону илдьэ сылдьан «кыыстаныахпын баҕарабын» диир. Итинэн кыыс бырагырааматын туруорар. Эбиитин аҕа киһи дьыбааҥҥа сытар эйгэтигэр улааппыт оҕо отуора уларыйар.

Атын-атын сиргэ иитиллибит икки киһи бииргэ буолара чэпчэкитэ суох. Иирсээн тахсар да буоллаҕына, хомуруйуунан, мөҕүүнэн арыалламмакка, киһилии утары олорон кэпсэтэр ордук. Дьахтар эрин оннугар быһаарара куһаҕан. Ыал мээнэҕэ тэриллибэт. Аан бастаан син биир сэҥээриигэ, тапталга тирэҕирэр. Ол кэпсэтиигэ, уопсай тылы булууга далаһа буолуон сөп. Соторутааҕыта уол оҕо оскуолатын салайан үлэлэтэр ырыаһыт Анатолий Бурнашевтуун кэпсэттим. Кини маннык этэр: «Биһиги уолга «кыыһы тарбаххынан да таарыйыма» диибит. Дьиҥэр, төттөрүтүн, кыыс уолу таарыйыа суохтааҕын курдук үөрэтиэхтээхпит», – диэн. Ааҕааччы ити этии ис хоһоонун өйдөөтөҕүнэ, Анатолийы кытта сөпсөһүө. Эр киһи – көмүскээччи, аатынан да күүстээх аҥаар. Ким тыыппыкка хардарар айылҕаттан аналлаах. Биллэн турар, охсубут кыыска кини хардарыа. Эр киһи тылын, интэриэһин хара ааныттан суолталыахха наада. Биһиги бэйэбит киһибитин атын киһиэхэ тэҥнии сатыыр сыыһалаахпыт. Онон олохпутун бэйэбит уустугурдабыт. Эр киһи хайдах буолара бэйэбититтэн тутулуктаах.

– Эппитиҥ курдук, санаа кынаттыыр, алдьатар. Ыраах сылдьар киһигэр санааҥ тиийэр буоллаҕа.

– Ийэ уонна оҕо быстыспат ситимнээхтэр. Ийэ айманыыта, санаарҕааһына оҕоҕо тиийэрин киһи барыта билэр. Оҕолуу сылдьар сиэммит төрүөтэ суох ыалдьан хаалбыта. Мин дьонугар тута эрийбитим «туох буолла?» диэн. Оҕо дьоно кыыһырсалларын, ийэтэ санааргыырын сэрэйэр. Ыраах үөрэнэ, олохсуйа, кийииттии-күтүөттүү барар оҕону кэтэх санаата суох атаарыахха наада. Барытыгар үчүгэйи эрэ көрүөххэ. Харчыгын сүтэрдэххинэ, санаарҕаама. Барбыт бардаҕа. Атын ханаалынан кэлиэ.

– Улааппыт оҕо дьиэтигэр итирик кэлэр. Маныаха төрөппүт хайдах быһыыланар?

– Киһи тугу барытын бэйэтэ бил­лэ­ҕинэ эрэ, түмүк оҥостор. Саха, чахчы, сатаан испэт. Ол эрээри саҥа көлүөнэ ыччат урукку курдук буолбатах. Оскуо­лаҕа наар ыыстанар оҕо баар буолар. Дьиҥэр, бэйэҥ аахайбатаххына, оҕолор тохтууллар. Оннук курдук итирик кэлбит оҕоҕо аһара күүдэпчилэнэр, дириҥэтэр, күүркэтэр наадата суох. Түмүгүн бэйэтэ оҥостуо. Арай хатыланар буоллаҕына, оруннаах кэпсэтии наада.

– Аҕата суох оҕоҕо аҕатын санаата дьайар дуо?

– Оҕо аҕатын кытта билсибэтэх, кимин билбэт буоллаҕына, аҕатын суола киниэхэ оруола суох буолуон сөп. Киһиэхэ таҥарата – кини төрүттэрэ. Ыарахан кэмнэргэ аан дойду таҥаратын ааттаабакка, төрүттэргиттэн көрдөһөр ордук. Бу олохтон туораан, Үөһээ тахсыбыт төрүттэрбит биһиэхэ үчүгэй өттүнэн дьайыылара күүстээх.

– Атын омук киһитиниин ыал буолууну үгүс саха ылыммат. Маныаха эн санааҥ?

– «Кистэлэҥ күүс» сурунаалбыт «киһи» диэн тылга тирэҕирбитэ. Бу сиргэ дьон бары биир буолан төрүүбүт. Биллэн турар, бэйэҥ норуоккун сыаналыахтааххын. Эн тоҕо эрэ саха буолан төрөөбүт буоллаҕыҥ. Кимиэхэ кэргэн тахсаргын, кими ыларгын – эмиэ бэйэҥ талаҕын. Атын омук киһитин туора көрүү бэйэбит таһыммыт намыһаҕын көрдөрөр.

– «Оҕо төрөппүтүн көрүөхтээх» диэн суруллубат сокуон баар. Эн ону хайдах ылынаҕын?

– Эппитим курдук, дьон бу сиргэ биир тэҥмит. Ити этии – эмиэ хааччахтааһын. Кырдьар саас хайдах буолара биллибэт. Холобур, Японияҕа киһи барыта тэҥ. Бэл, оптуобуска хат дьахтарга турбаттар. Миэстэ баар буоллаҕына – олороҕун, суох буоллаҕына – тураҕын. Дьиҥэр, ким да, кимиэхэ да эбээһинэһэ суох. Барыта киһи олоҕу хайдах ылынарыттан, суобаһыттан, иитиититтэн тутулуктаах.

– Кистэлэҥ күүс бэлиитикэҕэ туох дьайыылааҕый?

– Элбэх тиэмэҕэ суруйар Афанасий Иванов-Тоҕой хаһан эрэ ыстатыйа аҕалбыта. Онно бэлиитикэҕэ сыһыаннаах тиэрминнэрин ылан быраҕан, боростуой тылларынан тиэртэххэ, «Бэлиитикэ – олох биир чааһа. Киниттэн туора тура сатыыр наадата суох. Быыбарга муҥутаан куоластааччы 40 бырыһыана кэлэр. Дьон кини куолаһа оруола суоҕун курдук саныыллар. Дьиҥэр, элбэх киһи биир чулуу хандьыдааты талар буоллаҕа. Онон хас биирдии киһи быыбардыыр быраабын туһанара ордук».

***

Оксана ЖИРКОВА кэпсэттэ,

КЫЫМ.РУ