Курс валют
$
92.26
0.33
99.71
0.56
Курс валют
Курс валют
$
92.26
0.33
99.71
0.56
Меню
Поиск по сайту

ГИТАРАЛААХ УОЛ аатын үйэтитэр күрэхтэһии

30.04.2021 14:52 1
ГИТАРАЛААХ УОЛ  аатын үйэтитэр күрэхтэһии

Андрей Евсеев Сунтаар улууһугар “Гитаралаах уол” диэнинэн биллэрэ. Кини кылгас, ыарахан олоҕор нарын, киһи дууһатын таарыйар ис киирбэх ырыалары айан хаалларбыта.

Биһиги, бииргэ үөрэммит үөлээннээхпит, Өндөрүүспүт ырыаларын Ангелина Файрушина, Мария Соболева, Эрчим улахан сыанаҕа таһаарбыттарынан киэн туттабыт.

Өндөрүүс 2016 сыллаахха, 45 эрэ саастааҕар, бу күн сириттэн күрэммитэ. Быйыл биир эмиэ чаҕылхай кылааһынньыкпыт Мэхээс Сэмэнэп кини ырыаларын түмэн гитаара доҕуһуоллаах ырыа күрэхтэһиитин тэрийдэ.

Күрэхтэһии бэҕэһээ, а.э. муус устар 29 күнүгэр түмүктэннэ, олохпут ирдэбилинэн онлайн барбыта. Уопсайа 13 киһи кытынна: Сунтаар, Ньурба, Үөһээ Бүлүү, Бүлүү, Горнай, Уус Алдан, Орто Халыма улуустарыттан уонна Дьокуускай куораттан дьон кытынна.

Маҥнайгы истиҥ доҕорум

Өндөрүүс Сунтаар улууһун Кириэстээҕиттэн төрүттээх. Оҕо сааһым истиҥ доҕоро ыарахан да олоҕу олорон бу тоҥуй, тыйыс орто дойдуттан, бэйэтин ырыатыгар хоһуйбут «ыраах, ыраах кэрэ дойдутугар» аттаммыта номнуо алта сыл буолбут эбит. Мин кинилиин дьиэ тастыы олорбут буоламмын, кини олоҕун оҥкулларын кимнээҕэр да ордук билэрим буолуо.

Бу санаатахха, Өндөрүүс мин олохпор бэйэбин өйдүөхпүттэн баар эбит. Биһиги оҕо эрдэҕинээҕи күннээҕи “түбүктэрбит” диэн мин сарсыарда ойон тураат таһырдьа сүүрэн тахсан: «Өндөрүүс!» – диэн хаһыытааһыммыттан саҕаланара. Киһим эрдэһитэ сүрдээх, куоласпын истээт утары сүүрэн тахсара. Дьэ, онтон ыла биһиги солото суох оонньообутунан барарбыт…

Сайыннары, кыһыннары икки дьиэни кэрийэ сылдьан солото суох оонньоон күммүтүн бүтэрэрбит. Оннук сиэттиспитинэн детсадка киирбиппит, бэл утуйар ороммут холбуу турар этэ. Оскуолаҕа барбыппытыгар биир паартаҕа олорордубуттара.

Оскуолаттан ырыа-тойук аргыстаах дьиэбит диэки дьиэрэҥкэйдээн иһэрбит харахпар бу баар. Арыычча улаатарбыт диэки оҕолор күлүү-элэк оҥостон сэргэстэспэт оҥорбуттара.

Ыал ыһыллыыта

Өндөрүүс ийэтэ Каача бородуукта маҕаһыыныгар атыыһыт, аҕата Бүөккэ сопхуоска тырахтарыыс этилэр. Өлөксөөн диэн кыратык “сып” гыннарарын сөбүлүүр эбээлээҕэ уонна икки бэйэтиттэн балыс бырааттардааҕа – Һааска уонна Өлүөчүк.

Каача, ама да кэлин иһэн-аһаан мөлтөөтөр, уруккута наһаа чэнчис, асчыт дьахтар этэ. Ийэ уолаттарын атаахтатан тэҥҥэ мэниктэһэрэ, эбээлэрэ оҕолорун көрөн мүчүк гынан үөрэрэ – ыал үтүө кэмнэригэр элбэхтик көрбүт хартыынам. Тоҕо эрэ аҕалара киирэн кэллэ да, бары уку-һакы бараллара, мин тэҥҥэ кирийсэр этим. Кини тахсан барда да, тиллэ түһэрбит. Аһыылларыгар аҕа баһылык талаҕын тобугар уурунан олороро: сыыһа-халты туттубут, хаппырыыстаабыт оҕо илиитигэр талах суола бэчээттэнэрэ.

Ол да буоллар, син киһи сиэринэн олорбуттара. Бүөккэ тыла суох Арамаан диэн киһини быһаҕынан анньыаҕыттан ыла, бу ыал олоҕо ыһыллар суолга үктэммитэ. Быһахтаммыт киһи суорума суолланан, Бүөккэ хаайыыга барбыта, Каача саҥа төрөөбүт Шура диэн кыыһын дьоҥҥо биэрэргэ күһэллибитэ.

Мантан ыла Каача ийэтинээн иһэр-аһыыр буолбуттара. Эмээхсин өлөрүгэр кыыһа буор иһээчи буолан хаалбыта. Бу барыта тарбахха баттанар аҕыйах сыл иһигэр. Оччотооҕу былаас ыал ийэтэ тимирэн эрэрин быыһыы сатаабатаҕыттан билигин кэлэн сөҕөбүн эрэ.

Баппат бырааттыылар

Оскуолаҕа биир араллаан – бырааттыылар баппат аатыраллар. Дьиҥэ улахан күлүгээн буолбатах этилэр: хойутууллар, уруоктарын үөрэппэттэр, сымыйалыыллар – ол дьиэтээҕи кыһалҕаларын дьоҥҥо таһаарбат буола сатааһынтан тахсара буолуохтаах, ардыгар үөрэнэ кэлбэттэр. Ким да көмүскэспэт оҕолорун ааһан иһэн охсон-тэбэн ааһааччылар да, анаан-минээн атаҕастааччылар да элбэхтэр этэ. Сорох учуутал онтон ордубат: оскуола саабыһа дьахтар Өндөрүүһү кылаас иннигэр ыҥыран баран кыараҕас дьууппатын өрө таһаара-таһаара тэбиэлиирин өйдүүбүн.

Өр-өтөр буолбакка, Каачаны ийэ быраабыттан быһан, оҕолорун Тойбохой интэринээтигэр илдьибиттэрэ. Тойбохой чугаһа бэрт буолан уолаттар сотору-сотору дьиэлэригэр күрээн кэлэ тураахтыыллара. Интэринээт үлэһиттэрэ кинилэри сылгылыыртан салҕан ыраах Уус Алдан улууһугар Курбуһах детдомугар ыыппыттара.

Курбуһахтан сайылыы кэлэр этилэр. Ардыгар Өндөрүүс ыраах дойдуга сылдьан дьиэтин ахтарын, ийэтин суохтуурун, хайдах курдук кырбанан, атаҕастанан сылдьарын кэпсээн аһардааччы. Биһиги, дьиэ оҕолоро, ону “уой-аай” диэн айманан баран, тутатына умнарбыт. Сайыны быһа бииргэ түүннэри-күнүстэри мэниктээн, оонньоон баран күһүөрү дьоммут суох буолбуттара эрэ баар буолааччы.

Ийэ кынатын сарбыйыы

Оҕолорун былдьыахтарыттан ыла Каача олоххо тардыһыыта биллэ сүппүтэ, дьиэтиттэн да мээнэ быкпат буолбута. Тугунан аһаан-таҥнан олорорун нэһилиэк дьаһалтата интэриэһиргиирэ эбитэ дуу, суоҕа дуу? Кыһалҕаттан чугас ыалларыттан оттук маһы, иһэр ууну, күүлэҕэ тоҥон турар аһы ыйытыга суох ылар буолбута. Бастаан утаа син киһи хараҕар көстүбэккэ ылар этэ, кэлин дьон аһынан туох да диэн саҥарбатын билэн, отой көрөн турдахха илдьэ барар буолбута.

Биһигинниин үчүгэй эрдэҕинэ ылса-бэрсэ олорбут буолан ыйытыга суох ылбакка гына сатыыра. Өндөрүүһэ Курбуһахтан cуруйбут суругун киллэрэн ааҕан иһитиннэрэрэ уонна, дьэ, наадатын этинэрэ. Уолун бүтэһик суругун хаста да ааҕа сатаан баран эмиэ саҥата-иҥэтэ суох тутан тахсар буолбута. Ардыгар ааны астахха күүлэҕэ Каача субу барылыйан турара киһини соһутааччы.

Төрөөбүт дойду тардыыта

Өндөрүүс улахан кылааска тахсан баран туруорсан туран дойдутугар эргиллибитэ. Инньэ гынан оскуолаҕа икки бүтэһик сылы биһигинниин үөрэммитэ.

Уола кэлэригэр ийэтэ атаҕынан ыарытыйан нэһиилэ хаамар этэ. Өндөрүүһү интэринээккэ анаабыттара да, уол дьиэтигэр күҥҥэ хаста да охсуллан ааһааччы. Аны санаатахха, ийэтигэр ас эҥин ордорунан аҕалаахтыыра буолуо. Кэлин Каача оронтон турбат буолбута, ону оччотооҕу былаас эмиэ судургутук быһаарбыта – Ньурбаҕа кыамматтар дьиэлэригэр ыыппыта. Туруорсан туран ийэтигэр эргиллибит оҕо, ийэтин эмиэ сүтэрдэҕэ.

Бу үлүгэртэн Өндөрүүс дьоҥҥо-сэргэҕэ өстүйбэтэҕэ сөхтөрөр. Кини оскуола, кулууп кэнсиэртэрин нарын кэрэ куолаһынан киэргэтэрэ. Тулаайахсыйан муунтуйбут санаатын дьон биһирэбилинэн суорҕанныы сууланан ыарахан оҕо сааһын этэҥҥэ ириэринэн аһарыннаҕа.

Талаан туорайданыыта

Өндөрүүс оскуола кэннэ Кириэстээх кулуубугар үлэлии-үлэлии культура коллеһыгар кэтэхтэн үөрэммитэ. Бу 90-с сыллар аргыардаан турар кэмнэрэ. Мин Дьокуускай куоракка ыал буолан ыт уйатын саҕа хоско олорор кэмим. Дьалхааннаах кэмҥэ тыаттан куоракка көспүт дьон көрсөр кыһалҕаларын барытын эппинэн-сиимминэн билэн олордохпуна, хата Өндөрүүс дойдутугар үлэлээн-хамсаан, атаҕар туран эрэрэ таҥаһыттан-сабыттан көстөрө. Мааны баҕайы устудьуон уол ардыгар үөрэҕин кэнниттэн охсуллан ааһааччы. Туох да туораттан көмөтө суох тулаайах доҕорум үчүгэй буолан эрэриттэн испэр үөрэрим эрэ.

Үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрэн, Кириэстээххэ таһаарыылаахтык үлэлээн өйө-санаата күүһүрэн Сунтаарга көһөн киирбитэ. Улуус култууратын эйгэтигэр эмиэ үчүгэйдик үлэлээн, бэйэтин талааныган итэҕэйэн, сольнай кэнсиэригэр тиийэ тэрийиэҕэр диэри бэккэ үрдүк чыпчааллары дабайан иһэн, кэлиҥҥи кэмҥэ, хомойуох иһин, иһэр-аһыыр сураҕа иһиллэр буолбута.

Тиһэх көрсүһүү

2004 сыллаахха нууччалыы тыллаах сурунаалга үлэлии сылдьан эрэдээктэрбэр:

“Мин дойдум ыһыаҕа биһиэхэ, сахаларга, улаханнык аатырар, Сунтаар ыһыаҕын сырдаттахпытына саха тыллаах ааҕааччылар эбиллиэ этилэр,” – диэн этии киллэрэн ыһыах саҕана дойдубар командировкаҕа бардым.

Улуус дьаһалтата “Сунтаар сонуннара” хаһыаттан кэллиэгэбин сыһыарбыта. Уопуттаах кэллиэгэм ким, туох туһунан суруйарбын этэр-кэрдэр, ол сылдьан:

«Дьэ, хайаан да бэтэрээннэрбитин сырдаттахпытына сатанар», – диэн биир бэтэрээн оҕонньор дьиэтигэр илдьээччи буолла.

Онтум Ващенко Николай Михайлович диэн Кириэстээхтэн төрүттээх, улахан уҥуохтаах бааһынай оҕонньоро буолан биэрдэ. Кырдьаҕастыын кэпсэтэ олордохпуна, арай Өндөрүүс быраатынаан Һааскалыын дьиэлэригэр киирэр курдук туттан-хаптан киирэн кэллилэр. Сөҕөн саҥа аллайыам ыккардыгар, Өндөрүүс таһырдьа ыстанна…

Чэйдии олорон Һааскаттан Өндөрүүспүн сураһабын, киһим: «Арыгылаабыта хаһыс да күнэ, эйигиттэн кыбыстан куотта», – диэн дьээбэлээх баҕайытык көрө-көрө мүчүк гынна.

Мин оҕо сааһым доҕорунаан кыратык да буоллар тыл сыыһынан бырахса түһээри кэтэһэ санаабытым да, киһим киирбэтэҕэ… Ол биһиги тиһэх көрсүһүүбүт буолан тахсыбыта.

Үтүө дьон үтүөтэ

Ващенколар ийэлэрэ Пахомова Анна Егоровна Евсеевтэри ырааҕынан аймаҕа эбит. Бу үтүө дьахтар бырааттыы Евсеевтар Сунтаарга киирээттэрин кытары бэйэтигэр ыҥыран олордуталаабыт эбит. Бэл өлөрүгэр, төрөппүт оҕолоругар Һааскалаах Өндөрүүһү туора көрбөккө, тэҥҥэ илдьэ сылдьалларыгар баҕа санаатын этэн быстыбыт.

Уолаттарга ордук кыра уол Бииктэр чугаһа. Евсеевтар тус бэйэлэрэ: Өндөрүүс – Сунтаарга, Һааска – Устьеҕа дьиэ туттуналларыгар көмө-ама буолбут эмиэ кини.

Кэлин Бииктэр “Тещин язык” диэн дьон сынньанар киинин аһар, Өндөрүүһү онно музыканынан үлэлэтэр. Аҕыйах сыл иһигэр Сунтаарга баар сынньанар киин туһунан сурах бүттүүн Бүлүү бөлөх оройуоннарыгар киэҥник тарҕанар. Хас да улуустан дьон бэйэ-бэйэтиттэн истиһэ-истиһэ быыстала суох “Тещиҥҥа” сыбыытыыллар. Онно Өндөрүүс өҥөтө эмиэ кыра да буоллар, баар дии саныыбын – кини кэрэ куолаһын истибит эрэ киһи барыта абылатара.

Өндөрүүс тиһэх суолун тэрийэн атаарбыт эмиэ Бииктэр буолар, бу быйыл ыытыллыбыт күрэх кыайыылаахтарыгар эмиэ бириис туруоран улаханнык абыраата.

Ыарахан олоххо ыһаарыллыбыт талаан

Анна Ахматова:

“Когда б вы знали, из какого сора растут стихи», – диэн этэн турардаах.

Мин саныахпар, бу тыллар Өндөрүүс олоҕор сыһыаннаах курдуктар. Ахматова алыптаах хоһоонноро сыыстан-буортан үүнэн тахсыбыт буоллахтарын, биһиги Өндөрүүспүт ырыалара ыарахан оҕо саастан, тыыннаах төрөппүттэрдээх оҕо тулаайах хаалыытыттан үүммүт буолуохтаах.

Өндөрүүспүт ыарахан олоххо ыһаарыллыбыт талаана сүтүө, симэлийиэ суохтаах диэн санаа миигиттэн арахпат этэ. Маннык санааны Мэхээс эмиэ иһигэр иитэ сылдьарын истэн олус үөрбүтүм, күрэх иннигэр Өндөрүүс айар олоҕор анаабыт радиопередачатын олус долгуйан истибитим.

Түгэнинэн туһанан, күрэххэ кыттыбыт ырыаһыттарга, дьүүллүүр сүбэ чилиэннэригэр, бириис туруорбут дьоҥҥо барыларыгар кылааһым оҕолорун аатыттан махталбын тиэрдиэхпин баҕарабын. Маны этэн туран, бу күрэх сылын аайы ыытыллар үтүө үгэскэ кубулуйара буоллар диэн баҕа санаабын этиэм этэ.

***
Анжелика МОТОСОВА,

Aartyk.Ru

Обсуждение • 1

Добавить комментарий
  1. Байбал

    Олус истин суруйуу👍🏻

Оставить комментарий