Уолбутун өйүөҕүҥ

Мин сэттэ уоммун ааһан эрэр, сүүрбэттэн тахса сыл судаарыстыба харчытын буор босхо сии олорор киһи бэйэм санаабын хайдах да суруйарга сананным. Бэйэм кэммэр үлэлээн-хамсаан ааспытым. Олус уһуна суох олохпор былаас араастаан уларыйар кэмнэригэр олорон кэллим. Оскуолаҕа саҥа киирэрбэр икки сыл “Сталин үрүҥ күн сырдыга” диэн ырыа ыллыыр этибит.Онтон учууталбыт “оҕолоор, аны бу ырыаны ыллаамаҥ” диэбитигэр, “ол тоҕо” диэн ыйыппыппытыгар, “кини куһаҕан киһи, оҕолор аһыыр аһылыктарын – арыылаах лэппиэскэлэрин былдьаан ылан бэйэтэ сиирэ үһү” диэн учууталбыт сүрдээх судургутук,кыра дьон дөбөҥнүк өйдүүр гына “быһаарбытыгар” сөпсөһөн тохтообуппут баара.Улаатан истэхпит ахсын быһаарыыта арыычча атын эбит диэн син өйдөөтөхпүт. “Раньше думай о Родине, а потом о себе” диэн ыллаан, биһиги эрэ дойдубут дьоллоох оҕо сааһы бэлэхтиир,ураты үчүгэй дойдуга олоробут, өссө улаатан истэхпитинэ “эһиги көлүөнэ коммунизмҥа олоруоххут”диэбиттэригэр тото итэҕэйэр дьон буолан истэхпитинэ, коммунизм диэн тылбыт иһиллибэт буолбута.

Хайа муҥун улаатан, үрүҥү-хараны арааран өйдүүр буолан истэхпит дии. Аны Аҕа дойду Улуу сэриитэ диэн үлүгэрдээх элбэх киһи өлүүлээх, алдьатыылаах сэрии буолан ааспытын аһаҕастык кэпсиир буолбуттарыгар, өйбүт-санаабыт дьэ уһуктан, арыый киэҥник анааран өйдүүр буолбуппут, төрөппүттэрбит олус да ыарахан кэмнэргэ олорон ааһаахтаабыттар эбит диэн өйдөөбүппүт. Ол санаанан салайтаран, кинилэр ыарахан олохторун сурукка тиһэн, кэлэр көлүөнэ ыччаттарга кэриэс кэпсээн буоллун, төрөөбүт Мугудайым уонна эдэр сааспар олорон ааспыт Төлөйүм, биир өрөбүл күн, уоппуска диэни билбэккэ,оҥойор айахтарын эрэ туһугар үлэлээн, ыччаттарбыт туһугар диэн, олус муунтуйдахтарына ытаһан кэбиһэ-кэбиһэ олорон ааспыттарын кэпсиир санаанан салайтаран икки нэһилиэк дьонун олохторун төһө кыайарбынан суруйан историяҕа хаалларбыппыттан астынабын. Онон икки нэһилиэгим сүүсчэкэ сыллаах историяларын балачча билбэхтэспит курдук санананабын.

Маннык уһун киирии тыллаан, тугу этээри гынаҕын диир буоллаххытына, быһаарабын. Киинэ геройа эппитин курдук “Мне за державу обидно”, ол эбэтэр төрөөбүт Чурапчым улууһун туһугар олус улаханнык өһүргэнним, хомойдум. Дьон сиэмэх быһыыларын-майгыларын билэ көрө сылдьабын, ол эрээри биир да киһини биһиги баһылыкпыт А.Т.Ноговицыны курдук сүрдээн-кэптээн туппуттарын бачча сааспар тиийэ хаһан да көрө да, истэда иликпин. Ханнык да суукка общественнай көмүскээччи баар буолааччы. Ол тэҥэ, биһиги улууспут төрөөбүт Чурапчытын аар-саарга аатырдыбыт баар-суох киһибит, бэйэбит иитэн-үөрэтэн, үлэһит оҥорон, үүннэрэн таһаарбыт ыччаппытын көрө-билэ сылдьан хайдах да көмүскэспэккэ хааларбыт ханан да сиэргэ баппат быһыы диэн сыаналыыбын. Мин кэргэним, оҕолорум аҕалара, сиэттэрим тапталлаах эһэлэрэ, улууска бастакынан “Россия Патриота” үрдүк бэлиэ хаһаайына И.С.Захаровтыын үөрэх бүтэрэн Мугудайбыт оскуолатыгар үлэҕэ ананан кэлбит сайыммытыгар Андрей сэттис кылааһы бүтэрэн Булгунньах сайылыкка ыанньыксыт солбуйа сылдьар саҥа улаатан эрэр уолчаан этэ. Оччолорго ынах ыыр уол оҕо суоҕа. 14 сааһыттан ферма үлэтигэр сылдьар, элбэх оҕолоох ыал саамай кыра оҕолоро, төрөөбүт айылҕатынан атаах буола улаатыахтаах уолчаан, ыанньыксыттыы сылдьарын улаханнык соһуйа көрбүтүм.Онтон ыла санаатын хамсаппакка, туппута торуоска буолан, сүөһүттэн элбэх бородууксуйаны ылары олоҕун сыала-соруга оҥостон, аҕыйах хонуктаахха тиийэ туох-баар сыратын-сылбатын, билиитин-көрүүтүн биэрэн туран үлэлээн-хамсаан кэлбитин бука бары билэ-көрө сылдьабыт.Кыратык историяҕа төннөр буоллахха, Андрей эһэтэ, Степан Ноговицын, бастакы холкуостаах, оттоон кэлэн баран олус хомолтолоохтук оһолтон суорума суолламмытын үс бойобуой уордьаннаах, сэрии хонуутугар лоп курдук түөрт төгүрүк сыл сылдьыбыт, үс төгүл бааһыран, чэгиэн этин сэймэктэтэн, икки төгүл контузияланан, сэрии инбэлиитэ дэтэн төннүбүт Тимофей Степанович олус курутуйан олорон бэйэтэ кэпсээбиттээх. 1942с ыҥырыллан, Уралга Молотов куоракка эбии үөрэнэн, ручной пулеметчик буолан, Иккис Белорусскай фронт састаабыгар сэриилэһэн,икки төгүл ыараханнык бааһыран госпиталларга эмтэнэн Польшаҕа тиийбитэ, Одер өрүһү босхолооһуҥҥа кыттан,союзниктар сэриилэрин көрсүһүүгэ Тимофей Степанович баара. Бу кыргыһыыга үһүс төгүлүн бааһыран, баран госпиталга биир ый эмтэнэн, иккиһин Одер өрүһүгэр тиийбитэ – “дьонум өрүстэрин ыла иликтэр этэ” диэн кырдьаҕас бэйэтэ кэпсээбитэ,салгыы связист- радиһынан сылддьыбыта. Сэрии кыайыынан түмүктэммитин кэнниттэн өссө биир сыл сылдьан баран, “бэбиэскэ ылан сэриигэ аттаммыт күммэр дойдубар кэлбитим” диэн бэтэрээн этэн аһарбыта. Онтон ыла маҥнай сельпоҕа, салгыы холкуоска суоччутунан үлэлээбитэ. Тимофей Степанович биир дойдулаахтарын сэриигэ кыттыыларын туһунан уһун сылларга дьаныһан туран дарыктаммыта.1963 с саҕалаан хаартыска хомуйбута. Ол хаартыскаларынан маҥнай тус туспа портрет оҥорбуттара, салгыы керамическай портреттары оҥорторбуттара. Ол портреттарынан Улуу сэриигэ Кыайыы 30 сылыгар аналлаах стендэлэри оҥорбуттара кулууп таһыгар тураллар. Кыайыы 50 сыллаах үбүлүөйүгэр цеменинэн куттаран нөрүйэн турар саллаат монуменын, умуллубат уот макетын, сэрии кыттыылаахтарын ааттарын оҥорторбута. Ол махталыгар нэһилиэгин дьоно Норуот хаһаайытыбатын Үтүөлээх үлэһитэ диэн үрдүк ааты бэрдэрбитэ.Ол курдук Т.С.Ноговицын үрдүк ааты ылыан ылбыта.

Икки нэһилиэк историятын суруйарбар кырдьаҕас буойун бэйэтэ эт илиитинэн суруйбут уопсай тэтэрээтин улаханнык эрэнэн уларсык биэрбитэ. “Дьоҥҥо мээнэ биэрээччим суох, эрэнэн биэрэбин. Кытаат суруй” диэбитэ. Ол эрэ да буолбатах, баарын устата туохха мунаарабын да эргиччи Түмэппиийтэн ыйытар буоларым, дьонун-сэргэтин наһаа билэр,өйдүүр, өрүү үчүгэй эрэ тылынан үөрэ-көтө кэпсиир буолара. Оттон Андрей ийэтэ, сылайары билбэт үлэһит, элбэх оҕолоох Матрена Андреевна күһүн ынахтара хоннохторуна сэттэ биэрэстэлээх сиртэн тиийэн хомуйан аҕалар, үүтүн кимиэхэ да найылаабакка сарсыарда аайы бөтүөҥҥэ соһон үүт сыаҕар илдьэн туттарарын күн ахсын сөҕө көрөр буоларым. Аны үөрүнньэҥэ, сайаҕаһа, кэпсээнэ-ипсээнэ биир ураты киһи этэ. Ол барыта туспа, ийэ алгыһын курдук, ыччаттарыгар тиийдэ дии саныыбын. Андрей Тимофеевич эбэлэрин эһэлэрин саҕаттан удьуор үлэһит киһи буолан үүнэн-сайдан тахсыбыта тыл киэргэтиитэ буолбатах, чахчыта оннук. Биһиги улууспут сүөһүттэн сылгыттан ураты туох да баайа суоҕа баар чахчы. Сатаатар сирбит-уоппут киэҥ, өҥ-быйаҥ буолуо баара дуо. Ону сайыннаран, биирдэ баран эттэххэ, дьон кэккэтигэр таһаарда. Андрейбыт үтүөтүнэн, кини сөптөөх салалтатынан сүөһүбүт-аспыт ахсаан өттүнэн олус быһа түспэккэ олорорбут ама куһаҕан дуо. Үлэһит дьону өйөөн, хаһаайыннааһын саҥа нымаларыгар киллэбитэ – сымыйа буолбатах. Аан дойду иккис сэриитин кэнниттэн сэриитимсийбит буруйугар Япония курдук быыкайкаан дойду хайдах курдук эстибитин арыый ааҕар-билэр дьон өйдүүр буолуохтаахтар.Полит үөрэх диэн баар эрдэҕинэ араас лектордар кэлэ-бара кэпсиир буолаллара дии, Япония ыччаттарын өй хомуйтара, үөрэҕи-билиини баһылата сайдыылаах дойдуларга ыыталаата диэн. Ол дьон эргиллэн кэлэн, арай эрэ Дядюшка Сэм үтүөтүнэн эрэ буолбатах, үөрэҕирбит ыччаттарын үтүөтүнэн хайдахтаах курдук дойдуга кубулуппуттарын билэ-көрө, истэ сылдьабыт. Биһиги Өндөрөйбүт эмиэ тахсан эрэр фермердэрин күүлэйдэтэ эрэ буолбатах, АХШ, Канада, Европа курдук тыа хаһаайыстыбата ордук сайдыбыт дойдуларыгар сырытыннартаабыта, бастыҥ уопуту хомуйтарбыта эмиэ баара ээ. Ол дьоно өйдөрө тиийэринэн көрбүттэрин-билбиттэрин тустаах хаһаайыстыбаларыгар киллэрэ сатыыр курдуктар. Баһылык быһыытынан А.Т.Ноговицын үлэ дьонун өйөөн, салайан олордо. Саталлаах өттүлэрэ ыраахтан чэпчэки сыанаҕа атыылаһан аҕалан баран хас эмэ бүк ыаратан атыылаан кыаҕыралларын бары да билэ-көрө сылдьан, ордук-хоһу саҥата суох аһаан-таҥнан олордохпут. Ол барахсаттар сатаатахтарына кыаҕырдынар. Сэрии ыар сылларын чэрдээх ытыстарынан үлэлээн хамсаан аһарбыт таһараа ыалым Кэтириис, оччолорго массыына саҥа үөдүйэн истэҕинэ, дьон саҥаттан саҥа массыыналаннахтарына “чэ,бэрт,баартан биһиги да туһаныахпыт, хаһан эмэ олорсуохпут дии”диэн үөрэр буолара. Аҕыйах сыллааҕыта сахалар таас тутууну сатаан туппаппыт диэн атын сирдэртэн үлэһит илии наймылаһан аҕаларбыт баар суол этэ. Саха уолаттара даҕаны сайыннылар, араас тутууну бары ыытар буоллулар. Ол барахсаттарга бука барыларыгар Саха бырабыыталыстыбата сусидиялаах үбү куду анньан биэрбэтэх буолуохтаах. Аҕыйах сыл иһигэр Дьокуускайбыт хайдахтаах курдук тупсубутун бары үөрэ көрөбүт. Оттон Чурапчыга көһөрүүгэ санаан санаалара да тиийбэт сиригэр быраҕыллан тиийэн, өлөн-сүтэн, таҥастарын сыыһын аһыыр аска атастаһан, туга да суох хаалбыт Чурапчы дьонугар субсидиялаах дьиэлэри туттаран биэриэхтэриттэн, таас дьиэ элбээн, киһи көрө үөрэр көстүүлэннэ. Ол барыта долевой үпкэ тутуллубуттара ама куһаҕан дуо. Ону барытын президент Е.А.Борисовтаах буолаҥҥыт тутулунна дииллэрэ истэргэ халы-мааргы соҕус. Саха уолаттара тутууну да сатаан ыытар буолан эрэллэр диэн үөрүөх эрэ кэриҥнээхпит. Оройуоннаспакка, ордук санаспакка үөрэ-көтө олоруоҕуҥ ээ. Онон түмүкпэр,чурапчылар, баар суох киһибитин, кыах, тыл тиийэринэн көмүскүөҕүҥ диэн тус бэйэм санаабын этэбин, бар-дьоно эрэнэн итэҕэйэн талбыт баһылыктарын туһугар тыл үтүөтүн аныахтара диэн эрэнэбин. Норуот күүһэ – көмүөл күүһэ диэн этии мээнэҕэ айыллыбатах буолуохтаах.

***

Захарова Татьяна Егоровна, Чурапчы улууһун Мугудай нэһилиэгин олохтооҕо, педагогическай үлэ бэтэрээнэ, Мугудай, Төлөй нэһилиэктэрин бочуоттаах гражданина.

Чурапчинский улус, с. Маралай