СҮПСҮГҮРҮҮ ДА СҮРҮННЭЭХ БУОЛУОХТААХ

Арассыыйа сүрүн сокуонун көннөрүөххэ, уларытыы киллэриэххэ диэн сүпсүгүрүү буолбута балачча буолла. 70-тан тахса көннөрүүнү киллэрэн, Госдума бигэргэтэн бүттэ диэн буолбута да  сүпсүгүрүү тохтообот.

Ол көннөрүүлэр хаһыакка бэчээттэммиттэрин хантан да булан аахпакка олорбутум.Куоластыырбар манна да, Москваттан да ыҥыралларын араадьыйанан истэбин, телевизорга көрөбүн. Көннөрүү оҥоһуллубутун аахпакка эрэ дьэ хайдах баран бу сөп диэн куоластыахтаахпыный ?!   Арай телевизорга В.Терешкова Госдума трибунатыгар тахсан президент урут үлэлээбит болдьоҕун аахсымыахха (обнуление),  саҥалыы болдьох олохтуохха диэбитин истибитим. Кумааҕыга бэчээттэммити аахпыта.  Онтон трибунаҕа Путин бэчээттэммит текстээх тахсан эмиэ Терешкова тылларын хатылаабыта, сороҕун тылыттан тылыгар түһэрэн.  Терешкова тиэкиһэ ити икки ардыгар хайдах бэчээттэнэ охсон Путиҥҥа тиксиэй, эрдэттэн бэлэмнэммиттэрэ, ааттаах-суоллаах дьахтарытрибунаҕа таһаараллара быһаарыллыбыта көстө сылдьара. Г.Данчикованы таһааран этиппиттэн туох туһата кэлиэй? Туох эрэ баакаһы оҥорон эрэллэр дуу диэн санаа баара.

  Аҕыйах хонон баран  В.Терешкова төрөөбүт сиригэр Рыбинскай водохранилище кытыытыгар тулалыыр эйгэҕэ олус кутталлаах целлюлоза собуотун тутумаҥ диэн  модьуйсубутун эппиттэрэ. М.Мишустин тоҕо эрэ бэрт дөбөҥнүк ол собуоту тутары тохтотобут диэбитин көрдөрбүттэрэ. Терешкова барахсан этиибин ылынар буоллаххытына трибунаҕа тахсабын диэн торгуйдаспыт буолуон сөп эбит.  Быыбардааччыларыттан үөҕүллүбүт, мөҕүллүбүт этэ да бырастыы гыммыттара буолуо . Дойдутун быыһыы сатыыр киһини өйдөөбүт буолуохтаахтар, оччотугар Терешкова сүүйүүлээх хааллаҕа.                                                                                                                         

Оттон Москваттан саҕалаан  “көннөрүү” туһунан  куолу тохтообот, кэлтэйдии агитация, ыҥырыы, итинниккэ дьоҕурдаах дьону талан  ылан саҥардыы.  Манна атын санаа этиллибэт, сиэрдээх да буоллаҕына.  Бобуу! А.Навальнайы сууттуохтаахтар, хас эрэ мөлүйүөҥҥэ, ол сууттаан ылыахтаах  харчыларын эрдэттэн үллэрэн эрэллэрэ.  Улуу артыыс В.Лановой  уонна  И.Артеменко диэн сүүсчэкэлээх ветеран Конституцияны көннөрө түһүөххэ диэн ыҥырыы оҥорбуттар эбит. А.Навальнай кинилэри таҥнарыахсыттар диэбит, ону баайсыы, токурутуу, туһаныы…  В.Лановой оонньообут ПавкаКорчагина бу “көннөрүүлэри” өйүө этэ дии санаабаппын, оттон кырдьаҕас ветеран, бэйэм курдук, аахпата да ини.  Онон бу дьону мин бэйэлэрин үтүө ааттарын таҥнарбыттар диэх этим, ийэ дойдуларын буолбатах.                                                                                                                                      

Аахпатах, харахпынан көрбөтөх докумуоммун тоҕо өйүөхтээхпиний дии олордохпуна хата  “ЯВ”  хаһыат  сүрүн  “көннөрүүлэри”  бэчээттээтэ. Ааҕан да диэн – барыта тирии таһынан буолла. Үксэ урут баары хатылыыр эбит, ол быыһыгар манныктар бааллар:  Сахабыт сиригэр федеральнай территория тэриллиэн сөп, онно “оһуобай статустаах былаас олохтонор”;  айыы таҥара суолтата улаатар;  нуучча тыла государство тылынан биллэриллэр, тоҕо диэтэххэ государствоны төрүттүүр норуот (нуучча) тыла эбит ( тыл буоллун даҕаны, нуучча омук эрэ государствоны төрүттүүр буолан тахсар. Оттон атын норуоттар аахсыллыбаппыт дуу?);  Арассыыйа атын дойдуларга олорор биир дойдулаахтарын өйүүр, кинилэр интэриэстэрин көмүскүүр ( Холобур, сытыйа байбыт Абрамовиһы, эбэтэр Францияҕа дыбарыаска олорор Путин ойоҕун буоллаҕа дуу?   Итини РБК каналга ол дыбарыаһы көрдөрбүттэриттэн этэбин. Оттон Абрамович баайын ааҕан сиппэккин, соторутааҕыта Израильга 65 мөл. долларга дьиэатыыласпытын суруйдулар, кинини саҥа “көннөрүүлэр”  арчылыыр эбиттэр);  чиновниктар атын дойду гражданствотын ылыналлара, бааҥҥа уурунуулаах буолаллара  бобуллар (оттон онно бас билиилэрэ, баайдара бобуллубат үһү);  губернатордарга, федеральнай чиновниктарга эмиэ итинник ирдэбил эбит да онно бас билиилээх, баайдаах буолаллара бобуллубат үһү;   саҥа талыллар президент 35-тэн итэҕэһэ суох саастаах уонна Арассыыйаҕа 25-тэн итэҕэһэ суох кэмҥэ олорбут буолуохтаах үһү (Абромович 10 саасаах уолун ыытан олохсуттаҕына 35-гэр президент буолар, аҕатын көмүскүүр кыахтанар);  Арассыыйа регионнарга доруобуйа харыстабылын боппуруостарын быһаарар, көмөлөһөр үһү (биһиэхэ Арассыыйа “көмөтүнэн” медпункт барытасабыллыбыта, Айсен Николаев аҥардастыы дьаһайбатаҕа);  

Дьэ  “ЯВ”  аахпытым итинник уонна итиннэ майгынныыр. Ама хайаан илэ өйбүнэн итини өйүөм буоллаҕай. 1992 с. ылыммыт Конституциялаах этибит, сахалар. Ол кэлиҥҥи Ил Түмэн дьокутааттарынан чордонон-чордонон муоһа-туйаҕа эрэ да хааллар аҕыйах үчүгэй ыстатыйалардаах:  киһи, кини бырааба уонна көҥүлэ үрдүктэн үрдүк сыаннас ( 2-с ыст.);  сир, айылҕа ресурсалара норуот олоҕун төрдө (5-с ыст.);  сир баайа сороҕо биһиэнэ курдук,  “икки күлүүс” сүппүтэ эрээри син туохха эмэ дураһыйыахха сөп курдуга, үчүгэй салалталаах буоллахпытына;  кумааҕыга эрэ да буоллар экология боппуруостарыгар ыстатыйалар бааллара. Арассыыйа Конституцията көннөрүлүннэ, онон биһиги эмиэ көннөрүөхпүт турдаҕа.

 Арассыыйа 1993 с. ылыммыт 137 ыстатыйалаах Конституциятыгар барыта баар, ол кимиэхэ мэһэй буолла?  Холобур:  Киһи, кини бырааба уонна көҥүлэ муҥутуур үрдүктүк сыаналанар (2-с ыст. Ама куһаҕан дуо?);  Арассыыйа Федерациятыгар  сир уонна айылҕа атын да туһалыыр кыаҕа туһаннаах сиргэ олорор дьон олоҕун уонна үлэтин-хамнаһын сүрүн төрүтүн быһыытынан туһаныллар уонна харыстанар (9-с ыст.);  Киһи төрүт бырааба уонна көҥүлэ былдьаммат уонна хас биирдии киһиэхэ  төрүөҕүттэн бэриллэр (17-с ыст.);  Суут уонна сокуон иннигэр ким барыта тэҥ (19-с ыст.);  Ким барыта тулалыыр эйгэтэ ыраас буоларыгар, тулалыыр эйгэтин туһунан кырдьыктаах иһитиннэриини ылар  уонна айылҕа чөлүн алдьатыыттан доруобуйатыгар эбэтэр малыгар-салыгар тахсыбыт хоромньуну толуйтарар бырааптаах (42-с ыст.);  Судьуйалар тутулуга суохтар. Арассыыйа федерациятын Конституциятыгар уонна федеральнай сокуоҥҥо эрэ бас бэринэллэр (120-с ыст.).

Онон  1993 с. Конституция барытын көрөр, тутуһуохха эрэ наада. Биир да тойон,  сууттар тутуспакка кэллилэр, ону көрөн олоробут буолбат дуо?  Баар сокуону толотторорго, убаастатарга үлэ барыахтааҕа, ол түбэлтэҕэ баар буолуо этэ барыта:  олох таһымын тупсуута, дьон өйө-санаата туругуруута, хоруупсуйа уодьгуннаныыта. Бэчээккэ кэпсэнэринэн, миллиардынан үбү сиэбит Сердюковы сууттуохтааҕар Арассыыйа Геройа оҥоруу, Москва киинигэр, кириэмил чугаһыгар күрүлүүр-күнүс Б.Немцовы өлөрүү, биһиэхэ А.Габышевы тииһигэр диэри сэбилэммит, куйахтаах, сирэйдэрэ сабыылаах сүүрбэччэ бөтөс кэлэн атах сыгынньахтыы илдьэн иирээки оҥоро сатыыллара Конституцияны ытыктааһын буолбатах, кинини кэрээнэ суох кэһии. Итинниги суох оҥоруу туһунан “ЯВ” суруйууларыгар булан көрбөтүм. “Судьуйалар тутулуга суохтар”  диэтибит да  дьаһал биэрдилэр да А.Навальнайы, А.Габышевы сууттуохтара уонна түбэһиннэриэхтэрэ, көрөөрүҥ да истээриҥ.                                                                                                

Бастаан баар сокуону толоро үөрэниэххэ баара. Хас биирдии киһи  тус санаата хайдаҕын от ыйын 1 күнүгэр куоластааһын көрдөрүөҕэ. Урут  1993 с. ылыныллыбыт  Төрүт сокуон – Конституция мэктиэлиирэ аҕыйаҕа суох, ону туһаныахха. Кабинаҕа түһэрэр аппарат суох, ким да кэтээн турбат, бэйэ уруучукалаах кэлэн санааны биллэрэр наада.

***

Уйбаан БУУРСАП,                          

14.06.2020 с.