Курс валют
$
92.26
0.33
99.71
0.56
Курс валют
Курс валют
$
92.26
0.33
99.71
0.56
Меню
Поиск по сайту

Сахалар көстөхпүтүнэ, сүөһүбүтүн эстэхпитинэ сайдыахпыт дуо?

05.11.2021 17:40 5
Сахалар көстөхпүтүнэ, сүөһүбүтүн эстэхпитинэ сайдыахпыт дуо?

21-с үйэҕэ киириэхтэн аан дойду үрдүнэн олох сайдыыта олус түргэтээтэ. Киһи үөйбэтэх-ахтыбатах араас саҥа технологиялара киирэн иһэллэрэ киһини сөхтөрөр. Онуоха эбэн олорор планетабытыгар глобальнай сылыйыы саҕаламмыта, нэһилиэнньэ ахсаана наһаа элбээбитэ, глобализация, пандемия ыарыыта олус тэнийиитэ ордук кыра омуктар, ол иһигэр биһиги сахалар тыыннаах ордон хааларбытыгар улахан уустуктары үөскэтэр. Онуоха…

Туох этиилэр киирэллэрий?

Олортон бу уустук кэмҥэ сахалар эстибэккэ, инники сайдар суолбутун ыйыыга Дьокуускайтан Николай Николаев диэн киһи
«Кыымҥа» суруйуулара буоллулар диэтэхпинэ сыыстарбатым буолуо. Олору үгүстэр аахтаххыт. Кини онно сахалар сайдар суолбут тыаттан куораттарга, киин сирдэргэ күүскэ көһөн
киириилэрэ уонна чэпчэки сыаналаах кэлии эт-ас дэлэй, онон сүөһү иитиитинэн дьарыктаныыны аҕыйатыахха, эһиэххэ диэбит курдук суруйар.

Онуоха мин сөпсөспөтүм туһунан суруйбуппар сааһын тухары тыа сиригэр салайар үлэҕэ таһаарыылаахтык үлэлээбит, ытык кырдьаҕаспыт М.Н. Сибиряков «Ньукулаайапка махтанабын, саамай  сөпкө суруйбут, сахалар тыаттан көстөхпүтүнэ, сүөһүбүтүн  эстэхпитинэ сайдыахпыт» диэбит курдук суруйан соһутта.

Аны туран Орто Халыматтан Иннокентий Оконешников диэн  мин олус сөҕөр, киэҥ билиилээх, куруук дириҥ хорутуулаахтык
суруйар киһи «Устуоруйа хаамыытын тохтотор кыахпыт суох» диэн «Кыым» уонна «Туймаада» хаһыаттарга тэҥҥэ тахсыбыт (21.10.21) улахан ыстатыйата миигин улаханнык сөхтөрдө.

Онно кини ыраахтан саҕалаан ырытан баран, сүнньэ маннык этиилэри киллэрбит:
– Норуот иннин-кэннин кыайан быһаарбат, бутуур балаһыанньатыгар Н. Николаев, М.Н. Сибиряков этиилэригэр туох да саханы баттыах, өһүргэниэх баарын көрбөппүн.

– Онтон саха ынахтан тэйдэҕинэ аһылыгын булунан, араас идэлэнэн олоруоҕа, кини ынахха баайыллара наадата суох.

– Убаастабыллаах И. Пономарев, М. Донской, И. Харитонов уо.д.а. ис сүрэхтэриттэн суруйуулара – туолбат баҕа санаа.

– Олоҕу инники ойон иһэр элита сайыннарар, ааспыты ырытартан арахсыбат, 30-40 сыл биири лэбэйэр, былааска хам сыстыбыт оҕонньоттор, эмээхситтэр буолбатах – диэбит. Биир тылынан И.Оконешников сахалар омук быһыытынан
эстибэт, инники сайдар суолбут – төрүт дьарыкпытыттан – сүөһү иитиититтэн тэйии, эһии буолар диэн чуолкайдык эппит. Ол кэннэ,
ити аахпыккыт курдук, кырдьаҕастар эһиги (олор истэриттэн мин маҥнайгы уочарат сырыттаҕым) 30-40 сыл биири, син биир туолбат суолу, лэбэйэн бүтүҥ диэн сүбэлээбит.
Онуоха мин хоруйум маннык. Эһиги табаарыс Н. Николаев, И. Оконешников уо.д.а. төрүт санаарҕаамаҥ, долгуйумаҥ. Эһиги саха
омугун инники сайдыытын туһунан этиилэргит, баҕа санааларгыт олус ситиһиилээхтик туолан иһэллэр. Тоҕо инньэ диибиний?

Тыаттан киин сирдэргэ көһүү күүһүрэр

Билигин, быһа холоон, өрөспүүбүлүкэбитигэр 470 тыһ. саха олорор дииллэр. Олортон киин куораппытыгар Дьокуускайга,  учуокка турбатахтары аахтахха, 350 тыһ. киһи тоҕуоруйдаҕа.

Олортон кырата 200 тыһыынчата саха буолара эрэбил. Өссө ордук  буолуо. Онуоха Покровскай, Бүлүү, Ньурба уонна атын промышленнай куораттарга, бөһүөлэктэргэ холбоон 100 тыһ. саха олороро буолуо диэтэххэ 300 тыһ. киһи.

Ити уопсай саха ахсаанын 63,8 быраһыанын ылар. Оччотугар тыаҕа 170 эрэ тыһыынча саха олорор буолуон сөп. Олору 35 улууска үллэрдэххэ ортотунан биир улууска  4857 эрэ саха киһитэ тиксэр курдук. Ити улууска баар куораттары,  атын омуктары аахпатахха. Бэйи эрэ, мин сыыстардым дуу? Наһаа  аҕыйах буолбатах дуо? Ол эрээри буолуон сөп. Холобур Эбээн- Бытантай улууһугар барыта – 3,5 тыһ., Анаабырга – 4,5 тыһ., Өлөөҥҥө – 5 тыһ.
киһи олорор дииллэр. Уопсайынан хотугу улуустарга нэһилиэнньэ олус аҕыйаҕа, аҕыйаан иһэрэ баар чахчы.

Аны туран киин улуустар кииннэригэр Майаҕа, Аллараа Бэстээххэ, Чурапчыга, Намҥа, Бэрдьигэстээххэ даҕаны нэһилиэнньэ
олус эбилиннэ, сайдыы күүскэ барар. Холобур биһиэхэ Чурапчы улууһугар 20 тыһ. арыый ордук киһи олороруттан 11 (!) тыһыынчата
улууспут киинигэр муһунна. Бу кииннэргэ сүөһү иитиитэ букатын эстэн, суох буолан иһэллэр. Онон бу улахан дэриэбинэлэри сүөһү иититинэн дьарыктанар тыа сиригэр киллэриэҕи киһи саарбахтыыр.

Кинилэргэ кырата 40 тыһ. саха мустубута буолуо. Оччотугар 35 улуус дьиннээх сүөһү, таба иитиэн сөптөөх 400-тэн тахса нэһилиэктэргэ 130 тыһыыча курдук киһи ордуннаҕа. Биир нэһилиэккэ ортотунан оҕолуун-кырдьаҕастыын 300 эрэ киһи тиксэр.

Кырдьык, ордук кыра кырыы нэһилиэктэр нэһилиэнньэлэрэ олус аҕыйаатылар.
Холобур, мин сэбиэттиирим саҕана Кытаанаҕым нэһилиэгэр 700-кэ киһи олороро. Оскуолаҕа ортотунан 150 оҕо үөрэнэрэ. Билигин дьиннээх олохтооҕо 400-кэ, орто оскуолатыгар 60-ча бэйэлэрин оҕолоро үөрэнэллэр эбит. Биир кылааска ортотунан 5 оҕо тиксэр.

Кинилэртэн иккитэ-үһэ кыыс буолан үөрэҕи бүтэрэн, үлэһит буолан хастара төннөн оҕо-уруу тэнитиэхтэрэй? Бэккэлээтэҕинэ 1 кыыс төннүө.
Өрөспүүбүлүкэбитигэр баара суоҕа 40-50 үөрэнээччилээх орто оскуолалаах нэһилиэктэр аҕыйаҕа суохтар дииллэр. Оччотугар
кэнэҕэһин итинник кыра кырыы нэһилиэктэр өссө аччаан, эстэн бараллара саарбаҕа суох. Бу көстүү улахан проблемаҕа кубулуйан
иһэр.

Биир тылынан тыа сириттэн куораттарга, киин сирдэргэ көһүү олус элбээтэ, ол тохтуур чэнчитэ да суох.

Сахалар – тас дойдуларга

Куйаар ситимигэр өссө 2009 сыллаах түмүгүнэн АХШ-ка – 18, Канадаҕа, Швецияҕа, Германияҕа, Францияҕа – түөртүү, Англияҕа, Австралияҕа – үстүү, Бразилияҕа, Казахстаҥҥа – иккилии, Новай Зеландияҕа – биир тыһыынча, Японияҕа – 800, Тайваҥҥа – 674 саха дьоно олохсуйбуттар диэни ааҕан соһуйдум. Ити барыта – 56474(!)
киһи. Манна өссө Кытайга, атын судаарыстыбаларга олорооччулар киирбэтэхтэр.

Кэлин 12 сылга букатын элбээтэхтэрэ. Кырата сүүсчэкэ тыһыынча буоллахтара. Аны манна Арассыыйа иһигэр көспүттэри эбиэҕин. Буолунай буолуохтара. Оччотугар тас дойдулардыын холбоон төһө саха киһитэ өрөспүүбүлүкэ таһыгар тахсыбыта буолуой? Арааһа саха 20-30 быраһыана таска тахсыбыт курдук. Бу кырдьык буолуо дуо? Быһаарыҥ эрэ.
Бу дойдуларыттан көһүү сүрүн төрүөттэрэ туохханый? Ол, биллэн турар, 8 ыйдаах кыһыннаах тымныы килиимэппит, олорор
усулуобуйа ыарахана буолуо эрээри, саамай кылаабынайа, мин саныахпар, сөптөөх үрдүк хамнастаах үлэ көстүбэтэ буолар диибин.

Билигин барыта аҥардас учуокка турбут 30 тыһыынча үлэтэ суох баар дииллэр. Холобур мин орто анал дизайнер-худуоһунньук идэлээх сиэн быраатым үлэ булбакка Израильга тахсан илиитинэн үлэлии сылдьар. Кини онно үлэ элбэх, хамсатара үчүгэй, араас омук элбэх, ким да туора көрбөт, өссө харчы мунньунан Питерга квартира атыылаһан олохсуйуом диэн ыра санаалаах. Холобур кини манна үчүгэй хамнастаах үлэлээҕэ буоллар тоҕо бара сатыа этэй? Оннук тыһыынчанан сахалар кыһалҕаттан үлэ суоҕуттан көһөр буоллахтара.

Ким ханна олохсуйара, үлэлиирэ бэйэтин үтүө көҥүлэ. Миграция сир, дойду аайы барар. Ол эрээри сахалар итинник күүскэ атын дойдуларга, сирдэргэ көһөллөрүн олус эҕэрдэлээбэппин, саха омуга аҕыйыыр, ол аата сайдыыта бытаарар биир суолунан ааҕабыт.

Манна ити сахалар тыаттан күүскэ көһүн, сүөһү ииттинэн эһиэххэ диир дьон «сахалар сайдарбыт туһугар кытаатан омук дойдуларыгар, атын сирдэргэ күүскэ көһүн» диэн аҕытаассыйалаабыттара буоллар диэн баҕалаахпын.

         Сүөһү иитиитигэр төһө киһи           үлэлиирэ буолуой?

Үгүстэр сүөһү иитиитигэр наһаа элбэх саха киһитэ үлэлиир. Ол иһин сайдыыбыт бытаарар диэн киин сирдэргэ күүскэ көһөрө сатыыр санаалаахтара баар суол. Ону ааҕан көрүөҕүҥ.
Сойуус ыһыллыытыгар барыта 438 тыһыынча төбө ынах сүөһүлээх этибит. Быйылгы тохсунньуга 180 тыһыынча эрэ хаалара буолуо. Ол аата 258(!) тыһыынча сүөһүнэн аҕыйаттыбыт. Ити ордубут сүөһүбүт
аҥарын бэйэлэрэ тэрилтэлээх, хамнастаах үлэһиттэр эбии дохуот оҥостоору уонна үлэтэ суох биэнсийэлээхтэр иитэллэр. Кинилэри
аҥардас сүөһү ииттэн аһаан-таҥнан олорооччуларга киллэрэр сыыһа
ини.

Хаалбыт 90 тыһыынча сүөһүттэн быһа холоон, аҥарын 45 тыһыынча ИП-лар (фермердэр) иитэллэр. Наһаа аһара барбакка ортотутан биир фермер кыра сүөһүлэри 20 төбөнү көрөр
диэтэхпитинэ барыта 2250 киһи тахсар.

Урут сопхуостар саҕана биир ыанньыксыт ноҕорууската 17 ынах, субан көрөөччүгэ 50 төбө тиксэрэ. Билигин КП-ларга дуойка күүскэ
киирбитинэн ыанньыксыт 20-25 ынаҕы, субан көрөөччү 40-50 төбөнү көрөр диэтэхпитинэ ортотунан биир киниэхэ 30 төбө тиксэр
курдук. Чэ, ону «бар сиэ» диэбиккэ дылы, олорго хачыгаардары, тас үлэһиттэри эптэххэ биир киһиэхэ 20 төбө тиксэр диэххэйин.

Оччотугар КП-лар 45 тыһыынча сүөһүлэрин эмиэ 2250, барыта ынах сүөһү көрүүтүгэр 4500 эрэ киһи үлэлиир буолуон сөп.

Олорго сылгыһыттары эбиэҕин. Барыта 170 тыһыынча төбө курдук сылгы баарыттан үгүс өттүн чааһынайдар, бааһынайдар бэйэлэрэ,
эбэтэр дьоҥҥо көрдөрөллөр. КП-ларга 25000 ордук төбө суоҕа буолуо. Биир сылгыһыт 50 төбөнү көрөр диэтэхпитинэ 500 киһиттэн, ол аата барыта ынах-сылгы көрүүтүгэр хамнастанан 5 тыһыынчаттан ордук киһи үлэлээбэтэ буолуо диэн ааҕабын. Ол
өрөспүүбүлэкэбит 970 тыһыынча киһиттэн 0,51(!) %-н эрэ ылар ээ.

Чэ, баҕар, туох баар салалта, астыыр-үөллүүр салаа үлэһиттэрин ааҕыстахха эти-үүтү оҥоруунан уопсай нэһилиэнньэ 1 быраһыаныттан наһаа ордуга суоҕа хамнастанан аһаан-таҥнан олорор курдук. Эбэтэр мин сыыһа ааҕабын дуу? Сайдыылаах дойдуларга уопсай нэһилиэнньэ 3-5 быраһыана тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаналлар дииллэр.

Онтон биһиэхэ буоллаҕына 05-1,0 быраһыаҥҥа эрэ үлэлиирин үрдүнэн «ытаа да соҥоо» буолан,
сүөһүнү өссө күүскэ эһиэхэ дииллэрин киһи төрүт өйдөөбөт. Бээ, наһаа уһаары гынным . Сыыйа түмүктүөххэ.

Түмүк

Бу суруйа олорон бэйэм даҕаны наһаа сөхтүм. Ол ынах сүөһүбүт ахсаана наһаа кыччаабытыттан, аҥардас сүөһүгэ үлэлээн айаҕын ииттээччи олус аҕыйаҕыттан, Арассыыйа иһигэр уонна тас дойдуларга олохсуйбут сахалар олуһун диэн элбэхтэриттэн.

Ону үрдүнэн сахабыт омуга эстибэт, чэчирии сайдар суолунан төрүт дьарыкпытын сүөһү иитиитин эһиини, тыаттан күүскэ көһүүнү туруорсуу төһө сөбүй?

Чэ, арай, кинилэр этиилэрэ туоллун? Оччотугар тыа сирэ, ордук кырыы нэһилиэктэр эстибитинэн бараллара, үлэтэ суохтар өссө элбииллэрэ, олохтоох эт-ас букатын аҕыйыыра туох да мөккүөрэ суох.

Өрөспүүбүлүкэбитигэр сүүһүнэн, тыһыынчанан киһи үлэлиир биир даҕаны собуот, фабрика суох. Өтөрүнэн баар буолаллара даҕаны биллибит. Промышленноспыт диэн үксэ сир баайын хостооһун.

Онно барыта кэриэтэ кэлии дьоннор, атын омуктар үлэлииллэр. Олорго уонунан тыһыынча сахаларга үлэ булбатыҥ чахчы. Онтон, суруйбутум курдук, аҥардас билигин учуокка турар үлэтэ суох 30 тыһыынча киһи баара биллэр. Онтон сүөһүбүтүн эстэхпитинэ оҕолору-уруулары эбии 10-нан тыһыынча киһи куораттарга, киин сирдэргэ көһөллөрүгэр тиийиэхтэрэ. Үгүс кыра дэриэбинэлэр эстэллэрэ, оскуолалар, уһуйааннар сабыллаллара эрэбил.

Ол иһин, убаастабыллаах И. Оконешниковтан сүөһүнү эстэххэ итиччэ элбэх дьону дьиэнэн-уотунан, хамнастаах үлэнэн хайдах хааччыйыахха сөбүн ыйбытыҥ буоллар суруйууҥ итэҕэтиилээх буолуон сөп этэ. Аны туран олохтоох сүөһү, ордук саха ынаҕын үүтэ-этэ, үрүҥ аһа хайдах курдук доруобуйаҕа туһалааҕын киһи этэ да барбат. Оччотугар, сүөһүбүтүн эстэхпитинэ, бары билиҥҥи курдук тастан кутуллар сиэрэ суох араас химиянан сутуллубут,
дьааттаах курдук аска көһөбүт дуо? Ол төһө доруобуйабытыгар охсуулаах буолуой? Онтон доруобуйа туһугар ким барыта үбү-харчыны кэрэйиэ суохтаах.

Үгүстэр сүөһү иитиитэ, тыа хаһаайыстыбата ночооттоох салаа, онон элбэх үбү көрөр сыыһа дииллэр. Оннук даҕаны салаллан кэллибит. Ол эрээри тыа хаһаайыстыбатыгар бюджетпыт 4 быраһыанын, баара суоҕа 11 млрд. солк көрөн баран 26 млрд.солк сууммалаах доруобуйаҕа олус туһалаах бородууксуйаны оҥорорбут куһаҕан дуо?

Аны биири эбэбин. Үгүс дьон наар сайдыылаах омуктары үтүктэр саҥнаахтар. Холобур Францияҕа дьахтар дьахтары, эр киһи эр киһини кытта ыал буолууларын сокуонунан бигэргэттилэр. Эбэтэр кытайдар, кэриэйдэр крыса кутуйаҕы, ыты, баҕаны-чохуну сииллэр.

Сотору биһиэхэ кинилэри үтүктүөҕүҥ диир дьон көстөллөрө буолуо. Түмүгэр манныгы этэбин. Мин сахалар наар сүөһү иитиитин өрө тутуоҕуҥ, тыаттан көһүү ончу суох буолуохтаах, саҥа технологиялар киирэллэрэ сыыһа диэн төрүт санаабаппын, эппэппин. Ол эрээри төрүт дьарыкпытын сүөһү иитиитин эһэри, тыаттан күүскэ көһөрү төрүт утарабын. Төрүт дьарыгын сүтэрбит хайа баҕарар омук эстиигэ барара саарбаҕа суох.

Онон бу сахалар инники сайдыыбыт туһунан улахан кыһалҕа тула үгүс дьон санааҕытын суруйаргыт, этэргит, туруорсаргыт буоллар
диэн баҕа санаабын тиэрдэбин.

Кырдьык, ити дьон туруоралларын курдук, сахалар сүөһүбүтүн эстэхпитинэ, күүскэ киин сирдэргэ көстөхпүтүнэ чэчириэхпит дуо?

***
Уйбаан Пономарев,

Чурапчы
Сэтинньи, 2021

Обсуждение • 5

Добавить комментарий
  1. Так

    Аналитиктар кереллерунэн инники Аан дойдуга барытыгар агфляция кэлиэ , ол аата тыа хаhаайыстыбатын продукцията сыаната урдуэ . Биллэн турар ордук экологически ыраас эт , уут , балык , уунээйи киэнэ. Ол иhин терут идэбитин ыhыктарбыт наадата суох.

  2. Коннору

    Пономарев боппуруосу сопко туруорар. Сириттэн, силиситтэн арахсыбыт кыра омук куорат киситэ буоллагына омук бысыытынан суураллар. Урбанизация онноогор буолуохтары атын халыыпка киллэрэр. Онтон тыаттан куоракка косуу биричиинэтэ… Мин санаабар бу 90 – с, 2000 с. саганаагы политика, дьасал охсуута. Оччолорго тыа сиригэр экономическай дьасаллар тургэнник ылыллыбакка, дьон улэ – хамнас кордоон куоракка косуулэрэ сагаламмыта. М. Е. Николаев Якутскайга уп богону корон, тутуу богону ыытан, онно уп – харчы эргиирин киинэ буолта. Иккис биричиинэтэ – ити кэмнэ тыа сиригэр социальнай инфраструктура хаалан испитэ. Масынан оттуу, молтох сибээс, кусаган суол – иис уо. д. а. Онон кыратык харчыламмыт дьон эмиэ куорат диэки бараллар, учугэй усулуобуйа, комфорт кордоон. Онтон ити курдук тэстибит иситтэн уу тохторун курдук процесс бэйэтэ бара турдага. Ол эрэн.. Кэлин кэмнэ былааспыт тыа сиригэр энергетика га, сибээскэ – интернетка, жкх кииннээсиннэ, суолга – иискэ, тутууга дьасалларыгар син урукку хаалыытын кыччатта. Тыа сиригэр олоруохха син соптоох усулуобуйа баар. Тыа хасаайыстыбатыгар ыччаттар син кыралаан да согус курдук буоллар, ылсаллар, сысталлар. Онон буус бутуннуу куоракка, омук сиригэр косуу буолуо суога. Ити процесс сыыйа тохтоон, бытааран, тыа сиригэр олорор дьоммут ахсаана стабилизацияланыа. Уже стабилизацияланна даганы диэххэ соп.

  3. Сахабын

    Тыа сиригэр тереебут , улааппыт киьи этэрбинэн ол СССР саганаагы олох, улэ туругуруур бириэмэтигэр учугэй да этэ дьиибит буоллага, оннук да этэ, 75 сылтан уерэх бутэрэн куорапккка улэлээн олохсуйан, олорон, олох сагалаан, ого теретен уйэ анаара куорат киьитэ буолан , ей санаа, керуу истии уларыйан билигин тыаттан 20-25 сыллаагыта кэлэн олохсуйбут дьоннору да сатаан ылынан киллэрбэт курдукпун, СССР сагана олох атын уеруулээх, онтон бу рыночной, капитализм дьиэбит курдук бириэмэ олого, керуутэ олох атын, бу кэлин тыаттан 5-10 сыл кэлэн олохсуйан куорат дтонобут дьиир дьону олох намыьах улуус улуус менталитетиарынан быьаарар буоллум дьиэтэхпинэ сыыспатым буолуоо. Олтгынан баран бу суруллубут авторы кытта сепсуьэбин, Саха дьоно былыр. Былыргаттан суету, сылны , булт дьарыктаах омук быьыытынан уйэлэргэ кэллэхпит, ол дьарыгы, олох биир тутулугун эспэтэхпитинэ кырдьык норуот аатын ылан инники эстибэппит буолуо дьии саныыбын, тыа сиригэр комфортный ологу сайыннарыпхха наада, эбэьээт куоракка чэпчики, куулэй, арыгылывр сир оностор гыммакка. Олох бары кэриэтэ тыаттан оннук санаалаах кэлэн буолар буолбат развлекательный сирдэргэ киьи кыбыстыах дьахтардывн Эр дьоннуун, кыргыттар да уолаттар да оннук быьыыланаллар, ол ыраах ейтен буотах, онон ханнык да киьи бэйэтин таьымыттан олох олороро кестер да оннук да буолар, эн тыага да достойно олорогун, куоракка да достойно олорогун , омук да сиригэр олоруоххун сеп

  4. Дьэ, диэ

    Оконешников Халыма киситэ. Хасан ынагы, суосуну халымалар иитэннэр. Типичнай “промышленнай сайдыылаах улуус” менталитета, промышленниктар обслугалара, ол “философ, знайка самоучка” буолта.. Уорэтэн, такайан, бысааран суруйан биэрэр, сэ-сэ.. . Онтон Сибиряков кырдьагас тун – тан туойан биэрэр. Хайыаный, саасырыы диэн баар буоллага, тугу диэххиний.

Оставить комментарий    

Шиномонтаж Левша

СахаСтройПлит
Cтоматология 32
«Стоматология Все 32»