Ньурбаҕа улуус, нэһилиэк дьокутааттарыгар улахан туһалаах, киэҥ кэпсэтии таҕыста

Сэтинньи 15 күнүгэр Ньурба куоратын “Кыталык” Култуура киинигэр улуус бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарыгар аналлаах киэҥ ыҥырыылаах сэминээр ыытылынна.

Тэрээһиҥҥэ Ил Түмэн олохтоох салайыныы боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Василий Местников, судаарыстыбаннай тутулга уонна сокуоннаска сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев, наукаҕа, үөрэххэ, култуураҕа, сонуннары маасабайдык тарҕатар сириэстибэлэргэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева, сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа Владимир Прокопьев уонна Ил Түмэн дьокутаата Иннокентий Васильев кыттыбыттара сэминээр суолтатын өссө үрдэттэ.

Кырдьыга, Ил Түмэн сис кэмитиэттэрин салайааччылара маннык састаабынан кэлэн, Ньурба улууһун уонна нэһилиэктэрин дьокутааттарын кытта көрсөн, сүбэ-соргу биэрэн, ыйытыктарыгар хоруйдаан, санаа атастаһан кэпсэппиттэрэ баччаҕа диэри суоҕа. Тэрээһиҥҥэ Ньурба куорат уонна нэһилиэктэр баһылыктара (кинилэртэн сорохторо нэһилиэк Сэбиэтин бэрэссэдээтэллэрэ буолаллар), управлениелар, тэрилтэлэр салайааччылара кыттыыны ыллылар.
Тэрээһин практическай чааһын быһыытынан улуус Сүбэтин уочараттаах сиэссийэтэ буолла. Улуус дьаһалтатын тутулун бигэргэтии; улуус бас билиитигэр сылдьар, нэһилиэктэр кыраныыссаларын чэрчилэригэр баар сирдэри нэһилиэктэр бас билиилэригэр босхо биэрии; хомунаалынай хаһаайыстыба эбийиэктэрин сир учаастактарын кытта СӨ судаарыстыбаннай бас билиитигэр босхо биэрии, улуус дьаһалтатын муниципальнай сулууспалааҕар кылаастаах чыыны иҥэрии боппуруостара көрүлүннүлэр. Улуус дьаһалтатын үпкэ управлениетын салайааччыта С.С.Никифорова, “Баайга-дуолга сыһыаннаһыыларга уонна муниципальнай атыылаһыыларга кэмитиэт” сиргэ сыһыаннаһыыларга отделын салайааччыта Л.А.Афанасьев, нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын хааччыйыыга улуус баһылыгын солбуйааччытынан үлэлээн кэлбит П.Ю.Алексеев уонна улуус Сүбэтин бэрэссэдээтэлэ С.И.Евсеев туһааннаах боппуруостарынан иһитиннэрии оҥордулар.
Биир боппуруоска – “Эксплуатация” (Ньурба к.), “Саҥа оскуола” (Антоновка), “Кулууп” (Чаппанда), “Саҥа оскуола” (Өҥөлдьө) уонна “Оскуола” (Хорула) хочуолунайдары өрөспүүбүлүкэ бас билиитигэр биэриигэ мөккүөрдэр тахса сырыттылар. Ол иһин боппуруоһу аныгыскы сиэссийэҕэ көһөрөн көрөр туһунан этии киирэ сырытта. Ол эрээри дьокутааттар В.М.Прокопьев, П.Ю.Алексеев уонна “СӨ ОДьКХ” ГУП Ньурбатааҕы филиалын дириэктэрэ А.С.Тихонов быһаарыыларын истэн баран, хочуолунайдары өрөспүүбүлүкэ бас билиитигэр босхо биэрэргэ сөбүлэстилэр. Хочуолунайдар арендаларын болдьоҕо бүппүт. Ити быһаарыы хомунаалынай инфраструктура эбийиэктэрин көрөн-истэн эрэллээхтик үлэлэтиини хааччыйар уонна “Сылааһынан хааччыйыы” федеральнай сокуон нуормаларын тутуһар инниттэн ылыллар. Улуус дьаһалтата ОДьКХ министиэристибэтин кытта кэпсэтиитин быһыытынан, “СӨ ОДьКХ” ГУП 2018-2023 сс. улууска саҥа тутуллар муниципальнай эбийиэктэргэ сылытыы уонна уу ситимнэригэр чэпчэтиллибит сыанаҕа холбуохтаах.
Атын боппуруостар мөккүөрэ суох, судургутук быһаарыллан бигэргэтилиннилэр. Улуус дьаһалтатын иһинэн нэһилиэктэри кытта үлэҕэ отдел, муниципальнай хааһына тэрилтэтин (МКУ) быһыытынан ыччат управлениета тэриллэр. Улуус баһылыгын бастакы солбуйааччы урукку өттүгэр үп-харчы уонна производство боппуруостарын сүрүннээн олорбут буоллаҕына, билигин тыа хаһаайыстыбатын уонна производство иһин эппиэтинэстээх буолар. Улуус дьаһалтатын тутууга управлениетын начаалынньыга улуус баһылыгын тутуу боппуруостарыгар солбуйааччыта статустанар.
Сессия түмүктэммитин кэннэ, улуус Сүбэтин бэрэссэдээтэлэ С.И.Евсеев Ил Түмэн дьокутааттара кыттыылаах улуус бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын маҥнайгы сэминээрэ саҕаламмытын биллэрдэ. Кини, бастатан туран, улуус Сүбэтин бэрэссэдээтэлин иһинэн нэһилиэктэр Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэллэрин Сүбэтин тэрийэргэ этии киллэрбитин, бары сөбүлэһэн куоластаатылар. Бу Балаһыанньата ырытан оҥоһуллуоҕа, уопсай сүбэнэн үлэ былаана торумнаныаҕа.
Ил Түмэн олохтоох салайыныы боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ В.А.Местников сокуон эйгэтигэр барар үлэлэр тустарынан киэҥ иһитиннэрии оҥордо, нэһилиэктэр баһылыктарыгар уонна дьокутааттарыгар сыһыаннаан элбэх практическай хайысхалаах сүбэ-ама биэрдэ. Кини баһылык норуот талбыт дьокутааттарын чугаһатан бииргэ үлэлиэхтээхтэрин, дьокутааттар баһылыгы кытта биир санааҕа киирэн, дьону хамсатан биир хамаанда буолан үлэлиэхтээхтэрин тоһоҕолоото.
Малдьаҕар нэһилиэгин Сэбиэтин дьокутаата П.Н.Степанов нэһилиэктэр Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлин дьокутааттар истэриттэн таларга, бэрэссэдээтэли хамнастаан үлэлэтэргэ, хас биирдии нэһилиэк улуус Сүбэтигэр дьокутааттаах буолуохтааҕын туруоруста.

Улуус Сүбэтин бэрэссэдээтэлэ С.И.Евсеев быһаарбытынан, билигин улуус Сүбэтин 25 дьокутаатыттан 13 – баартыйалар испииһэктэринэн, 12-тэ быыбардыыр уокуруктарынан талыллыбыта. Баартыйаларынан буолбакка, аҥардастыы нэһилиэктэртэн 1-дии дьокутааты (барыта 19 дьокутааты) талар түгэҥҥэ сокуон быһыытынан быыбардааччылар ахсааннарынан куоластааһын боппуруоһа эмиэ үөскээн тахсар. Онон бу уустук соҕус боппуруос, ол эрээри кэлэр сиэссийэҕэ көрүллүөн сөп.
Бордоҥ нэһилиэгин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ П.Ю.Степанов нэһилиэк территориятыгар баар Ньурбатааҕы ГОК үлэһиттэрин подоходнай нолуога нэһилиэккэ тоҕо барыс буолан киирбэтин туоһуласта, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин “Саҥа саҕалааччы фермер” Гранын усулуобуйатын (көрдөөччү бэйэтин счетугар үгүөрү үптээх буолуохтааҕын кээмэйин аччатан) дьоҥҥо табыгастаах буола уларытан биэрэллэригэр санаатын тиэртэ.
Ил Түмэн наукаҕа, үөрэххэ, култуураҕа, сонуннары маасабайдык тарҕатар сириэстибэлэргэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин салайааччыта А.А. Григорьева оскуолалар, уһуйааннар дьиэлэрин тутуу эридьиэстэриттэн саҕалаан, үөрэх, култуура боппуруостарыгар сиһилии иһитиннэрии оҥордо. Харчыта бэдэрээтчиккэ тиэрдиллэн баран уччуйан хаалбыт, сатамматах Күндээдэбит оскуолата (эбиитин ханна эрэ тэп диэбиттии, өрөспүүбүлкэ ыстарааптаан улуустан 95 мөл. солк. устан ылла – аапт.), концессияҕа киирэн Сайдыы уонна саҥардан оҥоруу Европатааҕы баанын кирэдьиитин суотугар тутуллуох буолан баран, дьыалата оннуттан хамсаабакка хаалан хаалбыт Ньурба к. 240 миэстэлээх уһуйаанын боппуруостара эмиэ таарылыннылар.

Судаарыстыбаннай тутулга уонна сокуоннаска сис кэмитиэт салайааччыта А.И.Еремеев араас уустук боппуруостары бэрт дэлэгэйдик, дьоҥҥо тиийимтиэтик быһааран биэрдэ. Кини ылбаҕай тылын-өһүн астыммыт дьокутааттар киниэхэ Ил Түмэн ыытар үлэтиттэн “Саха” НКИК биэриитигэр ыйга биирдэ-иккитэ тахсан билиһиннэрэригэр этии киллэрдилэр. И.С.Иванов Ил Түмэн алтынньы 26 к. сиэссийэтигэр Орто Наахара нэһилиэгин сиригэр сокуон бырайыагын ылыныытыгар сыһыаннаан олуйан-моһуйан ыйыппытын даҕаны таһаҕас оҥостубата. Орто Наахара дьоно оттоон-мастаан, бултаан кэлбит сирдэрин (27 тыһ. кв. км) нэһилиэккэ биэрэргэ туруорсан Ил Түмэҥҥэ сокуон бырайыагын киллэрбиттэрин, СӨ Ил Дархана Е.А.Борисов Орто Наахара нэһилиэгэр 12 тыһ. кв. км биэриэххэ диэн Ленскэй улууһун (улуус сирин иэнэ 72 тыһ. кв. км тэҥнэһэр) суругар олоҕуран, ити сокуоҥҥа вето уурбутун, итини туоруурга сокуон быһыытынан Ил Түмэн дьокутааттарын ахсааныттан 2/3 куоластыыра ирдэнэрин эттэ.
Ньурбачаан баһылыга М.Н.Семенова нэһилиэк дьоно балыктыыр улахан күөллэрин ИП ылбытын этэн туран, инникитин нэһилиэк сиригэр сыһыаннаах боппуруостарга нэһилиэк баһылыгын сөбүлэҥэ ирдэнэрэ наадатын туруоруста. “Арчы” приют дириэктэрэ, улуус Сүбэтин дьокутаата М.В.Алексеева “Эппиэтинэстээх төрөппүт буолуу туһунан” сокуону интэриэһиргээтэ, РФ КоАП 5.35 ыстатыйатынан оҕону иитиигэ-көрүүгэ эбээһинэстэрин толорбот буолууларын иһин эппиэтинэскэ тардыы миэрэтин улаатыннарарга туруоруста, билигин бу ыстатыйанан буруйдаахтар 100-500 солк. эрэ ыстарааптаналлар.

Ил Түмэн сиргэ сыһыаннаһыыларга, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин салайааччыта В.М.Прокопьев сир боппуруостарыгар тохтоон санааларын үллэһиннэ. “Уһук илиҥҥи гектар” сокуонунан соҕурууттан элбэх киһи көрдөөн сирбитин былдьыахтара диэн үгүс дьон куттаммытын курдук буолбатаҕын этэн туран, нэһилиэктэр сирдэрин олохтоох бэйэлэрин дьонноругар үллэрэн сыһыараллара наадатын эттэ. “Саха гектара” маныаха элбэх кыахтары биэрэрин бэлиэтээтэ. Биир өттүнэн нолуога үрдүк буолуо диэн дьиксинии баар эрээри, маны нэһилиэк Сэбиэтин дьокутааттара бэйэлэрэ быһаараллар.
Салгыы В.М.Прокопьев 2016 с. Марха өрүс экологиятыгар сыһыаннаах парламент истиилэрин оҥорбуттарын, соторутааҕыта ол туолуутун көрбүттэрин иһитиннэрдэ. 2 пуун туола илик, ол быһыытынан СӨ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин модьуйан 2018 с. нэһилиэнньэни доруобуйатын туругун кэлимник көрүүнү ыыттарарга кэпсэппиттэр. 7 нэһилиэккэ “АЛРОСА” АК үбүн суотугар ылыллан, ууну ыраастыыр ыстаансыйалар туруоруллубуттара эрээри, кыайан үлэлии иликтэр.
Салгыы Ил Түмэн дьокутаата И.Д.Васильев информацията истилиннэ, элбэх ыйытыктарга хоруйдаата (Ил Түмэн дьокутааттара бэйэлэрин үлэлэрин-хамнастарын өссө да сырдатыахтара диэн эрэллээхпин – аапт).
Ил Түмэн дьокутааттарын иһитиннэриилэрин быыһыгар улуус баһылыгын бастакы солбуйааччыта А.Я.Яковлев улуус инники былааннаах үлэтин-хамнаһын туһунан билиһиннэрдэ. Улуус баһылыгын экэниэмикэҕэ уонна үпкэ солбуйааччыта И.А.Васильев 2018 с. уонна 2019-2020 сс. улуус бүддьүөккэ бэлиитикэтин туһунан иһитиннэрдэ. Ханнык салааларынан, туох сыаллаах үлэ барыахтааҕын, ханнык тутаах хайысхаларынан – чуолаан тыа сирин сайдыытыгар, бүддьүөт хамнаһын төлөөһүннэрин туһунан уо.д.а. сүрүн боппуруостарга тохтоото.

Бэрэстэбитэллээх уорганнар дьокутааттарын үлэлэригэр-хамнастарыгар сыһыаннаах элбэх туһалаах кэпсэтии таҕыста. Манна сыһыаннаан, кэккэ дьокутааттар санааларын биэрэбит.
М.С.Эверстов, Ньурба к. Сэбиэтин дьокутаата: «Бүгүҥҥү сэминээр наһаа үчүгэй ис хоһоонноох. Дьокутааттар тыл этиилэрэ астыннарда, киһи истэн олоруон курдук сэһэннээх-кэпсэллээх дьоннор. Ньурба куорат да, тыа нэһилиэктэрин да дьокутааттарыгар барыларыгар даҕаны бу информация барыта улахан туһалаах. Бэчээккэ тахсар өттүн син удумаҕалыырбыт буолуо эрээри, сүүстэ истибиттээҕэр биирдэ көрбүт ордук дииллэринии, олус наадалаах».
П.Ю.Степанов, Бордоҥ нэһилиэгин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ: «Биһиги улууспутугар маннык таһымнаах бастакы сэминээр тэриллэн, үлэбитигэр элбэх туһалааҕы биллибит. Чуолаан эдэрдэр өйдөөбөппүт үгүс, онон сокуону-быраабы үөрэтэргэ төһүү күүс буолар. Сир, бырамыысыланнас, булт-алт уо.д.а. сытыы боппуруостар көрүлүннүлэр. Ил Түмэн дьокутааттара кэлэн кыттан, биһиги туруорсар боппуруостарбытыгар эбии күүс-көмө буолуохтара дии саныыбын. Ол иһин маннык сэминээрдэр өссө да салҕаныахтарын наада».
Ил Түмэн дьокутаата А.А.Григорьева: «Нэһилиэк, улуус, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах дьокутааттар кыттыылаах, маннык көһө сылдьар мунньах буолара наадалаах дии саныыбын. Дьокутааттар, былаас саамай тэрийэр кыаҕын уонна эппиэтинэһин чыпчаалыгар сылдьар дьон мустан улуус, өрөспүүбүлүкэ, дойду таһымыгар тиийэ боппуруостарын быһаарыстыбыт, кэпсэттибит. Өрөспүүбүлүкэ дьонун барытын интэриэһиргэтэр боппуруостары уонна федеральнай таһымнаах боппуруостары туруордулар. Дьокутааттар билигин сокуону сүрдээҕин билэллэрин көрдөрдүлэр, сокуоннары сүрүннээһиҥҥэ, тупсарыыга бэйэлэрин көрүүлэрин эттилэр.
Сэминээргэ дьокутааттар сокуону оҥорууга толорор үлэбитин сырдаттыбыт. Бэйэм, холобура, 27 сокуону оҥордум. Билигин өссө киллэрээри сылдьабын, онон Ил Түмэн ыҥырыытын болдьоҕо бүтүөр диэри 40-ча буолара буолуо. Ону таһынан РФ Госдуматын таһымыгар 5 сокуону көҕүлээһиним таҕыста. Онтон үс “законодательнай инициативам” РФ сокуонугар киирэн үлэлиир. Национальнай киинэ сайдыытын уонна национальнай СМИ-лар боппуруостарыгар 2 сокуоҥҥа көҕүлээһиним эмиэ көрүллүөхтээх.
Ньурбаттан төрүттээх 4 дьокутаат хас биирдиибит кыахпыт баарынан үлэлии сылдьабыт. Бу сырыыга улуус саҥа салалтатын кытта көрсөн, инники улууспут социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыта ханнык хайысханан барыахтааҕын, кэлэр сылларга үбүнэн хааччыллыытын уонна боломуочуйалар хайдах туолан иһэллэрин, сороҕо ханнык боломуочуйа сокуона ситэри олоххо киирбэккэ сылдьар итэҕэстэрин, ону хайдах туоратары кэпсэттибит.
А.И.Еремеев: «Ньурбаҕа маннык улахан сэминээр ыытыллыбыта улахан хайҕаллаах дьыала. Мин билэрбинэн, Ньурба улууһугар улуус Сэбиэтиттэн ураты, нэһилиэктэргэ бүтүннүүтүгэр дьокуттааттар куорпустара саҥаттан талыллан үлэлээн эрэр. Инньэ гынан саҥа кэлбит дьокутааттар хайдах үлэлиэхтээхтэрин, ханнык боломуочуйалаахтарын, бырааптаахтарын, улуус, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар боппуруостары хайдах таһаарыахтарын сөбүн кэпсэтии буолла. Онон ньурбалар сүрдээх үчүгэй үлэни саҕалаабыккыт, мин итиннэ махтанабын. Бу сэминээр туһалаах буолуоҕар эрэнэбин, нэһилиэктэр дьокутааттара үлэлэрин ымпыгар-чымпыгар киирэн истэхтэринэ өссө эбии боппуруостар үөскээн иһиэхтэрэ, онон маннык тэрээһин өссө даҕаны салгыы ыытылларыгар баҕалаахпын».

Улуус Сүбэтин бэрэссэдээтэлэ С.И.Евсеев: Балаҕан ыйыгар бары нэһилиэктэргэ быыбардар буолбуттара, дьокуттааттар корпустара барыта саҥаттан талылынна. Ол иһин маннык сэминээри эрдэттэн былааннаан ыыттыбыт. Маныаха суол баарын уонна Ил Түмэн үлэтин графигын эмиэ учуоттаан, парламент сис кэмитиэттэрин салайааччыларын ыҥырбытым. Кинилэр бары улахан уопуттаах дьоннор. Холобура, олохтоох салайыныы боппуруостарыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ В.А.Местников Өймөкөөн улууһун баһылыгынан 15 сыл үлэлээбитэ, онон олохтоох салайыныы үлэтин-хамнаһын иһиттэн үчүгэйдик билэр. Ил Түмэн тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Д.В.Саввин кэлиэхтээҕин, улахан мунньах мэһэйдээн кыайан кэлбэтэ. Кинилиин кэпсэтиилээхпит, ол быһыытынан туспа кэлэн дьокутааттары, нэһилиэктэр баһылыктарын кытта тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарын дьүүллэһиэхпитин наада.
Билигин бэрэстэбиитэллээх уорганнар оруоллара сүрдээҕин үрдээтэ. Үп-харчы тыырыытыттан саҕалаан, элбэх боппуруоһу дьокутааттар быһаараллар. Сиртэн хостонор баай сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ В.М.Прокопьев сөпкө эттэ, сир саҥа сокуоннарын туһанан олохтоох нэһилиэнньэҕэ сири түҥэтиэххэ наада диэн. Сылгыны иитиэн баҕалаах дьоҥҥо мэччирэҥи “саха гектарынан” 100 гааны тиийэ биэриэххэ сөп.
Мөккүөрдээх соҕус боппуруостары эмиэ таарыйан аастылар. Орто Наахара боппуруоһун эмиэ үчүгэй баҕайытык быһааран биэрдилэр. Сыыһа тахсыбытын көннөрдүбүт диэн. Тоҕо диэтэххэ, Орто Наахара бэйэтин нэһилиэгин ис өттүн сирин бас билэн олорор диэн, атын сирэ барыта судаарыстыба бас билиитигэр сылдьар курдук. Билигин өрөспүүбүлүкэ бүтүннүү кэтээн олорор быһыылаах ити боппуруоска хайдах буоларын.
Марха өрүс экологиятыгар правительственнай чаас буолбутун В.М.Прокопьев кэпсээтэ. Хамсааһын тахсыбыта көстөр, үгүс рекомендациялар туолбуттар. Мин онно эмиэ баран кыттыбытым. Марха өрүс сүнньүгэр 7 буолбакка, 15 нэһилиэк киирэр, ол иһигэр Хорула эмиэ, тоҕо диэтэххэ, үрэҕинэн сибээстэһэр. Саамай кыаллыбатах кыһалҕабыт – ууну ыраастыыр ыстаансыйалары үлэлэтии сүрдээх ороскуоттаах, нэһилиэк итини кыайбат. Бу судаарыстыбаннай боппуруос диибит. Саха сиригэр “Ыраас иһэр уу” тосхол үлэлээбэккэ турар. Ыраас иһэр уунан хааччыйыы судаарыстыбаннай тосхолго киирэн, судаарыстыбаттан үбүлэниэхтээх. Аҥардас 1 ыстаансыйа сыллааҕы ороскуота 4 мөл. солк. кэриҥэ, ороскуоттанар чаастарын, уотун-күөһүн, дьон хамнаһын ааҕан туран. Ол эбэтэр 7 ыстаансыйаҕа сылга улуус бүддьүөтүгэр 28 мөл. солк. наада, ол кыаллыбат.
Дьокутааттарга практическай көмө курдук, аһаҕас сиэссийэбитин ыыттыбыт. Ол иһин арыый атын соҕустук, быһааран, көрдөрөн биэрии бэрээдэгинэн барда. Сэминээргэ элбэх киһи мунаахсыйар боппуруостарыгар толору хоруйдары ыллылар. Ил Түмэн дьокутааттара элбэх боппуруос сокуон көҕүлээһининэн быһыытынан кинилэргэ киирдэҕинэ көмөлөһөргө бэлэмнэрин эттилэр. Сорох сокуоннар бэйэ-бэйэлэрин утарсар ис хоһоонноохтор, холобура, сир, булт сокуоннарыгар.
Дьокутааттар маннык сэминээр туһалааҕын бэлиэтээтилэр. Инникитин куусталарынан тэрийиэхпитин эмиэ сөп. Улуус Сүбэтигэр улууспут бары нэһилиэнньэтин таарыйар сүрүн боппуруостары көрүөххүт иннинэ нэһилиэктэр Сэбиэттэригэр ыытан дьүүллэтэргит буоллар диэн, нэһилиэктэртэн сөптөөх этии киирдэ. Итини олоххо киллэриэхпитин сөп. Улууспутугар бэрэстэбиитэллээх уорганнар бэрэссэдээтэллэрин сэбиэттэрин тэрийии инникитин хардарыта көмөлөсүһэн, өйөһөн үлэлиирбитигэр көмөлөөх буолуоҕа.
Бүддьүөт бэлитиикэтигэр өссө тохтоотоххо, 2018 с. бүддьүөтү көрөрбүтүгэр биир санааҕа кэллибит – урукку курдук үүт харчытын үүтү туттарааччыларга быһа ыытар механизмҥа төннүөхпүтүн наада. Соҕотуопка тэрилтэтин нөҥүө ыыттахха, кыайан чопчу тиийбэт. СӨ Тыа хаһаайыстыбатын сокуонугар суруллубутунан, бэрээдэгин СӨ Бырабыыталыстыбата олохтуур. Ол эрээри, мин саныахпар, тыа хаһаайыстыбатын боломуочуйата билигин улууска бэриллэн турар, онон бүддьүөттэн кэлбит харчы тус сыалынан туһаныллан быһаччы үүтү туттарааччыларга тиийиэхтээҕин быһыытынан, биһиги итиннэ сокуону кэһиини көрбөппүт.
Өрөспүүбүлүкэҕэ бүтүннүү дьыссааттар үлэһиттэрэ сорох улуустарга 10, сорохторго 11 чаастаах үлэ күнүгэр көстүлэр. Биһиги уһуйааннар үлэлэрин күнүн 12 чааһынан олохтоон, 2009 с. ылыммыт быһаарыыбытын син-биир күүһүгэр хаалларабыт, улуустан манна үп-харчы көрүллэр. Тоҕо диэтэххэ, социальнай өттүн эмиэ көрөбүт. Итини кылгаттахха, дьыссааттар үлэһиттэрэ биэнсийэҕэ тахсалларыгар ыстаастара тиийбэт буолар, иккиһинэн, кинилэр хамнастара онто суох кыра».
Сэминээр кэнниттэн киэһэ 6 ч. Ил Түмэн дьокутааттара Ньурба куорат олохтоохторун кытта көрсүстүлэр. Кэпсэтии ыйытыыларга хоруйдааһын бэрэээдэгинэн барда. Сэрии тулаайахтарын, сэрии оҕолорун туһунан сокуон ылыллыытын, быыбар сокуонун тула, аутсорсинг, экология, доруобуйа харыстабылын, саахалланар туруктаах дьиэлэртэн көһөрүү тосхоло салҕаныытын уо.д.а. боппуруостар көтөҕүлүннүлэр.

****
Геннадий АНТОНОВ.