Наар ыарахан, бүтэн эрэбит диир кэрэгэй соҕус

Киһи олоҕун бэйэтэ оҥостор, оҕотун төрөппүт бэйэтэ иитэр. Дьиҥ сүрүнэ үлэни таба тэрийдэххэ ыччат тыа сиригэр олохсуйар кэмэ дьэ кэллэ.

Биһиги нэһилиэк ону бу 15 кэнники сылга дакаастаатыбыт диэхпин сөп, арбаныы курдук ылынымаҥ. Маҥнай баһылыкпыт эдэр киһи баһыйар үгүс куолаһы ылан талыллаат да бастаан бэйэтин тула кырдьаҕастары, үлэни үлэлээбит, олоҕу олорбут, үксэ мунньахтарга наар этинэр дьону мунньан сүбэлэһэн күүһү түмүөххэ диэн т/х кооперативын тэринэн, улахан утарсыынан улууска баар тэрилтэттэн арахсан переработканы бэйэбитигэр ылан, баҕалаах, сулууспалаах дьонтон, сааһырбыттартан,сулууспалаахтартан сүөһү хомуйан уопсай хотоҥҥо тутан көрүү саҕаламмыта, 6 сайылык сөргүтүллэн,суола оҥоһуллан.

Сүрдээх опыттаах, сатабыллаах,билиилээх т/х үлэтин баһылаабыт киһибит ити үлэни муоһалаан, салайан тэрийэн атаҕар туруорбута. Маҥнай улахан утарсыы,итэҕэйбэт буолуу элбэх этэ, тыа дьоно барахсан албыннаппыта элбэҕэ бэрт!

Ити улахан кэскиллээх үлэ саҕаланыаҕыттан нэһилиэк иккис тыынын ылан дьэ үлэ бөҕө буолта. Нэһилиэк баһылыга үлэтин сүрүнэ тыа хаһаайыстыбатыгар салалыннаҕына,ити салааны атаах оҕону бүөбэйдиир курдук чорботон санаатын уурдаҕына дьоно сэргэтэ биһиги киһибит диэн ылынар эбит. Куоракка үлэлии сылдьвр 30-35 саастаах үөлээннээхтэрин ыҥыртаан аҕалан оччотооҕу аһара бэркэ үлэлээбит Жилище федеральнай программанан дьиэ тутталларыгар субсидиянан көмө бөҕө оҥоһуллубута, 6-7 сыл устата сылга 5-6 саҥа толору хааччыллыылаах дьиэлэри туттан эдэр ыаллар олохсуйан бартара, билигин номнуо орто саастаах ыал буоллулар.

Салгыы талыллыбыт эдэр баһылык үлэни салҕыы сайыннаран, дьиҥ сүрүнэ бэйэтин тула үөлээннээхтэрин мунньан олох күөстүү оргуйар, үксэ эдэр дьон салайан, дьаһайан олороллор. Оскуола, детсад таас тутуулар, балыыһа,кулууп благоустройстволаахтар, тэрилтэлэр салайааччылара бары 35-50 саастаахтар,онон бэйэлэрин тула эдэрдэри түмэллэр, көхтөөхтөр.

Бүгүҥҥү туругунан 800 нэһилиэнньэлээх нэһилиэккэ 129 оҕо оскуолаҕа үөрэнэр, детсадка 50 оҕо сылдьар, 1250 ынах сүөһү, 500 чэ төбө сылгы баар.150ча массыына, 100чэ трактор баар. 7 маҕаһыын үлэлиир Дьон үксэ күн солото суох тиргиччи үлэ. Общественнай да үлэттэн туора турбаттар. Тиэйэр таһар үлэ, саһаан,деловой мас бэлэмэ үксэ ыччат илиитигэр,арыт сайын 5кэ дылы чааһынай пилорама тиргиччи үлэлээччи. Онон хас биирдии киһи бэйэм олохпун бэйэм оҥостобун диэн салайтардаҕына, баһылык онно урууллуур, көмөлөһөр күүс буоллаҕына тыа сиригэр олох тупсар, сайдар. Дьоммут сэргэбит араас граннары,субсидиялары туһаналларыгар дьаһалта кэмигэр өйөбүлэ,көмөтө улахан суолталаах.

Кооператив үлэтэ киэҥ, элбэх, дьоммут үүт харчытынан дохуоттанан олороллор, сибиэһэй аһынан хааччыналларын таһынан техника толору ылыналлар. Аҕам саастаахтарбыт оҕолоругар сүөһүлэрин түҥэтэлээн туспа хотоннотолообуттара, сорохторо кооперативка сүөһүлэрин туттаран көрдөрөн астарын хааччыналлар, сайын оттууллар, сүөһү ииттинэргэ интэриэстээхтэр. Кыһыннары,сайыннары олохтоох кооператив маҕаһыыныгар үүт,сүөгэй,йогурт,суорат,арыы, бэйэ тушенката атыыланар. Бэйэбитигэр саҥа бойня үлэҕэ киирбитэ 2 сыл буолла.

Онон ханнык баҕарар тыа сиригэр баһылыгы бэйэбит талабыт уонна кини тула мустан, түмсэн үлэлиэххэ наада. Ол эрэн син биир нэһилиэк араас, ким эрэ кулууба, ким эрэ оскуолата, спорда, биитэр хайа эрэ хайысхата уһулуччу үчүгэй буолан ол өттүнэн сайдыан, аатырыан сөп эрээри… дьиҥ аһаан-таҥнан олорор хайысхабытын тыа хаһаайыстыбабытын, төрүт дьарыкпытын өрө тутуохтаах,баһылык. Баһылык үлэтэ ити хайысханан сыаналаныахтаах. Дьон харчылаах, астаах буоллаҕына санаата кэлэн атын да эйгэҕэ көхтөнөр, таба туһаныахха, өйдүөххэ, өйүөххэ эрэ наада.

Үлэни өрө туппут ыччат солото да суох, бэрээдэги аныгы ыччат кэспэт, толкуйа атын. Араас хайысхаҕа, т/х да өттүгэр билигин өйөбүл, көмө дьиҥэр элбэх, ону үлэлээн, бэйэ ис кыаҕын көрдөрөн баран дьиҥ олох опытыттан тахсыбыт туруорсуулары үөһээ салалтабыт өйүүрэ,ылынара буоллар олус бэрт буолуо этэ, холобур үүт харчытын лиитирэтин 120-150 солк үрдэтэн. *Ханна харчы хамсыыр да ыччат онно талаһар,* күүстээх уохтаах эрдэҕинэ тыаҕа олохсуйан сүөһү ииттэн кыаҕырарын тоҕо өйдүө суоҕай…

Аҕам саастаах дьоммут кыаммаппыт дии-дии сүөһү эһэн ипотека төлөһө түһэн баран сиэн оҕону детсадка,оскуолаҕа таһар аатыран уочаратынан куоракка кыстыы барааһын диэн төттөрү бэйэбит усулуобуйа оҥоробут,оҕолор тыаҕа кэлбэттэрин…

Онон тыа сиригэр олох баар, дьаһаныахха, түмсүөххэ, кыахтаах, эдэр баһылык ыытар үлэтин өйүөххэ, сөптөөх ыйытыгы туруоруохха наада. Киһи аймах баарын тухары утарсыы, кыаллыбат боппуруос мэлдьи баар, ону суланымыахха наада, бэйэбит олохпут бэйэбит эрэ илиибитигэр, өйбүтүгэр, кыахпытыгар баар!

Бу нэһилиэк сайдыытыгар, ыччаты олохсутууга кооператив тэринии биир вариант, түмсүү үтүө өрүтэ диэн санаа атастаһыы быһыытынан сурулунна.

***
Лидия Сергучева,
Күндэйэ, Сунтаар