Кэҥкэмэ (Горнай улууһун үрэхтэрэ)
Биһиги улууспут сирэ-уота Приленскэй платонан тайаан сытар буолан хайалаах улуус диэн ааттаммыта түбэһиэхчэ буолбатах. Оруннаах диэххэ сөп. Плато (франц.) диэн хаптаҕай эбэтэр долгуннуран көстөр мөлтөхтүк быһыттаналаммыт муора таһымыттан улаханнык үрдээн көстөр дэхси сир (хаттык хайа). Бэрдьигэстээх килбэйэр киинигэр чөҥөрө уола сытар Таралҕан күөлүн муҥутуур үрдүгэ 212.8 м (абс үрдүк) тэҥнэһэр. Таралҕан күөлэ – Бэрдьигэстээх өлүктүйбүт сүрэҕэ. Онтон Бэрдьигэстээх саамай үрдүк миэстэтэ, урукку ГАИ турбут миэстэтэ, 238.7 м. Ону сорох ааптардар Бэрдьигэстээх турар сирин муора таһымыттан муҥутуур үрдүгүн 315 м наһаа үрдэтэн суруйаллар. Бу сыыһа, олоҕо суох информация мантан иннэ, көннөҕүнэ сатаныа этэ. Суруналыыстар үлэлиир эйгэбит кырдьыктаах информация. Горнай улууһа, өрүстэр кирбиилэригэр тайаан сытар буолан, Луҥха, Түгэнэ, Сииттэ, Ханчылы уонна Кэҥкэмэ диэн Өлүөнэ өрүс хаҥас салаалара ууларын ылаллар, саҕаланаллар. Манна өссө Сиинэ хаҥас салааларын Мэкэлэ, Нуоралдьыма, Чыра, Маатта үрэхтэри эбэн кэбистэххэ баһаамныыр (водораздел). Улуус ууну араарар кирбиитин бата, уһуннук Бүлүү трассата ытыллыбыт ох курдук, тус хоту сыыйыллар. Итини этэн туран сүрүн тиэмэбитигэр киириэххэйиҥ.
Мин кэпсиэм, эһиги сэргэҕэлээн истиҥ эрэ. Горнай улууһун саамай уһун үрэҕэ Кэҥкэмэ буолар. Уһуна 627 км, Сиинэтээҕэр үс көһүнэн уһун. Ол иһин эбитэ дуу, Кэҥкэмэ Бүлүү Федеральнай суолун иккитэ быһа охсон ааһар. Бастаан илин хайысханан устан иһэн эмискэ тус хоту туһаайыллан, Өлүөнэни кытта кэккэлэһэ, Нам сиринэн наҕыллык аа-дьуо талбаарыйа устар уонна Батамай алын өттүнэн Өлүөнэҕэ түһэр. Кэҥкэмэ биир көс уһуннаах 25 салаалаах, онтон Сиинэ 48 салаалаах.
Адьас түҥ былыргы буоланнар гидронимнары быһаарыы олус уустук. Топонимикаҕа биллэринэн, саамай былыргы ааттарынан гидронимнар буолаллар. Дьэ Кэҥкэмэ диэн туох ис хоһоонноох тылый? «Кэҥкэмэ» на эвенкийском языке кээҥк, кээҥкэ – впадина, яма, углубленное выбоина, рытвина; омут (глубокое место в реке). Кэҥкэмэ диэн ааттаах сирдэр Саха сиригэр киэҥник тарҕаммыттар. Ол курдук Кэбээйигэ, Намҥа, Сунтаарга уонна Хаҥаласка. Онон Кэҥкэмэ Горнай улууһугар устан ааһар Өлүөнэ хаҥас салааларыттан саамай уһуннара уонна улуулара. Тоҕо улуулар буолар диэн сиэрдээх боппуруоһу биэрээри оҥостон олордоҕуҥ. Көрбүттээҕэр сэрэйбит ордук.
Улуу буолара оруннаах курдук, ол манныктан . Бастатан туран, Сиинэ курдук өрүскэ тэҥнээх үрэҕи үс көһүнэн (30 км) уһуна элбэҕи кэпсиир. Сиинэҕэ холоотоххо Кэҥкэмэ көҥкүс үрэх, кус очоҕоһун курдук эрийэ-буруйа устан ааһар көннөрү үрэх буоллаҕа. Кэҥкэмэ аатын сүрүн улуутуйар кистэлэҥэ кини кистэнэ сытар сирин баайыгар сыһыаннаах. Россия суруйааччыларын уонна суруналыыстарын сойуустарын чилиэнэ СӨ үтүөлээх геолога, биллиилээх эколог, кыраайы чинчийээччи, 15 кинигэ ааптара К.Н. Гурьев өрдөөҕүтэ Кэҥкэмэ үрэҕин орто сүүрүгүн эргин, дьөлө үүттэммит Уордаахтааҕы параметрическэй скважинаттан хостоммут боруодаттан кимберлит баарын бэлиэтээн турардаах. Бу улахан суолталаах сонуну Саха сирин киин оройуоннарыгар геологическай үлэлэри ыытар Дьокуускайдааҕы чинчийэр-устар экспедиция диэн тэрилтэ исписиэлиистэригэр бэриллэн турар. Хойут хаһан эмит, кэнники Дьокуускай куорат уонна Бүлүү өрүс икки ардыларынааҕы хордоҕойго алмаас көстөр күннээх буоллаҕына соһуйаайаҕыт. Ити үтүөлээх геолог Константин Никитич Гурьев булбут кимберлитовай трубката буолар диэн өйдөөрүҥ. Оччо5о К.Н. Гурьев албан аата алмаас остуоруйатыгар дьиҥнээхтик ааттаныаҕа.
Горнайга ханна да алмаас үөскээбит сирин туһунан баччааҥҥа диэри иһиллэ илик, информация суох. Ол эрээри кимберлиттээх трубка барыта алмаастаах буолбатах. Сороҕо кураанах буолар үһү. Тугэнинэн тубэһиннэрэн этэр буоллахха, 2008 сыллаахха Мэҥэ Хаҥалас сиригэр, Тамма үрэх уҥа эҥээригэр, Манчаары үрүйэтин төрдүгэр, 105 м дириҥҥэ кимберлиттээх боруода үөскээн сытара булуллан турар. Ол аата Киин улуустарга кимберлит эттигэ чахчы баар буолара аан бастаан бигэргэтиллэн турар! Дьиҥнээхтик. Билэргит курдук билигин бу сиргэ алмааһы хостоору үлэ күөстүү оргуйа турар. Сураҕа “Мир” трубкаттан саппааһа элбэх үһү. «Манчаары» диэн ааттаах бу саҥа кимберлитовай трубканы Саха геолога А.П. Андреев булан турар (партия нач. К.А.Бекренев). Кэҥкэмэнэн сирэйдээн алмааска тиийэн хааллыбыт. Саха сирин киин улуустарыгар барыта 12 улуус киирэр.
Кэҥкэмэ үрэх аатыттан ураты Кэҥкэмэ өтөҕө, Кэҥкэмэ түбэтэ диэн сирдэр бааллара биллэр.
Бу одоҥ-додоҥ ис хоһоонноох суруйуубун сахалартан бастакы топонимист-суруйааччы, степенэ суох учуонай, норуот академига Багдарыын Сүлбэ кынаттаах тылларынан бүтэриэхпин баҕарабын: “Сир аата – норуот олорон ааспыт олоҕун, историятын сиэркилэтэ”.
***
Атамай уола – Владимир Прокопьевич Парфенов, суруналыыс, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, кыраайы чинчийээччи
Эмиэ сурах хоту саба5алаан коруу суруллубут. Манчаары, уонна да атын туруупкаларга 2-3 устуука алмаас кыырпа5а костубутэ. Пока туох да саппаас суох. Мир туруупка5а хайдах да тиийэр кыа5а суох. Манчаары уонна аттынаа5ы туруупкалар аэрогеофизика ньыматынан бааллара саба5аламмыта, онтон буровой установканан дьоло ууттээбиттэрэ, уонна 100 м тахса дириннэ булбуттара. Бу элбэх киьи улэтин тумугэ. Онон «саха геолога Андреев булбута» диэн суруйар сыыьа. Кыттыспыт буолуон соп.
Россыпнай алмаас өрөспүүбүлүкэ элбэх улуустарыгар баар (Анаабыр, Өлөөн, Эдьигээн, Миирнэй, Сунтаар, Ньурба, Бүлүү). Онтон кимберлитовай трубка бэрт аҕыйах. Мэҥэ-Хаҥаласка көстүбүт “кимберлитовай трубка” туһунан информация аҕыйах. Россыпнай алмааһы ити Алмазы Анабара курдук тэрилтэ хостууллар, кимберлитовай трубканы АлроСа хостуур.
Аны көстүбүт алмаас барыта хостоммот, целесообразнайа эрэ хостонор. Мэҥэ -Хаҥалас киэнин лучше сыттын, ороскуота хостуурбутун саппат диэхтэрэ.
Барытын хостоон испэттэр, сир баайа булуллубут да буолла5ына. Аа5ан суоттаан баран, хостонон барыһы биэрэр эрэ буолла5ына хостууллар.
Онто да суох тыаны Сири уоттаан сиэтилэр.Турбут уоту умулларбакка хата сэтэрээн Туран ыьыах кор кулуу оонньу бо5ото тойотторбут.Соруйан дьоццо уот ыыталлар.Ону утарыц.Сиргитин мэнээх хастарымац.Эьиэхэ онтон туох да тиксибэт.
Кырдьык да, ааптар бэйэтэ билиммитинии: “одоҥ-додоҥ” суруйуу буолла.😃Ыстатыҋа бэрт сэргэхтик, “күүстээх баҕайытык” саҕаланан иһэн, хайдах эрэ сымсах соҕустук түмүктэнэн хаалла. “Мин кэпсиэм, эһиги сэргэҕэлээн истиҥ эрэ”- игин диэбититтэн сылтаан, салгыы элбэҕи истээри-билээри оҥостубутум, бэрт түргэнник уостан, бүтэн хаалла.
Иккиһинэн, “Улуу” диэн тылы хас от үрэх аайы буолбакка, чахчы Улуу өрүстэргэ туттуллара сөп. Улуу өрүс биһиэхэ сахаларга биир, Аан дойду билинэр улуу өрүһэ – Өлүөнэ Эбэбит.
Үсүһүнэн, ааптар “Кэҥкэмэ улуутуйар кистэлэҥэ кини кистэнэ сытар сиртэн хостонор баайыгар сытар”,-диир. Оттон ол баайа ханнаный? Ол боруоста Кимберлит боруодата көстүбүтүгэр дуо? Оччоҕо Өлүөнэ икки уҥа-хаҥас салаалара, балысхан баайдаах Алданнаах Бүлүүнү ким диибитий? Аламаас, кыһыл көмүс, таас чох, нефть, гаас барыта хостоно турар сирдэрин? Оттон көннөрү Кимберлит боруодата көстүбүт сирэ баһаам буоллаҕа ди, уопсайа балтараа тыһыынчаттан тахса ахсааннаах кимберлит туруупката көстөн турар. Онтон баара-суоҕа 10 эрэ бырыһыана алмаастаах буолар эбит. Онон Кэҥкэмэҕэ көстүбүт туруупка өссө алмаастааҕа биллибэт. Аны алмааһа баар да буоллаҕына, ол саппааһа хостонор ороскуотун сабар промышленнай суолталаах буолуон наада. Оччоҕо биирдэ бу сир алмаастаах сир диэн аатырыа.
Саха сирин алмааһын биир бастакынан арыйбыт геолог Наталья Сарсадских этэринэн, аламаас кимберлитовай туруупка иһигэр үөскээбэт, кини быдан аллара, Сир ийэ иһигэр үөскүүр, ону итии магма сир үрдүгэр тиийэ тоҕо көтөн тахсарыгар илдьэ тахсар. Дьиҥэр, кимберлитовай туруупкалар диэн түҥ былыргы вулканнар эбиттэр. Олор уһун геологическай кэм устатыгар температура, уу, тыал-куус дьайыыларыттан үнтүрүйэн, ыһыллан ( выветривание, эбэтэр гипергенез), хаптал хайа курдуктарга кубулуйан, сыыйа үрдүнэн араас осадочнай боруодаларынан бүрүллэн, олор үрдүлэригэр почва үөскээн, от-мас, ойуур-тыа үүнэн сабыллан хаалар. Оннук сирдэри эмиэ уһун геологическай бириэмэ устатыгар үрэхтэр, өрүстэр тоҕута суурайаннар, бэйэлэрин ууларын кытта алмааһы кытта кумахтары, таастары кытта илдьэ бараннар, хочолорун устун ыһаллар. Оннук сирдэри россыпной аламаастаах сирдэр диэн ааттыыллар.
Түмүккэ этиэм этэ, бу ыстатыйа интэриэһинэй өрүттэрдээх, ити гидронимнар игин тустарынан. Ааптар ити өттүн салгыы сайыннаран Кэҥкэмэҕэ түҥ былыр кимнээх, хайа омуктар олорбуттарын, кэлин сахалар ханнык аҕа уустара, нэһилиэктэрэ, холкуостара олорбуттарын суруйарыҥ буоллар дьон сэргээн ааҕыа этэ. Холобур Солоҕон нэһилиэгэ баар, ол аата тоҥустар бу сиргэ киэҥник тэнийэн уһуннук олорбуттарын туоһута. Оттон Маалтааны былыргы нэһилиэктэрэ, сахалар уутуйан үөскээбит сирдэрэ. Холкуостааһын, бөһүөлэктээһин, бөдөҥсүтүү саҕана барыларын аллараа Өлүөнэ хочотугар, Эркээнигэ баар дьаам ыстаансыйалыргар үүртэлээн кэриэтэ киллэрбиттэрэ. Ол иһин Кэҥкэмэ эҥэрэ иччитэхсийэн турар.
Горнай улууһа кырдьык даҕаны улахан өрүстэр кирбиилэрэ. Ол иһин итинтэн саҕаланар элбэх ахсааннаах от үрэхтэри бата айылҕа маанылаах кыыллара тайахтар айанныыллар, мусталлар, аарыыллар.