Иис-күүс туhунан иhирэх тыл

Киирбэт күннээх, кэрээбэт кэҕэлээх, өрөөбөт өтөннөөх, өрүү өҥ-быйаҥ тыыннаах, үрүҥ тунах өрө үллэр үтүө дойдутуттан үтүрүллэн, барбатах балык миинин курдук бадыа-бүдүө, буспатах мунду миинин курдук борук-сорук, аам-даам тумарыгынан өрө оргуйа олорор, бургунас муоһа булгу тоҥор томороон тымныылаах муус кыаһаан дойдуга, омуннуу соҕус эттэххэ, «сара сыгынньах» кэлэммит, сур күүдээх курдук чоҥкуччу тоҥуохпутун ким өрүһүйбүтэй, үрүҥ тыыммытын харааннаабытай? Саха Дьахтара барахсан! Кини дуулаҕа тулуура, өркөн өйө, булгуруйбат модун санаата, аһыныгас уйаҕас сүрэҕэ, уоттаах таптала, сылаас сымнаҕас илиитэ, уһулуччулаах сатабыла.

Оо, төһөлөөх сырдык ыралаах, ыраас санаалаах, толбоннурар суһуохтаах, үтүөкэн мөссүөннээх, дьороҕоно сотолоох, тулхадыйбат тулуурдаах барахсаттар олорон аастылар буолла… Ол иһин саха саҥалаах бу орто туруу-бараан дойдуга баччаҕа диэри «чыып-чаап», «һай-һат» диэн кэллэхпит. Бу барахсаттар босхо бастаах бороҥ урааҥхай буолан, сир сирэйиттэн симэлийбэппит түһугар уончалыы-сүүрбэччэлии оҕону төрөтөн, бүөбэйдээн, иитэн-аһатан атахтарыгар туруоран, киһи-хара оҥортоон уонна бокооро кырдьыбыт, кыаммат оҕонньоттору, эмээхситтэри көрөн-харайан, хотон муҥунан сүөһүлэрин-астарын бэрийэн, биирдэ олорон турбакка, түптээн сынньаммакка олороохтоотохторо. Бу сүҥкэннээхэй ыар таһаҕас барыта дьахтар дьүдьэх, нарын санныгар сүктэриллэрэ эбээт. Билигин эргитэ санаан көрдөххө, орто дойдуга хайа омук дьахтара маннык олоҕу тулуйуой? Оттон саха дьахтара эрэйдээх тулуйаахтаабыта, өссө кыайыылаах тахсыбыта: биһиэхэ, бу кэнэҕэски сахаларга, күн курдук угуттүур, кустук өҥүнэн дьэрэлийэр дьикти култуураны үөскэтэн, бүөбэйдээн, оҕо курдук өрө уунан биэрбитэ. Бу иһин, уу куттаах урааҥхай саха, Кыыс Таҥара, Күн Күбэй Ийэ иннигэр сүһүөхтээх бэйэҥ сүгүрүй, хоолдьуктаах бэйэҥ хоҥкуй, үйэлэргэ!

Биирдэ санаан көрдөххө, тоҥон, хоргуйан өлбөт, тыыннаах эрэ хаалар туһугар аһыыр ас, таҥнар таҥас сындалҕаннаах эккирэтиитигэр түүннэри-күннэри түбүгүрэ сылдьан эмиэ тугун да ырыатай-олоҥхотой, оһуокайай-хомуһай, чааҕыр чабырҕах ойуутай-бичигэй диэх курдук. Суох, оннук буолбатах эбит. Саханы сааһын тухары айылҕа атаахтаппатах, олох оонньоппотох буолан, кини уйаҕас куттаах, аһыныгас санаалаах, үөрүнньэҥ сүрэхтээх, кэрэҕэ, сырдыкка тардыһыыта сүдү күүстээх. Күлүккэ түспүт сиэмэ үнүгэһэ күҥҥэ, сырдыкка, сылааска тардыһар күүһүттэн кэлин көбүс-көнө, дьылыгырас мас буолан үүнэн, чэчирээн тахсарын кэриэтэ, өбүгэлэрбит хараҥа да олоххо олордоллор, сырдык ыраларын, дьолго тардыһыыларын күүһүнэн хайдахтаах курдук дириҥ силистээх-мутуктаах, сир үрдүгэр биир туспа кэрэ култуураны биһиэхэ кэриэс-хомуруос хаалларбыттарый! Ону биһиги обургулар эргэ олох хаалынньаҥа диэн төрдүттэн түөрэн, ылҕаан, түҥнэри төлкөлөөн, Сир ийэ сирэйиттэн симэлитэн иһэн, дьэ «һук» диэн уһуктан, өйдөнөн эрэбит. Бу силиһиттэн түөрүллүбүт култуурабытын, үтүө үгэстэрбитин иккистээн силис тартарыы сындалҕаннаах түбүгэр чыычаах үүтүн саҕа да буоллар туһалаарай, баҕа силэ байҕалга эбиилик буолар диэн, бу үлэбин оҥордум.

Саха дьоно былыр-былыргыттан иистэрин иис-күүс диэн ааттыыллар, «күүс» диэн тылы тыл дэгэтигэр эрэ диэн ылбычча эппэтэхтэрэ чахчы. Сыра-сылба эстэр, күүс-уох көлбөрүйэр, харах дьүккэтэ баранар үлэтэ буоларын көрө чаҕыйан, сүгүрүйэн эппит тыллара буоллаҕа.
Имириир тыыннаах иһийэр иэдээннээх тымныытыгар, үс хара көлөһүн таҥнары саккырыыр өҥүрүк куйааһыгар, күһүнүн-сааһын иэмэ-дьаама биллибэт кубулҕаттаах кэмнэргэ барытыгар сөп түбэһэр, бэрт үгүс араастаах, бөҕө-таҕа, үлэҕэ-хамнаска табыгастаах, чэпчэки, ньымса, ичигэс таҥастаах-саптаах эрэ буоллаҕына саха киһитэ бу сиргэ-уокка тулуйан олох олоруон сөп. Дьэ бу маны барытын сүлэн, имитэн-хомутан, таҥастаан, өҥнөөн-дьүһүннээн, ойуулаан-дьарҕаалаан, быһан-отон, тигэн дьоммун-сэргэбин барыларын таҥыннарыам диэтэххэ, билиҥҥи киһи санаатаҕына санаата тиийбэт сөҕүмэр улуу үлэтэ-хамнаһа. Оннооҕор билигин бэрт аҕыйах ордон хаалбытын ыраахтан көрө сөҕөбүт, чаҕыйабыт, ымсыырабыт.

Дьэ, доҕотторуом, өбүгэлэрбит барахсаттар тугу-ханныгы тигэн, иистэнэн түбүгүрбүттэрин, сатаатар, бэрт сороҕун ааҕан көрүөҕүҥ эрэ.

Иис-күүс үлэтин, түбүгүн аҥаардастыы ааттарын эрэ ааҕа сатаан баран сөҕөн, саллан хаалан, саҥарар саҥабыттан матан, этэр тылым тардан олоробун. Бары бу курдук кыратык олоро түһүөххэйиҥ эрэ, өбүгэлэрбит барахсаттар кэпсээннээх кэриэстэрин, кэрэ кэһиилэрин харахпытыгар оҥорон көрө, сүрэхпитигэр иҥэрэ…

…Көмүлүөк оһох имик-самык сырдыгар төҥкөйөн ыал ийэтэ олороохтуур, эрчимнээх соҕустук хамсанан, дороххой иҥиир сабынан чиҥ-чаҥ сиигин анньан тартаҕын аайы дьүдьэх нарын саннын уҥуохтара хамсыыллара халадаай нөҥүө көстөр, иҥиир сап тыаһа тирдиргээн иһиллэр уонна күнүскү күүстээх үлэттэн илистибит дьиэлээхтэр сылбай ууларын утуйан, муннуларын тыаһа сурдургуур. Кыра кыыһа уһуктуох курдук ыҥырҕаабытыгар, ийэ аргыый аҕай тыаһа суох устан тиийэн, сып-сылаас, сып-сымнаҕас илиитинэн биллэ-биллибэт таптайбытыгар, оҕо эрэйдээх уоскуйан налыс гынаат, салгыы утуйан буккураабытынан барда. Кэлэн, анньан испит чаппарааҕын ылан ньилбэгэр ууран сытыаран өөр-өр одуулаан олорор, имэрийбэхтиир, хараҕар дьол кэмчи кыыма чаҕылыйар, уоһун уһугар туох эрэ истиҥ санаа оонньоон ылар…

«Былыр ийэм барахсан сүктэн кэлэригэр, эбэм кычымын «ийэ көҕүөрүн» маннык аспыт этэ, хата мин да, бэйи, кинини үтүктүүһүбүн – олус кэрэтэ бэрт ээ» дии санаат, холумтаныттан кырыылаах көмөрү ылан, сэрэниин-сэрэнэн биллэ-биллибэт гына тордоон ойуулаан көрдө, астынна быһыылаах, эмиэ үөрүү, дьол кыыма чаҕылыс гынан ааста…
Кэмчи дьол, кэмчи үөрүү, күн аайы хараҥаттан хараҥаҕа диэри бүтэр уһуга көстүбэт сындалҕаннаах үлэ, аас-туор олох, ол быыһыгар күн уотугар чаҕылыс гынар ып-ыраас таммах курдук кыракый дьолун саха үйэтин тухары сүрэҕэр сөҥүөрдэн саһыара сылдьан оҥорор оҥоһугар, иистэнэр ииһигэр төлө биэрэн таһаарара, ол иһин күнүн-дьылын аахсыбакка, күүһүн-күдэҕин харыстаабакка ойуулуура-дьарҕаалыыра, симиирэ, Кыыс Таҥаратын, тапталын, олоҕун оһуор тылынан хоһуйара…
Урукку өттүгэр дьахталлар дьиэ эргиннээҕи, күннээҕи ииһи эрэ соҕотоҕун иистэнэллэрэ, оттон иис наҕыл эбэтэр сүбэни-аманы эрэйэр буоллаҕына, чугас ыалларын, дьүөгэлэрин кытта ыҥырсан, түмсэн иистэнэр үгэстээхтэрэ. Ол кинилэргэ салгымтыалаах биир күдьүс түбүктэн сынньалаҥнарын солбуйара, тыыннара тахсара, уоскуйаллара, саппаҕырбыт санаалара дьайҕарара. Ирэ-хоро сэһэргэһэ, күлэ-үөрэ, күннээҕи сонуну үллэстэ таарыйа иистэнэллэрэ, манна тахсара ырыа-тойук нарына, хомус дьүрүлгэнин иэйиитэ, иитиэхтээн сылдьыбыт истиҥ санаа, сүрэх чып кистэлэ.

Манна бэйэ-бэйэлэриттэн үөрэнэллэрэ, билбиттэрин-көрбүттэрин, араас ньымаларын атастаһаллара, бэрсэллэрэ, кыргыттарын эмиэ манна такайаллара, эбэттэн ийэҕэ, ийэттэн кыыска ити абылаҥнаах кистэлэҥнэр, үөрүйэхтэр умнуллубат, сүппэт гына бэриллэн иһэллэрэ, биир эмэ иистэнньэҥ умнан кэбистэҕинэ, атыттар өйдөтөллөрө. Оҕо сылдьан оннук түгэннэргэ дьон үөрдэ диэн, оннооҕор биһиги, муҥур эмэһэбитинэн буору хаһа сылдьар бэдиктэр, көҕүйэн сүргэбит көтөҕүллэр, сүүрэр-көтөр, мэниктиир буоларбыт. Көр, иис оннук биллибэт дьикти күүстээх эбит этэ. Мин ийэм итинник мустан иистэнии кэнниттэн көхсө кэҥээн, сирэйэ-хараҕа сырдаан, чэпчээн, муннун анныгар киҥинэйэн ырыалаах сылдьар буолаахтыыра. Бу маннык иистэнии биэс уонус сылларга диэри салҕанан барбыта, билигин ити хаарыан үгэс умнулунна…

Күндү доҕотторуом, бу хаһан эрэ орто туруу-бараан дойдуга кэмэ кэлэн, кута кутуллан, икки-үс сүүсчэкэ сыллардааҕыта олох олорон, оҕо төрөтөн, саханы салҕаабыт Саха Дьахтара айан хаалларбыт уран айымньыта күн бүгүнүгэр диэри сырдыгынан сыдьаайар, сылааһынан угуттуур, кэрэтинэн сөхтөрөр дьикти күүстээх. Бу уһулуччулаах Кэрэни утары көрөн туран, киһи хайдах да санаата буолан күннээҕи көннөрү тылынан эбэтэр үөрэх курас тылынан этиэн, ойуулуон табыллыбат. Үрдүк Айыыларым миигин тоҕо олоҥхоһут дуу, тойуксут дуу гына айбатахтара буолла, төһө эрэ уран-уйан, хомоҕой тылынан Саха Дьахтара барахсан олоҕу түстүүр улуу күүһүн, туохха да тэҥнэммэт уһулуччулаах талаанын хоһуйар этиэм!

***

Мандар Уус