Чука Капчинов Бороҕон бастакы кинээһэ

Быйыл тохсунньу ый 26 күнүгэр Бороҕон улууһун киһитэ Лөгөй Тойон хаан сиэнэ Чука Капчинов Москваҕа тиийэн нуучча ыраахтааҕыта Федор Михайлович Романов тус илиититтэн Бороҕон улууһун улахан кинээһин титулун туппута 345 сыла томточчу туолар. Ити титулу иккис киһинэн  1680 сыллаахха Мэҥэ кинээһэ Чугун Бодоев олунньу ый 2, Хаҥалас кинээһэ Тыгын сиэнэ Хара бытык Маһары олунньу ый 31 күнүгэр ылбыттарын архыып докумуоннара кэпсииллэр. Ити саха дьоно олохторун-дьаһахтарын отуорун Улуу нуучча судаарыстыбатын иһигэр киллэрэн олохтоохтук оҥостон баралларыгар сүдү суолталаах ытык күннэр этилэр.

***

Нуучча бастаан кэлиитигэр саха дьоно аҕа уустарынан улуустарга түмсэн олороллорун туһунан оччотооҕу докумуоннарга суруйаллар: “Улусные люди… князцы шертовали за себе и за своих людей улусных” диэн сурук элбэх. Ити докумуоннартан өбүгэлэрбит улуус диэн тыл суолтатын билэллэрэ көстөр. Онтон киһи соһуйара туох да суох курдук. Улуустарга түмсэн олоҕу-дьаһайы тэринэн түҥ үйэлэр түгэхтэриттэн түр-монгол омуктарыгар баар суол.

Иккиһинэн. Сорох учуонайдар бигэргэтэллэринэн, оччотооҕу саха дьоно “А”-кайдыыр уонна “О”-койдуур аҕа уустарынан арахсан бөдөҥсүйбүт Бороҕон уонна Хаҥалас улуустарын тула түмсэн сир-уот, сүөһү-сылгы, былаас былдьаһан атааннаһа олорбуттарын туһунан суруйаллар. Сахаҕа ол “Кыргыс үйэтин”, эбэтэр Тыгын хааннаах сырыыларын быһыытынан үһүйээннэргэ киирэн үйэтийбитин билэбит.

Дьэ ити түгэни бастакы кэлии хаһаахтар атамааннара күүскэ туһаналлар. Ити кэмҥэ биһиэхэ эрэ буолбатах, бүтүн Сибиир үрдүнэн “Разделяй и властвуй” диэн ньыманан аҕа уустарын эрэ буолбакка “кыра-хара” норуоттары бэйэ-бэйэлэригэр утарыта туруоран охсуһуннарыы күүскэ барбыта.

Олох отуора алдьаппыт, күүстээҕи күүс самнарар кырыктаах кэмнэрэ этэ. Саха дьоно эмиэ Хаҥыл хаҥаластар курдук күүс өттүнэн сабарыйтаран элбэх эр дьоннорун кыттаран баран ыраахтааҕы былааһын билинэргэ күһэллибиттэрэ. Сорох аҕа уустара Тордуолаах кинээс курдук Кытайга, эбэтэр Өспөх Тойон курдук төрөөбүт-үөскээбит дойдуларын быраҕан кый бырах куоппуттара. Ити олох суруллубатах сокуона. Күн бүгүн да саха дьоно сорохторо СВО-ҕа кыргыһа, сорохторо Эмиэрикэнэн, Казахстанынан тас дойдуларга куотар.

Оттон Лөгөй Тойон саха ааттаах өйүн-санаатын нууччаны кытта эйэ-дэмнээхтик, биир судаарыстыбаны тэринэн бииргэ олорор сөп эбит диэн өйү-санааны өрө тутан, нуучча ыраахтааҕытын билинэргэ ыҥырбытын билигин кэлэн сэмэлии сатыырбыт омсолоох буолуо.

Лөгөй Тойон дьиҥ судаарыстыба  ис тутула сиэрдээх сокуоннарга олоҕуруохтааҕын уонна сиэрэ суох халааһыны, талааһыны, суута-сокуона суох дьону кыргыыны судаарыстыба муҥур тойоно ыраахтааҕы эрэ тохтотуон сөбүн билэр этэ. Ол иһин да бастакы бойобуодалартан саха саарыннарыттан талан Москуобаҕа ыытарга туруорсуу суруктара өссө 40-ус сыллар оролоруттан туруорсубутун туһунан архыып докумуоннара кэпсииллэр. Ити эрээри биллэр биричиинэнэн ол көрдөһүүлэри бойобуодалар ылыммат этилэр. Ону ааһан ити кэмҥэ Арассыыйаҕа бэйэтигэр “Улуу смута” дэнэр уустук кэмнэр сатыылаан тураллара. Оттон Сибииргэ күн-түүн ахсааннара элбээн иһэр бастакы кэлии казахтар аҥардастыы айбардыыр кэмнэрэ этэ.

Саха дьонуттан ыраахтааҕыга бастакы барыы 1676 сыллаахха этэ диэн сабаҕаланар эрээри, ол туһунан чопчу докумуоннар көстө иликтэр. Үһүйээн быһыытынан Намтан Ника Нохтоо, Мэҥэттэн Тирень Орсохов, Хаҥаластан Хара бытык Масары бара сылдьыбыттара ахтыллар. Оттон үөһэ ахтыллыбыт ыраахтааҕыга иккис барыы туһунан архыыпка баар докумуон кичэллээхтик харалла сытар. Күнэ-дьыла кытта биллэр.

Архыып докумуоннара кэпсииллэринэн, Чука Капчинов ити титулун 1694 сыллаахха өлүөр диэри илдьэ сылдьыбыт. Кини кэнниттэн 1696 сылга диэри Бороҕоттор улахан кинээһэ суох олорбуттар. Оруобуна ити кэмҥэ Ыраахтааҕы Петр I Сибииргэ уонна Саха сиригэр хааһына хомуурун бэрэбиэркэлэтэ бэйэтин сыщигын Федор Родионович Качановы ыытар. Онуоха: “Знаю, что воруют. Но сколько? Узнай”,— диэн сорудах биэрбит. Ити кэмҥэ Сибиири баһыттан атаҕар диэри Гагариттар аймах бас билэн салайан олорбуттар. Дьокуускай уеһын кинээс Иван Михайлович Гагарин дьаһайара.

Федор Родионович архыыпка харалла сытар докумуоннарыттан көрдөххө, бу киһини Гагарин 3 сыл 7 ый Дьокуускай остуруогун таһыгар таһаарбакка хаайа сыппыт. Качановы Лөгөй Тойон сиэнэ Бороҕон улууһун киһитэ Турчак Бочуков күрэтэр. Ити 1675 сылга эбит. Ыраахтааҕы ити кэнниттэн Гагарины Питергэ Юцтис коллегия дьиэтин иннигэр ыйаан өлөрөр. Турчак Бочукуобу 1696 сылтан Бороҕон улууһун улахан кинээһинэн аныыр туһунан дьаһалы таһаарар.

Дьэ ити, дьикти айан туһунан киинэ устар буоллар, арааһа Саха сиригэр эрэ буолбакка, Арассыыйа таһымыгар улахан сэҥээриини ылыан сөп этэ.

Турчак Бочукуоп ити сырыы кэннэ өссө икки төгүл ыраахтааҕыга бара сылдьыбыта биллэр. Бу киһи олоҕун-дьаһаҕын туһунан кэлэр кэм историктара хасыһанүөрэтиэхтэрэ. Кини үтүө аатын тилиннэриэхтэрэ диэн бигэ эрэллээхпин.

Ол эрээри ити кэмнэргэ саха олоҕо өссө ыарыыр. I, IIкамчатскай экспедициялар. Чукча сэриитэ. Аҕабыыттар айаннара күн-түүн элбээн испитэ. Ол түмүгэр Саха сирэ эстэ сыспыта. Камчаткаҕа, Нуучча Америкатыгар тиийэ саха дьоно арыалдьыт, таһаҕасчыт, асчыт, сирдьит, булчут, тутааччы, ат көрөөччү быһыытынан барсаллар.

Холобура, Нуучча Америкатыгар аан бастакынан мин өбүгэм Ефим Пермяков диэн киһи тиийэр. Ол туһунан докумуоҥҥа: “21 августа экипаж бота “Святой Гаврил”впервые в истории России подошел к берегам Аляски. А первым человеком побывавшим на американской земле был Ефим Пермяков”— диэн сурулла сылдьар. Ити 1720 сыл ахсынньы ый 21 күнэ, о.э. быйыл Нуучча Америката аһыллыбыта 305 сыла. Кэрэ бэлиэ дата эбит.

Манна даҕатан кэпсээтэххэ, саха дьонуттан муҥурыраахтааҕыттан ыҥырыыта, бойобуодаттан көҥүлэ суох Турчак Бочукуоп уонна Сэһэн Ардьакыап эрэ илэ бэйэлэринэн тиийэн саха дьонун ыар олохторун чэпчэтэр туруорсуулары оҥорбуттара.

Салгыы Саха сиригэр 1727 сылтан биэс бөдөҥсүйбүт буоластар тэриллэллэр. Салгыы кинилэр оннуларыгар Саха сирин 5 бастакы улуустара төрүттэммиттэрэ 300 сылларын үөрэ-көтө бэлиэтиэхпит.

Дьэ ити кэнниттэн олох-дьаһах оннун булан, киһи-сүөһү ахсаана элбээн киирэн барбыта. Ол түмүгэр Бороҕон улууһун сиригэр-уотугар бастакы, иккис, үһүс — сэттэҕэ тиийэ Бороҕон нэһилиэктэрэ үөскүүллэр. 1815 сыллаахха Дүпсүн улууһа арахсан туспа улуус буолар.

1820 сыллаахха Байаҕантай улууһа баар буолар.

Салгыы Арассыыйаҕа 1822 сыллаахха “Сибиир инородецтарын салайыы устааба” бигэргэтиллибитэ. Саха сиригэр Степной дума тэриллэр. Кини баһылыгынан 1827 сыл тохсунньу 27 күнүгэр эмиэ Лөгөй Тойон хаан сиэнэ И.Е. Мигалкин баһылыгынан талыллар. Бу уорган дьаһалыгар Бороҕон, Хаҥалас, Мэҥэ, Нам, Боотуруускай, Дүпсүн, Байаҕантай улуустара киирбиттэрэ. Степной дума төрүттэммитэ аны икки сылынан 200 сыла бэлиэтэниэҕэ.

Дойдуга олохсуйбут ити үүт-тураан олох укулаата 1905 сыллаахха өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн эмиэ өрө ытыллан турар. Ол олох историятын үөрэх учебниктарыттан бэркэ билэбит.

Арай бу кэмҥэ 1918 с. тохсунньуга буолбут уобалас земствотын мунньаҕыгар В.В. Никифоров уобалас быраабатын бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта. Земство хабараан утарсыылардаах будулҕаннаах сылларга Саха сиригэр кылгастык да буоллар 1919 с. ахсынньы ый 15 күнүгэр диэри олус тахсыылаахтык үлэлии сылдьыбытын үгүс дьон билбэт. Ол туһунан киэҥник кэпсэммэт эрээри ити кэмҥэ В.В. Никифоров салайан үлэлэппит земствота Саха сиригэр судаарыстыба олохтонуутугар бастакы хардыы буоларын наука билинэр.

Ити курдук саха норуотун саарыннара, өркөн өйдөөхтөрө Лөгөй Тойон саҕаттан улахан омугу кытта сыһыаны суут-сокуон хараҕынан хардарыта туһалаах гына сүрүннээн, эйэ-дэмнээхтик олорорго инньэ 400-кэ сыл анараа өттүттэн дьулуспуттара мөккүөргэ туруон сатаммат.

Өбүгэлэрбит барахсаттар тустаах кэмҥэ таба тайанан, сөрү-сөпкө дьаһанан, олус сиэрдээхтик саха дьонун олоҕо туруктаах буоларын, чөл хааларын туһугар туруорсууларын бүгүҥҥү күн таһаатыттан дьиҥнээхтик көрөн, объективнайдык сыаналаатахха, кэм-кэрдии туруорар ирдэбиллэригэр сиэрдээхтик өтө көрөн олус сөпкө дьаһанан испиттэрэ көстөр.

Биһиги, билиҥҥи дьон, өбүгэлэрбит Лөгөй Тойон саҕаттан бэйэни-бэйэ салайыныыга, судаарыстыба туруорар соруктарын быһаарыыга дьон-норуот кыттарыгар бастакы олугу охсубут сүдү дьоммут дьайыыларыгар сөптөөх сыананы биэрэн кинилэр сырдык ааттарын тилиннэрэн, өрө тутан үйэтитэр ытык иэстээхпит.

***
Павел Пермяков – Тэлэкэ

Арассыыйа суруналыыстарын Сойууһун чилиэнэ

Хаартыска Саха парламент сайт-тан ылылынна