БАСТАКЫЛАРТАН БИИРДЭСТЭРЭ

Үс сыллааҕыта саха бастакы геологтарын тустарынан «БАСТАКЫЛАР» диэн кинигэ таһаарбытым. Онно университеты биир бастакынан бүтэрбит, кэлин “Саха республикатын үтүөлээх геолога” үрдүк аакка тиксибит Василий Иванович Ильин туһунан ахтыы эмиэ баара. Бу аҕыйах хонуктааҕыта Василий Иванович кытта кырдьыбыт холоонноох доҕоро Татьяна Степановна Ильина ахтыы кинигэтин сүрэхтэниитэ буолбута.

Кинигэ «Из поколения первопроходцев. Ильин Василий Иванович» диэн, тус бэйэм санаабар, олус сөпкө ааттаммыт. Итинэн В.Ильин улахан геолог эрэ буолбакка, өссө Сахатын сирин дуобакка биир бастакы маастара, суруйсан оонньууга Аан дойду чемпиона буолбута дьиҥнээхтик арыллар.

Аан тылы уонна түмүктээһини геолог-учуонайдар Н.Кириллин уонна К.Стручков суруйбуттара да элбэҕи этэр. Кинигэҕэ олус кэрэхсэбиллээх ахтыылар, оччотооҕу геологтар, дуобатчыттар хаартыскалара (кэрэ сэбэрэлэрэ) киирбиттэрэ ааҕыахха, көрүөххэ үчүгэй. Таҥыыта тупсаҕай, уурбут-туппут курдук оҥоһуллубут, онуоха хомуйан оҥорооччу Н.А.Крылов, кинигэни таһаарааччы М.П.Лыткина сыраларын биэрбиттэрэ көстөр.

Мин үөһээ ахтыбыт «Бастакылар» кинигэбэр Василий Иванович туһунан үгүс-элбэх кини туһунан киирбэтэҕин көрдүм. Бу кинигэни ааҕан баран итинник түмүккэ кэллим. Кырдьык бастакыларбыт – суол солооччуларбыт, Саха сиригэр урут тэнийэ илик геолог идэтигэр үөрэммиттэр, дуобат оонньуутун саҕалаан сайыннарбыттар, Аан дойду таһымыгар таһаарбыттар кинилэр буоллахтара. Итилэртэн ситэ билбэппит билигин да элбэҕин бу тахсыбыт кинигэттэн көрөбүт. Биһиги аҕа саастаах дьон саахымакка М.Афанасьев, М.Таппыров о.д.а. республиканы ааттатан, ити эйгэҕэ бастакы ситиһиилэри аҕалтаабыттарын өйдүүбүт. Салгыы дуобатчыттар диэн баар буолбуттара. Ньурбаттан Семен Николаев, Мэҥэттэн Николай Находкин диэн дуобатчыттар Уус Алдан Бороҕонугар кэлбиттэрэ, ити 1956-55 сыллар эргин буоллаҕа буолуо. Эргэ кулууп дьиэтигэр «сеанс» тэрийбиттэрэ соһуччу уонна сонун этэ. Биһиги оскуола оҕолоро көрүү-истии бөҕөтө буоллахпыт. Уонтан тахса остуолга олорбуттарыгар Семен Николаев кэрийэ сылдьан хаамыы оҥороро. Сотору соҕус кыайтарбыттар соһуйан саҥа аллайаллара иһиллэн барбыта, Семен Николаев эргитэлээн ылара элбээн, түмүгэр барыларын тулуппатаҕа. Сорохтор мөккүһэн турбуттарын өйдүүбүн, ыксатаҕын, толкуйдаппаккын диэн, урут сеанс диэни билбэтэх дьон «күнү быһа» толкуйдуу олоруохтарын баҕарбыттара быһыылаах. Семен Николаев дуобат туһунан лекция аахпыта, семинар курдугу эмиэ ыыппыта, онно «хотуорайдааһын» эҥин диэн курдук тыллар Бороҕоҥҥо аан бастаан иһиллибиттэрэ.

Ити кэпсиир түбэлтэм Саха сиригэр дуобат сайдыытыгар бастакы хардыылары оҥоруу буолара дуу. Аҕыйах сыл кэнниттэн араас бэйэлээх дуобатчыттар тоҕо анньан тахсыбаттар дуо!  Араас омуктары кытта тэҥҥэ аахсар эрэ буолбакка, «дьиэлэригэр» тиийэн кыайталаан кэлэр буолбуттара. Бастакынан сахалартан Александр Азаров гроссмейтер үрдүк аатын ылбыт. Николай Саввинов, Николай Кычкин, Семен Исаков, Игорь Никифоров, Альбина Аргунова, Иван Пинигин, Геннадий Гурьев о.д.а. курдук спорт маастардара, кандидаттара, үрдүк разрядтаахтара – бастакы хараҥаччылар баар буолбуттара. Кинилэри утумнааччылар өссө элбээбиттэрэ. Соторутааҕыта курдук өйдүүбүт эбээт, Ганя Колесов диэн оҕо уһулуччу дьоҕурун көрдөрөн барбытын. Билигин Гавриил Колесов дьоһуннаах саха саарына, гроссмейтер, Аан дойду хас да төгүллээх чемпиона, үтүөкэн тренер буолан сылдьарын. Кини кэмин эбэтэр арыый кэлин кэлбит  оҕолор: И.Токусаров, Г., Н. Стручковтар Арассыыйа, Европа, Аан дойду чемпионнара буолбуттара. Иван Токусаров уонна Николай Стручков Аан дойду гроссмейстерын үрдүк аатын ылбыттара. Василий Ивановичтыын биир кэпсэтиибитигэр: «Стеша Кириллина диэн дьоҕурдаах кыыс Бүлүүттэн тахсан эрэр, дьэ ону көрүөхпүт», –  диэбитин өйдүүбүн. Кэлин Матрена Ноговицына Татарстан дуобаччытын, гроссмейстерын кыайбытын телевизорынан көрөн астыммыппыт, киэн туттубуппут. Манна даҕатан эттэххэ, аҕыйах сыллааҕыта биир чулуу дуобаччыппыт Н.Стручков итинник сирэй көрсүһүүгэ Арассыыйа ааттааҕар бэккэ эрийсэн баран баһыйтарбыта эрээри астыннарбыта, үрдүк кылаас диэн тугун көрдөрбүтэ. Арай итини көрөн олорбут дьиэ иһинээҕи кырдьаҕастар бириис кыайбыкка эрэ тиксибититтэн хом санаалаах хаалбыппыт. Тустууга курдук, кыра бириис кыайтарбыкка эмиэ тиксиэхтээҕэ хаалла дэспиппит. Итини кэлин көннөрдүлэр, бириис иккиэннэригэр тиксэр гына дьаһайдылар диэбиттэрэ. Уопсайынан дуобат оонньуута Саха сиригэр муҥутуур сайдар кэмэ кэлбит эбит. Дуобатчыттарбыт Арассыыйаны, Европаны, Аан дойдуну да  хаардыы хааман кэлэр буолбуттара ыраатта. Бу суруйа олордохпуна Сандаара Апросимова диэн 17 саастаах кыыспыт Кытайга тиийэн омук ааттаахтарын кыайталаата диэн иһитиннэрдилэр.

Дьэ ити курдук Василий Ильин туһунан кинигэ сүрэхтэниитигэр геологтар эрэ буолбакка дуобатчыттар эмиэ ис санааларын баар дьону кытта тэҥҥэ үллэстэн, элбэх иһитиннэриини оҥорбуттара кэрэхсэллээх. Ити этэр Аан дойдуну «хаардыы хаамар», саха аатын хайа баҕарар дойдуга үтүө эрэ өттүттэн көрдөрөр дуобатчыттарбыт спорт салалтатын болҕомтотун, сыанабылын ситэ-хото ылбат дуу диэн санаа баара мэлдьэһиллибэт. Сорох күрэхтэһиилэргэ төрөппүттэр оҕолорун харчы хомуйсан ыыталлара баар суол. Тустууктары итинник дьаһанан күрэхтэһиигэ ыыппаттара биллэр. Онон спорт саҥа миниистирэ Л.Спиридонов бу боппуруоһунан анаан дьарыктанара, сөптөөх болҕомтону уурара буоллар диэн дуобат ыалдьааччылара баҕа санаалаахпыт.

Түмүкпэр улахан геолог, чулуу дуобатчыт В.И.Ильин туһунан ахтыы кинигэни үгүс сыратын биэрэн таһаартарбыт олоҕун аргыһыгар Татьяна Степановна Ильинаҕа махтаныах тустаахпыт. Мин ити иннинээҕи сылларга саха биир чулуу дьонун И.Е.Томскай уонна И.Е.Федосеев-Доосо кэргэннэрэ Римма Иннокентьевна уонна Степанида Николаевна олохторун аргыстарын үтүө ааттарын бэлиэтээбиттэригэр сылдьыбытым. Саха дьахталларыгар бу үтүө холобур туттулларын, үгэс салҕанарын Татьяна Степановна көрдөрдө. Арай биир баар. Ол бэттээхэй кинигэ баара-суоҕа 200 ахсаанынан тахсыбыта. Төрүөтэ биир – харчы көстүбэт, куруутун кэмчи, кинигэ онон киэҥ ааҕааччыга тиийбэт хомолтото. Маннык чулуу дьоммут туһунан геологтар бас-көс тэрилтэлэрэ уонна спорт министиэристибэтэ көмөҕө кэлэрэ, кинигэни өссө төгүл бэчээттээн тарҕатара кыаллыан сөп этэ.

***

Иван БУРЦЕВ