Анатолий Григорьев: “Сунтаарга былааннаммыт үлэ, тутуу бара турар”

Соторутааҕыта Сунтаар улууһун баһылыга Анатолий Григорьев Москва куоракка оробуочай сырыынан баран кэллэ. Бу туһунан, ону тэҥэ бүгүҥҥү күҥҥэ улууска араас эйгэҕэ туох үлэ-хамнас, сонун баарын “Сунтаар сонуннара” хаһыат кэрэспэдьиэнигэр кэпсээтэ.

– Анатолий Васильевич, Москваҕа, Дьокуускайга сырыыҥ туһунан ааҕааччыларбытыгар билиһиннэр эрэ.

– Бу командировка сүрүн соруга диэн туһааннаах Федеральнай бырагыраамаларга эбийиэктэри киллэрии боппуруостарыгар үлэлэһии. Ол курдук, Сунтаарга тэриллэр индустриальнай пааркабыт сайдыытын боппуруостарыгар биир дойдулаахпыт, сенатор А.К.Акимовы кытта бииргэ үлэлэһэбит. Кини көмөтүнэн министиэристибэлэр салайааччыларын кытта туһалаах көрсүһүүлэр буоллулар. РФ Үөрэҕириитин миниистирин бастакы солбуйааччы Д.Е.Глушконы көрсөн, лиссиэй-интэринээт оскуолатын тутуутун Федеральнай бырагыраамаҕа киллэрэн тутулларын туруорустубут. Дмитрий Евгеньевич билигин Аан дойдуга сайдыы балысханнык барар кэмигэр ыччакка, үөрэҕириигэ улахан болҕомто ууруллуон наада, билиҥҥи үлэлии олорор систиэмэни арыый саҥардан, үлэлэниэхтээх диэтэ. Холобур, Москваҕа уһуйаантан саҕалаан, үөрэххэ киирээһиннэрэ барыта биир кэлим – комплекснай диэн буолар эбит. Ол эбэтэр, биһиги Сунтаарбытыгар, онуоха маарынныыр үлэ (интеграция) О.К.Сосин салалтатынан лиссиэй уонна колледж бииргэ үлэлээн олорбуттара буолар. Маннык тэринии, дьаһаныы отой эрдэттэн өтө көрөн, үлэлээн олоруллубут хайысха, онон  салгыы үлэ барара буоллар диэн Дмитрий Евгеньевич бэлиэтээн эттэ.

Билигин ньиэп уонна гаас салаата сайдан, ити хайысхаҕа идэлэр наада буолуохтара. Онон Бырабыыталыстыбаны кытта кэпсэтэн, билиҥҥэттэн ыччаппытын бырамыысыланнас идэлэригэр колледжпытыгар үөрэтэн саҕалыахтаахпыт. Оттон Кэмпэндээйитээҕи санаторий Үөрэх министиэристибэтигэр бэриллэн, билигин концепция бигэргэнэн, бу санаторийы лиссиэйи, колледжы бииргэ түмэн үлэлэтиэхтээхпит. Уһук Илин уонна Арктика сайдыытын миниистирин солбуйааччытын А.В.Крутиковы көрсөн улууска индустриальнай паарка тэриммиппитин, инновационнай матырыйааллары  оҥорууга, ыччаты аныгы идэлэргэ үөрэтэн, олохтоохторго үлэ миэстэтин таһаарыыга, ону тэҥэ кыра уонна орто урбаан сайдыытыгар улахан үлэ барыахтааҕын билиһиннэрдибит. Александр Викторович, инникитин  докумуоннары кытта билсэн, үлэлэһэргэ, күүс-көмө буоларыгар сүбэлэстибит. Маны тэҥэ, Москваҕа сылдьан Куокуну биллиилээх снайпера Е.К.Петрову Дьоруой аатыгар түһэриигэ байыаннай архыыпка киирэн, дьыалатын бэлэмнээн улахан салалтаҕа туруорсар курдук сүбэлэһии ыытылынна. Бу кэннэ Дьокуускай куоракка министиэристибэлэргэ сырыттым. Доруобуйа харыстабылын миниистирэ Е.А.Борисованы кытта көрсөн кэпсэттибит. Пандемиянан сибээстээн өрөспүүбүлүкэҕэ улахан тутууларга үп кырыымчык буолан, билигин сүрүн болҕомто балыыһа 2-с уочаратыгар уурулларын бэлиэтээтэ. Сунтаар больничнай комплексын 2 уочаратын бырайыак-смета докумуона оҥоһулла турар. Оттон киин балыыһабыт техническэй базата хаҥыырыгар диэн, ити сылдьан саҥа специализированнай массыына кэлэрин туруорустубут. Этэҥҥэ буоллаҕына, бырагыраамаҕа киирдэхпитинэ, улууспутугар күһүн суһал көмөнү миэстэтигэр оҥорор оборудованнай массыына кэлиэн сөп.  Суол-иис боппуруоһугар Тырааныспар уонна Суол-иис хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр сылдьан Кириэстээх-Хордоҕой суолун тутуутугар Дорожнай пуондаттан үп көрүллэрин курдук кэпсэтистибит, сайаапка бэрилиннэ.

– Улууспутугар элбэх тутуу бара турар. Ону тэҥэ өрөмүөн эрэйэр Оҕо консультациятын дьиэтэ, хаарбах дьиэлэртэн көһөрүү бырагыраамата хайдах баран иһэрий?

– Миниистир Елена Афраимовнаны кытта өрөмүөнү кэпсэппиппит. Хомойуох иһин, кыайыылаах бэдэрээтчиттэр көстөн баран, кыамматылар. Пандемиянан сибээстээн ханна баҕарар тутуу уустугурда. Дьон кэлиитэ-барыыта хааччахтанан, тутааччылара суох буоллубут. Онон оҕо балыыһатын өрөмүөнүгэр хоһуттан аукцион оҥоһуллуохтаах. Биир үөрүүлээх сонуммут – бу күннэргэ компьютернай томографиябыт кэлэн,  атырдьах ыйыгар  арыллыахтаах. Билигин турар миэстэтин, дьиэтин-уотун ирдэбилгэ эппиэттиир гына оҥоһулла турар. Сунтаарга бара турар биир улахан тутуубут РТС түөлбэтигэр 240 миэстэлээх оҕо саада. Бэдэрээтчик «КИНГ-95» тэрилтэ. Бу күннэргэ скайп нөҥүө тэрилтэ салалтатын кытта кэпсэттибит, этиллибитин курдук, коронавируһунан сибээстээн атын сиртэн дьон кэлбэтэ. Онон бу өрөспүүбүлүкэ  иһигэр баар тутааччылар былдьаһыкка сылдьаллар. Билигин үлэһиттэрэ Мииринэйгэ 2 эбийиэккэ үлэлииллэр. Ону бүтэрдэхтэринэ, биһиэхэ эбии 25 киһини ыытыахтаахтар. Тутуубут сыл бүтүүтэ киириэхтээх, ол эрэн пандемиянан сибээстээн кыраапыктан хаалыы таҕыста. Хаарбах туруктаах дьиэлэртэн көһөрүү бырагырааматынан таас дьиэлэр тутуллан Туойдаах, Илимниир нэһилиэктэригэр быйыл үлэҕэ киириэхтээхтэр. Сунтаарга бэйэтигэр 3 таас дьиэ тутуллан, эһиил үлэҕэ киирэллэрэ былааннанар. Маннык дьиэлэри тутуу эбии Кутана уонна Аллыҥа нэһилиэктэригэр быйылгыттан саҕаланна. Сунтаар, Устье нэһилиэктэрин көһүөхтээх дьиэлэрин быйыл сааһылаан, эһиилги тутууларга сайаапка барда. Олорор дьиэлэри тэҥэ КСК-лар тутуулара барар. Ол курдук, РТС түөлбэтигэр, Илимнииргэ уонна Сиэйэҕэ тутулла тураллар. Күндэйэҕэ 50 миэстэлээх таас оҕо саадын тутуута саҕаланна. Куокуну нэһилиэгэр 120 миэстэлээх толору механизированнай хотон тутуллан силигэ ситтэ, бу атырдьах ыйыгар үөрүүлээх аһыллыыта буолуохтаах. Күндэйэҕэ убойнай сыах тутуута уонна 120 миэстэлээх механизированнай хотон бырагыраамаҕа киирдэ. Дьокуускайга сылдьан биир дойдулаахпытын Матвей Николаевич Евсеевы көрсөн, балаҕан ыйын 21 күнүгэр – Сунтаар улууһун күнүгэр биир баараҕай тутуубут – С.А.Зверев-Кыыл Уолун аатынан уус-уран айымньы  киинин үөрүүлээх аһыллыытын былааннастыбыт.  Аһыллыытыгар Кыыл Уолун үҥкүүтүн операнан туруорар курдук сүбэлэспиппит, бу боппуруоска култуура министиэристибэни кытта үлэлэһэ олоробут. Суол-иис боппуруоһун таарыйдахха, «Вилюй» ФКУ тэрилтэтин кытта сибээспитин быспакка үлэлии олоробут. “Сунтаравтодор” тэрилтэ Тойбохойдуур суолу ситэри аспааллыахтаах. Сунтаар нэһилиэгэр Октябрьскай уулусса ситэри бетоннаныахтаах. РНГ-лар Күккүрэ, Ботуобуйа муосталарын  быйыл бүтэриэхтээхтэр.  Онон улууспутугар былааннаммыт үлэлэр, тутуулар бара тураллар.

Былырыын саахал түмүгэр Бүлүү эбэбит киртийбитинэн сибээстээн,  Ил Дархан А.С.Николаев дьаһалынан, Бүлүү бөлөх улуустарын ыраас уунан хааччыйыы бырагыраамата Бырабыыталыстыбанан бигэргэннэ. Онон бу күннэргэ 7 нэһилиэккэ уу ыраастыыр ыстаансыйа кэлэн турда. Сотору кэминэн үлэлиэхтэрэ. Оттон Сунтаарга бэйэтигэр скважина үлэтэ сөргүтүллэр.

– Федеральнай бырагыраамаларга өссө туох үлэ барда? Тыа хаһаайыстыбатын салаатыттан тугу кэпсиэххэ сөбүй?

– «Современный облик сельских территорий» диэн судаарыстыбаннай бырагыраама чэрчитинэн, «Комплексное развитие сельских территорий» тосхолунан Сунтаартан 4 эбийиэк киирбитэ: оҕо консультациятын дьиэтэ, улахан дьон поликлиниката, бассейннаах успуорт комплекс тутуута уонна 1 №-дээх оскуолаҕа ПАЗ оптуобуһу ылыы. Аҕыйах хонуктааҕыта бу оптуобус кэлэн, оскуола кэлэктиибэ үөрүүлэрэ үгүс. Күрүөлээһиҥҥэ уопсайа 35 мөл. солк. көрүллэн, үлэ былырыыҥҥыттан саҕаланан, аҥаара бүппүтэ. Быйыл түмүктэниэхтээх, уопсайа 470 км күрүө тутуллуохтаах. Оппут былаана  34 тыһ. туонна, туолуохтаах. Ол эрэн билигин Хочо өттүгэр аһара ардаан, биирдиилээн дьон, хаһаайыстыбалар кээһэллэригэр тууска наадыйалларын биллэрэн, онон сайаапкалаһан, Кэмпэндээйи тууһун нэһилиэктэргэ 43 т тириэрдиллиэхтээх. Ходуһалар ууга барбыттарынан Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин кытары хамыыһыйа тэрийэн, суһал быһаарыныыларга үлэлэһэбит.  Маны тэҥэ сыахтар үлэлэрин саҕалыахтаахтар. Ол курдук, бу күннэргэ Кэмпэндээйигэ туус сыаҕын арыйыахтаахпыт. Сыахха тыа хаһаайыстыбатыгар анаан пресстэммит тууһу уонна аска туттуллар тууһу бэлэмнээн таһаарар буолаллар. Бу күннэргэ Сунтаарбыт нэһилиэгэр «Хочо» МУТ эт переработкалыыр сыаҕын аһыахтаахпыт. Күһүн Элгээйигэ «шоковай заморозка» сыаҕа үлэҕэ киириэхтээх. Устье нэһилиэгэр  сотору кэминэн «СунтарЦеолит» ХЭТ  иһинэн пеноцеолит сыаҕа эмиэ үлэлиэхтээх.

– COVID-19 дьаҥ утары үлэ улууска хайдаҕый? Пандемия кэмигэр ИП-ларга туох көмө оҥоһулунна?

– Бу үлүгэр уустук кэмҥэ, туруоруллубут ирдэбиллэри тутуһалларыгар дьоммор-сэргэбэр махтанабын. Улууска ыарыыны киллэрбэт туһуттан кэлээччилэртэн паромнарбытыгар туһааннаах ыспыраапка ирдэнэн, пропускной эрэсиим олохтонон, контактаах дьону булууга испииһэктэнии – үлэни чэпчэттэ диэххэ сөп. Урбаанньыттарга атыылаһааччыларыгар сөптөөх усулуобуйаны олохтоон, ирдэбил  тутуһалларыгар махталым улахан. Бүгүҥҥү күҥҥэ улууска коронавируһунан ыалдьыбыт киһи суох, обсерваторга суохтар. Провизорнайга баар 2 киһиттэн анаалыстара ылан, ыытылынна, 2 киһи самоизоляцияҕа баар. Билигин улууспутугар 3 ИВЛ аппараата  баар эбит буоллаҕына,  1 аппарааты Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин нөҥүө уонна улуус бүддьүөтүттэн 2 аппарааты эбии ылан эрэбит. Пандемия кэмигэр “Тандем” уонна “1 ырыынакка” атыы-эргиэн кииннэригэр субсидия  бэриллибитэ. Оччотугар арендаҕа турааччы урбаанньыттарыттан ыйдааҕы төлөбүрдэрин ылбатылар.

– Улууспутугар интэриниэт киириитэ хайаста?

– Бүгүҥҥү күн туругунан, 10 нэһилиэккэ оптоволокно киирбэккэ турар. Федеральнай бырагыраамаҕа киирэн олоробут, ол эрэн эмиэ пандемиянан сибээстээн болдьоҕо уһаата.Онон күүтэн олорбокко, улуус бүддьүөтүттэн үп көрөн, спутник нөҥүө интэриниэт киллэрэр курдук үлэлэстибит. Куонкурус биллэриллэн, кыайыылаах биллэн, бу күннэргэ үлэтин кэлэн саҕалыахтаах. Онон күһүн бу 10 нэһилиэккэ интэриниэт баар буолуохтаах.

– Кэпсэтиибитин түмүктүөх. Бу кэлиҥҥи 4 ый ханна даҕаны, хаһан даҕаны буолбатах ураты кэмҥэ олорон кэллибит. «Самоизоляция», «карантин» ирдэбилэ кытаанах, содула да араас. Өй-санаа да өттүнэн киһи киһиэхэ араастык дьайар. Анатолий Васильевич, эн бэйэҥ улуус баһылыгын быһыытынан эрэ буолбакка, ыал аҕата, саха эр киһитэ бу балаһыанньаҕа хас биирдии киһи бэйэтин хайдах дьаһаныахтаах дии саныыгын?

– Мин тус санаабар, үөйбэтэх өттүттэн тыҥаабыт балаһыанньа. Биир да кинигэҕэ, ханна даҕаны «маннык балаһыанньаҕа маннык дьаһан» диэн бэлэм ыйыы-кэрдии сурулла сылдьыбат. Үөһээҥҥи салалтабыт маҥнай улахан миэрэлэри, сыыйа уларытан, эбэн-көҕүрэтэн кэмигэр сөптөөх дьаһаллар таҕыстылар. Төһө даҕаны уустугун иһин дьон-сэргэ толоро, тутуһа сатыыр. Ордук куорат олохтоохторугар, таас дьиэҕэ – 4 истиэнэҕэ хаайтаран олорооччуларга өй-санаа өттүнэн уустук балаһыанньа дии саныыбын. Бу барыбытын тургутар ураты кэм үөскээн үгүс дьон олоҕу көрүүтэ уларыйда. Элбэх киһи тыа сиригэр төнүннэ. Саха киһитэ айылҕаҕа чугас буоллаҕына, бэйэтэ хаһаайыстыбатын дьаһаннаҕына, араас дьаҥтан өлөн-охтон биэриэ суоҕа.  Биһиги баайбытын – сирбитин туһаныахтаахпыт. Сунтаарбыт бырамыысыланнай оройуоннары кытта сэргэ сытар. Холобур, тыа сирин олохтооҕо бэйэтэ тугу эмит үүннэрэн, олордон, оҥорон таһаарар бородууксуйатын тэрийиитин, батарыытын ымпыгар-чымпыгар тиийэ толкуйдаан, ылсыбытын ыһыктыбакка дьаһанара тоҕо табыллыа суоҕай? Тыа сиригэр үлэ суох буолбатах. Манна даҕатан эттэххэ, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ бу 2021 сылтан үлэҕэ киирэр бырайыак-постановление оҥоро олорор. Биһигиттэн этиилэри күүтэр. Ол курдук, атырдьах ыйын бүтүүтэ коллегия буолуохтаах. Биһиги этиибит диэн, Бүлүү бөлөх улуустарын концепциятын толкуйдаан, бэйэбит оҥорон таһаарар бородууксуйабытын, переработкабытын сайыннарыахтаахпыт. Бырамыысыланнай оройуоннарга илдьэн атыылыахтаахпыт, улуустар хайысхаларынан үллэстиэхтээхпит. Бырамыысыланнай тэрилтэ салайааччыларын кытта кэпсэтиигэ, кинилэр этэллэр, тыа сирин ыраас бородууксуйатын биһиги үөрүүнэн ылабыт. Ол эрэн, эһиги эккитин атаҕынан сүгэ сылдьан атыылыыргыт табыллыбат. Билиҥҥи ирдэбилинэн упаковкалаан, атыыга барар көрүҥүн толкуйдаан батарарга үлэлэһиэхтээххит диэн этэллэр. Ол иһин улууспутугар ити үөһэ этиллибит сыахтары кыралаан үлэлэтэр санаалаахпыт. Дьон бородууксуйатын биирдиилээн буолбакка, манна биир тутар пуун тэриллиэхтээх. Бу систиэмэтин толкуйдаан, олоххо киллэрдэхпитинэ, дьон дохуоттаах буолуо.

Түмүкпэр, күндү улууһум дьонугар бу пандемия уустуктарыттан чаҕыйбакка, бэйэни, чугас дьону харыстыыр миэрэлэри салгыы тутуһаргытыгар, айылҕабытын кытта алтыһан, бэйэ-бэйэни харыстаһан, доруобай, этэҥҥэ буоларгытыгар баҕарабын!

***

Кэпсэттэ Юлия АЛЕКСЕЕВА

Газета  “Сунтаар сонуннара”