Үктэтии

Былырыын Дьокуускайга 60-чалаах эр киһи түннүгүнэн ыстанан өлөн хаалбытын туһунан сурах тарҕаммыта. Кыыһа быһаарбытынан, аҕата баантан улахан харчыны иэс ылан баран массыанньыктарга ыыппыт. Албыннаппытын, атаҕастаппытын тулуйумуна түннүгүн аһан былаҕайга хардыылаабыт. Оттон ол бааҥҥа иэһэ “нэһилиэстибэ”  быһыытынан дьиэ кэргэнигэр көспүт.

Кулун тутар 26-29 күннэригэр Дьокуускайга 11  регионтан 15 спикердээх, араас бааннар, тэрилтэлэр кыттыылаах, барыта  15 тыһыынчаттан тахса киһилээх аудиторияны хабар туох да улахан, интэриэһинэй тэрээһин буолан ааста. Аата – “Фестиваль финансовой грамотности “Семья – инвестиции в будущее”. Бу маннык фестиваль бэһис төгүлүн ыытыллар, быйылгы фестиваль Россиятааҕы Дьиэ кэргэн, республикатааҕы Оҕо саас сылыгар ананна.

Дьокуускайдааҕы үп-экономика колледжын базатыгар СӨ правительствотын дьаһалынан 2021 сыллаахтан саҕалаан “Региональный центр компетенций по финансовой грамотности РС”  диэн киин тэриллэн үлэлиир. Киини колледж директора Анастасия Соломонова, киин салайааччыта Татьяна Борисова иилээн-саҕалаан үлэлэтэллэр, фестивалы тэрийээччилэр эмиэ кинилэр. Онон Анастасия Васильевнаны кытары дьон дистанционнай массыанньыктартан хайдах харыстаныан сөбүн туһунан кэпсэттибит:

-Анастасия Васильевна, сыыппара сөхтөрдө. Биир мөлүйүөнү кыайар-кыайбат  нэһилиэнньэлээх Саха сирэ дистанционнай массыанньыктарга албыннатан, Москва курдук улахан уобалас кэнниттэн иккис турар эбит. 

-Саха сирин олохтоохторо 2021 с. массыанньыктарга –  280 мөл.,   2022 с. – 540 мөл., 2023 с. – 946 мөл. солкуобайы ыыппыттар. Сылын ахсын ити сыыппара икки төгүл курдук улаата турар. Өссө ити официальнай докумуоҥҥа киирбит сыыппара. Төһөлөөх киһи кыбыстан, саатан саҥарбакка иэскэ баалла сылдьара буолуой? Быйыл Россия таһымыгар 16 млрд солкуобайы масыанньыктарга ыыппыттар, ити 11% -нан былырыыҥҥытааҕар элбэх.

Аны сааһынан ылан көрдөххө: 50% тахса албыннаппыт дьон  30 -49 саастаахтар. Саамай өй-санаа, үөрэх-хаар үгэнигэр сылдьар дьон үктэтэллэр.

Саха сиригэр үлэлиир саастаах киһи ахсаана 500 тыһыынча. Онтон промышленнай хампаанньаҕа үлэлиир дьон азсаана – 70 тыһ., быраастар – 37 тыһ.,  социальнай эйгэҕэ – 35 тыһ., учууталлар, преподователлэр ахсааннара барыта – 68 тыһ. киһи.

Албыннаппыт дьон аҥаарын кэриэтэ – 43% бюджет үлэһиттэрэ, 11% – муниципальнай уонна судаарыстыбаннай сулууспалаахтар.

Дьахталлар бырыһыаннара – 53%.

ИДьМ биэрбит даннайдарынан көрдөххө, массыанньыктар киэһэ, үлэ чааһын кэнниттэн эрийэллэр эбит. Дьон үлэлэриттэн сылайан-элэйэн кэлбиттэрин кэннэ.

Былырыын Госдума депутаттара бааннар иэс биэрэр бэрээдэктэрин туһунан сокуоҥҥа уларытыы киллэрбиттэрэ: 2-3 күн кредит биэриини сойутарга (охлаждение) диэн. Ол сокуон быйыл от ыйыттан олоххо киириэхтээх.

Массыанньыктар технологияны кытары тэҥҥэ “сайдан” иһэллэр. Билигин аны киһи телефонугар киирэн аудионан кэпсэппит куоласкын хомуйан ылан, искусственнай интеллект программатын туһанан, куоласкын, саҥаҕын үтүгүннэрэн ылаллар. Контактаргар эн нүөмэргиттэн эрийэн харчы көрдүөхтэрин сөп, эбэтэр суһал кредит ылларыахтарын сөп. “Мама/папа, помоги…”.

-Онон сахалыы саҥарыахха наада эбит.

-Билиҥҥитэ сахалыы саҥаны үтүктэ иликтэр, онон оҕолорун, сиэннэрин кытары сахалыы кэпсэтэр дьон угаайыга киирэн биэриэ суохтарын сөп.

Аны массыанньыктары кытары үлэлиир, кыттыгастаах олохтоох дьон баар буоллулар – “курьердар”. Соторутааҕыта Нерюнгрига дистанционнай массыанньыктар бэйэлэрин курьердарын полицияҕа туттардылар.  Курьер, кредит ылбыт киһи харчытын ылан баран атын счеттан ол ыраах олорор куомуннаахтарыгар ыытыахтааҕын ыыппатах. Онуоха полицияҕа эрийэн “киһини албыннаата” диэн  тыллыыллар. Онон дистанционнай массыанньыктары кытары “үлэлиир” хаһан баҕарар сэрэхтээх, үтүөҕэ тиэрдибэт.

-Сахалар тоҕо итинник массыанньыктарга киирэн биэрэн “аар-саарга аатырдыбыт”? Психологтар туох дииллэрий? 

-Бастатан туран, харчыбыт элбэх диэххэ сөп, орто хамнас көрдөрүүтүн билэҕит. Иккиһинэн, юридическай уонна үпкэ-харчыга билиибит (грамотность) мөлтөх. Үсүһүнэн, дьоҥҥо наһаа итэҕэйэбит. Ол эмиэ төрүөттээх: бэйэ олоҕор, хамсаныытыгар, быһаарыытыгар эппиэтинэспит суох. Биһиги кимҥэ эрэ  найылыырбытын, найыланарбытын сөбүлүүбүт. Эппиэтинэс ыларбытын сөбүлээбэппит. Туох эмэ таҕыста да, булгуччу кими эрэ (бэйэбитин буолбатах)  буруйдааҕы көрдүүбүт.

-Тугу сүбэлиэҥ этэй?

-Билбэт нүөмэргититтэн эрийдэхтэринэ олох ылымаҥ, буолаары буолан атын регионтан буоллаҕына. Билбэт сигэнэн үлүбээй сайтарга кииримэҥ, кимиэхэ эрэ куоластааҥ, харчы ыытыҥ диэн сигэни эмиэ аһымаҥ. Чугас дьоҥҥутун кытары сахалыы кэпсэтиҥ, суруйсуҥ. Билэр киһигит харчы көрдөөн эрийдэҕинэ дуу, видео ыыттаҕына дуу, ол киһиэхэ төттөрү эрийэн сураһыҥ, кырдьык дуу, сымыйа дуу. Баҕар телефонун алдьатан кини аатыттан, куолаһын, дьүһүнүн үтүктэн ыыппыттара буолуо. Хайаан да бэрэбиэркэлээҥ.

Уонна ФСБ, ИДьМ, Нолуогабай, бааннар онтон да атын судаарыстыбаннай сулууспалар, сотовай сибээс оператордара киһиэхэ хаһан да кредит ыл диэн, “специальнай операция” ыытабыт диэн эрийбэттэр. Ону өйдүөх, өйбүтүгэр хатыах тустаахпыт.

-Анастасия Васильевна, үлэ бөҕө ыыттыгыт, кэнэҕэс да ыытар былааннааххыт. Түмүккүтүн тугунан сыаналыыгыт?

-Статистика көрдөрүүтүнэн. Үс бүтэһик сылы көрдөххө, албыннаппыт дьон суумата икки төгүл эбиллэн иһэр. 2023 сылга 1 миллиард кэриҥэ (946 мөл. солк.)  харчыны массыанньыктарга ыыппыт эбит буоллахпытына, быйыл ити суума икки төгүл эбиллибэтэҕинэ үлэбит түмүгэ дьэ ол буолуоҕа.

-Дьону сэрэтэр, үөрэтэр үлэҕит көдьүүстээх буоллун. Ону сэргэ ааҕааччыларбытын албыҥҥа-көлдьүҥҥэ киирэн биэрбэккитигэр бу ыстатыйа туһалаах буоллун диэн баҕарабыт.

***

Мария ДМИТРИЕВА,

Aartyk.Ru