Хамсаан кэлиэх хаартыска, мас көлүөһэлээх сыарҕа, баайы тардар сэргэ… Ханна баарый?

Уһун өрөбүллэргэ дьиэҕэ сытыахтааҕар туһалаахтык сынньаныахха дии санаан Нам улууһугар Хатырык нэһилиэгэр тахса сырыттыбыт. Сыалбыт-сорукпут – М.К.Аммосов аатын сүгэр Саха сирин судаарыстыбаннаһын түмэлэ.

Нам Дьокуускайтан бу сытар буоллаҕа.

“Нам суола охсуулаах, куһаҕан”, – диэн сэрэппиттэрэ олоҕо суох буолла. Үксэ өрөмүөннэммит, аҕыйах сиринэн лэҥсиэлээх, харах тэстэринэн көтүппэтэххэ биллибэт.

Эҥсиэли хочотугар киириэх иннинэ мырааҥҥа тохтуур сир баар. Ханна да кыраныыссаҕа буоларын курдук иһинэн-таһынан барбыт бөх-сах, туолбут туалет, ыһыллыбыт алаадьы… Бу Саха сирин үрдүнэн баар кыһалҕа. Үс-хас сыллааҕыта Белоруссияҕа бара сылдьыбыттаахпыт. Онно суолга тохтобуллары бэрт судургутук быһаарбыттар. Тохтобул аайы АЗСтар тураллар. Кафелаахтар, маҕаһыыннаахтар уонна туалеттаахтар. Дьон уматык кутта таарыйа аһаан, суунан, туалеттаан ааһаллар. Билигин Дьокуускай иһигэр “Туймаада-Нефть” заправкаларын курдук. Дьиҥинэн, ити Нам улууһугар киирэр сиргэ итинник модульнай, хааччыллыылаах АЗС туруоруохтарын сөбө буолуо. Оччоҕо бөх-сах, туалет кыһалҕата быһаарыллыах этэ.

Туймаада балта Эҥсиэли хочото хаары бүрүммүт лаглайбыт харыйалара, үрүҥ сотолоох хатыҥнара, киэҥ  сыһыыларын кэтэҕэр көстөр тумарык хайалара, маҥан хаар үллүктээх өрүс, үрэх салаалара уонна сааскылыы ылааҥы күн – бэрт да, бэрт! Нам улууһун сэлиэнньэлэрэ улахан айан аартыгын кыйа сыталлар. Бииртэн-биир нэһилиэк, сэлиэнньэ ааттара солбуһан иһэллэр. Олох бэйэ-бэйэлэрин кытары силбэһэллэрэ чугаһаабыттар. Ол аата дьон олохсуйар, көспөт эбит диэн аргыспынаан кэпсэтэбит. Аны нэһилиэк уонна сэлиэнньэ ааттара тус-туспа буолан билбэт киһи бутуллар эбит. Холобур, Хатырык нэһилиэгэ, сэлиэнньэтэ – Столбы. Оттон Ленскэй нэһилиэк, сэлиэнньэтэ – Нам.

Кырдьык да, атын улуустарга тэҥнээтэххэ, Намҥа тутуу бөҕө барар эбит. Таас оскуолалар, стадионнар, уһуйааннар, олорор дьиэлэр, балыыһалар… Киһи хараҕа үөрэр.

Хатырык нэһилиэгэр букатын налыччы айаннаан куораттан 1,5 чааһынан тиийдибит. Түмэл дьиэтэ ыраахтан дьэндэйэн көстөр. Биһигиттэн ураты көрөөччү-истээччи суох, дьиэҕэ киирбиппитигэр  Станислав Дьяконов, директоры наука өттүгэр солбуйааччы, көрүстэ. Экскурсоводтаах билиэт сыаната 300 солк. эбит. 18 саастарыгар диэри оҕолорго босхо. Сылга 5 тыһыынча киһи кэлэн көрөр эбит. Былырыын 7 тыһыынча киһи сылдьыбыта диэн Станислав этэр.

Түмэл дьиэтэ икки этээстээх. Экспонаттара аһара элбэҕэ суох эрээри, барыта сэдэхтэр уонна киһини сөхтөрөллөр. М.К.Аммосов аатынан түмэли Максим Кирович бииргэ төрөөбүт эдьийэ Охлопкова (Аммосова) Наталья Кировна убайын биир соҕотох хаалбыт хаартыскатыттан  саҕаламмыт. Наталья Кировна  хаартысканы кыыһыгар Мария Алексеевна Охлопковаҕа кистээн биэрбит.

Оскуолаҕа үөрэнэр уолум хаһан эрэ Максим Аммосов аҕатын аатын муодарҕаан турардаах. Ону санаан сураспыппар, Станислав: “Аҕата – Кир диэн ааттаах этэ”, – диэн быһаарда. Сахалыы “кир” диэн буолбакка, “кИр” диэн греческэй ааттан тахсыбытын эттэ, тылбааһа “тойон”, “господин”.

Түмэл 1964 сыллаахха ол хаартыскаттан саҕаланан тэриллибит. Репрессийэ кэмигэр “норуот өстөөҕө” аатырбыт  киһини  санатар малы-салы, докумуону, хаартысканы барытын уоттаан кэбиһэллэрэ.  Онон түмэлгэ матырыйаал хомуйуу бэрт уустук буолан тахсыбыт.  Арай реабилитацияламмытын кэннэ, архыып аһыллан, дьэ экспонат хомуйар кыахтаммыттар. Аны, оччотооҕу дьон репрессийэттэн олус уолуйбут, куттаммыт буолан, тугу да улаханнык кэпсээбэт эбиттэр. “Уруккуну-хойуккуну эмиэ тоҕо ыатардыҥ”, – диэн дьик-дьах тутталлара диэн Станислав Дьяконов кэпсиир. Сол курдук куттал дьон хааныгар чиҥник иҥмит эбит.

М.К.Аммосов аатынан түмэл саҕаламмыт бастакы хаартыската уонна түмэл бастакы дьиэтэ. Фото Aartyk.Ru

“Аҥаардас Хатырык нэһилиэгиттэн “Аммосов дьыалатыгар” түөрт улахан дуоһунастаах дьоммутун суох гыммыттара, –  диэн экскурсоводпут кэпсиир.

Холобур, Былатыан Ойуунускай официальнай үбүлүөйүн Тааттаҕа ылбакка, Хатырык түмэлигэр бэлиэтээбиттэр. Тааттаттан “Ойуунускай дьыалатыгар” 200-чэкэ киһи репрессийэлэммитэ биллэр, ол содула билигин да дьон майгытыгар көстөр диэн кэпсииллэр. Олох хойукка диэри Дьокуускайтан уураах кэлэр эбит: “Автономия төрүттээччилэрин үбүлүөйүн улуус эрэ таһымыгар бэлиэтиигит”, – диэн.

Билигин плакаттарга туттуллар хаартыска оригинала. П.А.Ойуунускайы кэлин эбии уруһуйдаан биэрбиттэрэ

Бу түмэлгэ сэргээбиппит диэн, Автономияны туруорсубут дьоммутун улуустарынан, политическай коньюнктуранан араарбакка барыларын тэҥинэн тутан экспонаттарга көрдөрбүттэр.

Станислав Дьяконов: “Оччотооҕу дьон ахталларынан Степан Васильев, Степан Аржаков, Михаил Мегежкскэй, Былатыан Ойуунускай, Максим Аммосов, Исидор Барахсов – бары биир организм курдук этилэр, бэйэ-бэйэлэрин олус табатык ситэрсэн-хоторсон биэрэллэрэ. Бары бииргэ тутуһан, сомоҕолоһон үлэлээбиттэрэ. Дьон туһа диэн, омук, норуот туһа диэн. Ким эрэ уоттаах-төлөннөөх араатар, ким эрэ идиэйэ, санаа күүһэ, ким эрэ юрист, экономист, промышленник…”.

Аны бу дьон бары Автономияны туруулаһалларыгар  саамай эдэрдэрэ 23, саамай саастаахтара 27 эрэ саастаах уолаттар этэ. Көр, олоҕу эдэрдэр оҥоролоор, туталлар, айаллар, уларыталлар! Балар киин сиртэн буолбакка, бары түгэх алаастартан, үрэх төрдүлэриттэн төрүттээх дьон. Бүтэй, түгэх, чөл сытар салгыннаах бүөм сирдэр анаан-минээн иитэлээн таһаарбыт оҕолоро курдуктар.

Аны биир дьиктитэ диэн – Аммосов, Ойуунускай, Барахов, Аржаков, Васильев, Мегежекскэй – бары үс кыһыҥҥы ыйга төрөөбүттэр – сэтинньигэ, ахсынньыга, тохсунньуга.

“Биир түмэлгэ кэлбит киһи маннык бөлөһүөктээн турар. Кыһыҥҥы ыйга төрөөбүт дьон сытыы-хотуу, тулуурдаах буолар. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр бороохтуйар кэмнэригэр күн уһуур, сылаас кэлэр, ол иһин түргэнник сайдаллар. Оттон сайын төрөөбүт дьон утуйан-утуйан баран дьэ саҥа аан дойдуну сэргээн истэхпитинэ – кыһын буолан хаалар, тымныы түһэр, тууйуллан хаалабыт диэн”, – Станислав кэпсээнигэр туох эрэ оруннаах баар диэн күлүстүбүт.

“Дьыл оройун кэнниттэн, халлаан сааскытыгар барбытыгар оҥоһуллубут оҕолор. Саас сахаҥ этэ-сиинэ уһуктар, сүргэтэ көтөҕүллэр, үрүҥ күнүттэн күүс-уох ылан, санаата сандаарар кэмэ, ол иһин өйдөөх-төйдөөх оҕолор куттара түһэллэр”, – диэн салгыы бөлөһүөктээтибит.

Туох да диэбит иһин, маннык күүстээх дьон мээнэҕэ төрөөбөттөр. Кинилэр бүтүн норуот дьылҕата быһаарыллар кэмигэр ала-чуо бары Үөһэттэн үөтүтүүлээх төрөөтөхтөрө, бэйэлэрин булустахтара, төрөөбүт норуоттарыгар  көҥүлү түстээн бардахтара.  Кинилэр толуктарын да, көннөрү киһи уйбат толуга эбээт. Итинник ыар сору-муҥу тулуйбуттара да, кинилэр ураты дьон буолалларын туоһулуур.

Хамсыыр хаартыска

Эргэ хаартыскаттан аныгы технологиянан улаатыннарбыт хаартыскалара киһи көрөн турдаҕына хамсаан, тыынан кэлиэх курдук. Бу хаартысканы Дьокуускайга аан бастаан “Сопвич” диэн английскай сөмөлүөт Даркылаахтан Күөх хонууга көтөн кэлбитигэр түһэрбиттэр. Хаартыскаҕа Ойуунускай баар, ону сэргэ экипаж нууччалара, кыһыл байыастар уонна икки уол оҕо.

Түмэл үлэһитэ Дьяконов “бу оҕолор, арааһа, сэриигэ баран өлөөхтөөбүттэрэ буолуо, бу тухары ким да, бу мин эһэм, аҕам диэн биллибэтэҕэ” диир.

Хаартыскаҕа баар дьон бары туспа тугу эрэ саныы олорор курдуктар, бары харахтара ырааҕы көрбүт. Тус-туспа дьылҕалаах дьон уобарастара…

Чурапчылар тэлиэгэлэрэ

Чурапчы көһөрүүтүн  туһунан кэпсиир мас көлүөһэлээх тэлиэгэ. Көһөр дьоҥҥо баара-суоҕа 16 киилэ таһаҕас илдьэ баралларын көҥүллээбиттэр.

“Былыр баай ыал кыыһын энньэтиттэн аҥаардас көмүс киэргэлэ  16 киилэ буолара. Дьэ тэҥнээн көрүҥ хайдах курдук дуона суох таһаҕас көҥүллээбиттэрин”, – диир экскурсовод.

Сахалар барахсаттар олохторо-дьаһахтара сайдыыта да суох эбит, ааспыт үйэ ортотугар диэри мас көлүөһэлээх сыарҕанан сылдьаахтаабыттар.

Сэрии сылларыгар былаас уурааҕынан, Чурапчыттан 40 колхуос дьоно хоту балыкка көһөрүллүбүттэрэ.

Чаҕылхай Максим тиһэх хаартыската. Лефортово хаайыытыгар. Аллараа кыргыттара Яна, Лена уонна Аэлита

Улуу түөлбэлэр ураты тыыннара

Саха өрөспүүбүлүкэтин бастакы президенин Михаил Николаевы дьүһүнүнэн Максим Аммосовка майгыннатааччылар.  Кырдьык, маарыҥныыр.  Михаил Ефимович Максим Кирович төрөөбүт сиригэр – Аччыгый Арыыга – бэйэтэ бүөмнээх тахсан хаама сылдьарын элбэх киһи көрөрө үһү. Улуукан дьону төрөппүт сир бэйэтэ туспа күүстээх салгыннаах буолар. Ол тыынын, салгынын ылабын диир эбит. Холобур, Тааттаҕа улуу убайдар төрөөбүт алаастарын энергетикэтэ эмиэ олох ураты диэн кэпсииллэр.

Максим Кирович албан аатын үйэтитэргэ элбэх үлэни Александр Жирков, Ил Тумэн депутата оҥордо, оҥоро да сылдьар. Казахстан, Киргизия – биир түүр хааннаах омуктарбытын кытары билсэрбитигэр саҥа утаҕы тарта. Кини Чаҕылхай Максим аатын эрэ буолбакка, олоҥхону сөргүтэргэ, дьоһун суолтатын аһарга улахан өҥөлөөх. Жирков кылаата кэлин сыаналаныа турдаҕа, билигин биһиги ситэ өйдүү иликпит, үтүөтэ кэлин тахсыаҕа.

Максим Аммосов түүр тыллаах омуктар тылларынан  – казах, киргиз, татаар, узбек – олох холкутук кэпсэтэр эбит.  Өссө английскайдыы, французскайдыы, немецтии билэрин истэн сөрү диэн сөхтүбүт. Уопсайа тоҕус тылы билэр эбит!

Саха итэҕэлэ уонна православие

1923 сыллаахха Автономия биир сылыгар Нам Түбэтигэр  памятник туруорбуттар.  Онтулара – православнай кириэс. Абааһыны, таҥараны билиммэт большевиктар ситиһиилэрин айхаллаан дьон кириэс туруорбута дьикти. Ол аата сахаҕа Автономия – бэйэ баһын бас билии, былааһы уонна политиканы кытары быһаччы ситимнээх дьыала эрэ буолбакка, бүтүн норуот дьылҕатыгар дьайар, духуобунас таһымыгар суолталаах дьыала курдук өйдөбүллэммит эбит.

Кириэс төбөлөөх аны биир экспонат баар – Баай Бэстэрикиэп сэргэтэ. Түмэлгэ киирээти кытары 172 сыл анараа өттүгэр  чочуллан туруоруллубут сэргэ көрсөр. 4 миэтэрэттэн тахса үрдүктээх, барыта саха итэҕэлинэн оҥоһуллубут эрээри үөһэтэ – кириэс.

Үөрэхтээхтэр “билиҥҥэ баар аан дойду религиялара бары язычествоттан тахсыбыттара” дииллэр. Саха, бастаан нуучча ыраахтааҕытыгар дьаһаах төлөөмөөрү, православиеҕа сүрэхтэннэҕэ. Кэлин православиены саха итэҕэлигэр сөп түбэһиннэрэн улгумнук ылыммыта биллэр. Онон христианствоҕа кириэс баара, баҕар,  түҥ былыргы түүрдэртэн киирбитэ буолуо, хантан билиэҥий.

Бэстэрикиэп баай сэргэтигэр дьон анаан-минээн сураһан кэлэн баай-дуол таттаран барар эбит. Станислав элбэх киһи аатын ааттаата да, төбөбөр хатаммыта – Чыскыырай.

Аар-саарга үтүмэн хороҕор муостааҕынан, сыспай сиэллээҕинэн аатырбыт Бэстэрикиэп баай биллиилээх худуоһунньук Иннокентий Пестряков өбүгэтэ эбит. Кеша барахсан эдэр сааһыгар соһумардык бу сиртэн бараахтаабыта. Ол гынан баран кини үлэлэрэ саха тыллаах баарын тухары – Өксөкүлээх, Ойуунускай, атын да ааттаах суруйааччылар айымньылара ааҕылларын тухары – тыына уһуоҕа. Былыргы Дьокуускайы уйуһуйан туран үйэтиппит художник Иннокентий Пестряков буолар.

Экспонаттартан саамай сэргэни харыһыйдыбыт.

“Дьиҥинэн сэргэ харчы тардарын туһунан номох бу адьас соторутааҕыта үөскээбитэ. Үөһээ Бүлүүттэн кэлэ сылдьар айылҕалаах киһи сэргэ кистэлэҥин арыйбыта”, – диэн Дьяконов этэр.

Онтон бэттэх дьон наһаа тиэстэр эбит. Чэ, ол дьон кэллин, даҕайдын даҕаны. Ол эрээри аарыма былыргы сэргэ хайыта барбыт сиринэн дьон  карта, харчы симэр эбит – ииттэрэбин диэн. Хайы-сах экспонат эмтэрийбитэ элбэх. Арыый ытыктаан соҕус сыһыаннаһыахха баара. Маннык салгыы бардаҕына, аҕыйах сылынан экспонат бытарыйан, тохтон бүтүүһү. Түмэл үлэһиттэрэ болҕомтолорун уурар инилэр диэн эрэниэххэ.

***

Гражданскай сэрии саҕанааҕы бомбомет. Фото Aartyk.Ru

Сиэлтэн өрөн оҥоруу. Норуот маастара Стручкова Прасковья Ильинична үлэтэ. Бу паннону хайа да өттүттэн көрдөххө Чаҕылхай Максим хараҕа батыһа одуулуур. Фото Aartyk.Ru

Сүүстэ истибиттээҕэр, биирдэ көрбүт ордук. Онон түмэллэргэ, чуолаан, Хатырыктааҕы судаарыстыбаннас түмэлигэр сылдьыҥ, көрүҥ диэн ыҥырабыт. Киһи түмэлтэн кураанах тахсыбат. Син биир  өйгөр-санааҕар, сурэххэр-быаргар таһаҕастаах, хаһаастаах тахсаҕын. Сааскы ылааҥыга куорат таһыгар тахсыҥ, аралдьыйыҥ, билиитэ, дьиктитэ сомсуҥ.

***

Туйаара НУТЧИНА,

Aartyk.Ru

Атын хаартыскалары, видеолары сиһилии @Aartyk.ru телеграм-каналга көрүөххүтүн сөп