Улууска туризм историятын төһө билэҕин?

Билиҥҥи кэмҥэ төрөөбүт дойдуга таптал, бэриниилээх буолуу инники күөҥҥэ таҕыста. Оҕолору, ыччаттары патриотическай тыыҥҥа иитии хаһааҥҥытааҕар да күүһүрүөхтээх, киэҥ далааһыннаныахтаах этэ. Бириэмэтэ оннук. НГУо сүрүн миссията Ийэ дойдуга тапталы иҥэрии уонна төрүт үгэстэри сөргүтүү. Иитии – төрүт үгэскэ олоҕуруохтаах. Ханнык баҕарар оскуола бу боппуруоска сүрүн болҕомтотун ууруохтаах. Ол курдук, хас биирдии үөрэнээччи норуот ааспыт олоҕун ытыгылыы, сөптөөхтүк сыаналыы, кэриэстии үөрэниэхтээх. Төрүүбүт кыраайы үөрэтиитэ суох патриотическай өй-санаа иитиллибэт. Онто суох дьиҥ норуот уола да, кыыһа да иитиллэн тахсыбат. Хас кыыс – нация Ийэтэ, хас уол – омук Аҕата. Улахан патриотизм бэрт кыраттан саҕаланар төрөөбүт алааскын таптааһынтан. Хас биирдии эдэр киһиэхэ ис култуура, патриотизм тыына баар буолуохтаах. Алааһын, улууһун таптыыр киһи төрөөбүт сирин дьиҥнээх патриота. Киһиэхэ төрөөбүт дойдуттан ордук кэрэ уонна күндү суох. Нууччалар төрөөбүт дойдуга таптал төрөөбүт дэриэбинэҕэ тапталтан саҕаланар диэн саамай сөпкө этэллэр.

Кыраайы үөрэтии – бу төрөөбүт дойдуҥ историятынан иитии, олорон ааспыт олохпут уопутун дьоҥҥо халбаннаабат бигэ сибээстэрин ийэ айылҕабытын Саха сиригэр түөлбэлээн олорор дьон маарыннаспат тылын сүмэтин, олоххо көрүүтүн киэҥник куоһаан үөрэтии оскуолата буолар.

Ол курдук, төрөөбүт кыраайы үөрэтии оҕолор билиигэ-көрүүгэ тардыһыыларын уһугуннарар, кинилэргэ айар дьоҕурдарын сайыннарыыларыгар умсулҕаны үөскэтэр уонна инники олохторугар көмөлөһөр суолдьут сулус буолар.

Ханна баҕарар туризм сайдыытын сүрүн тирэҕэ тутуллар тутааҕа кыраайы үөрэтии (Ол дойду дьоно-сэргэтэ, баай историята). Туризм бу киһи доруобай буолуутун хааччыйар спорт биир керуҥэ эрэ буолбакка, ону таһынан олус туһалаах чэбдигирдэр суолталаах сынньалаҥ. Онтон туризм дойду аатын ааттатар эбит буоллаҕына, Горнай улууһа туристическай потенциала улахан эрээри, ону кыайан ситэ туһаммакка олоробут. Ол туһунан суруйан турабын да, күттүөннээх хамсааһын билигин даҕаны тахса илик. Бүгүҥҥү туругунан, улууска туризм сайдан кэлбит историятын ситэ-хото үөрэппэккэ, билии өттүнэн сөптөөхтүк чинчийбэккэ олоробут. Улууска туризмы тэрийбит, рюкзак сүгэн баран бэйэлэринэн көҕүлээбит дьоннорбутун төһө билэбитий, ол туһунан биир эмит брошюра курдук, кинигэ сурулунна дуо?! Дьиҥ иһигэр киирдэххэ, Горнай улууһа туризм эйгэтигэр өрөспүүбүлүкэҕэ тиийэ биллэр дириҥ историялаах. Ону билиниэх тустаахпыт. Ол курдук, Горнай туристара 1961с. Закарпатьеҕа буолбут эдэр туристар Бүтүн Союзтааҕы маҥнайгы слекка кыттан, улууска туризм историятыгар биллэр суолу-ииһи хаалларан тураллар. Билигин ол оҕолортон Дьылҕа Хаан ыйааҕынан, Одун Хаан оҥоһуутунан бэрт ахсааннаах киһи хаалан турар. Дьэ ол, историяҕа киирбит турслет туһунан сиһилии 2007 с. тахсыбыт «Ийэ айылҕа ыллыгынан» диэн кинигэҕэ суруллан турар. Кинигэ ааптара Горнай улууһун бочуоттаах олохтооҕо, СӨ социальнай сулууспатын туйгуна, СӨ «Дуолан от охсооччу» номинация хаһаайката М.М. Андреева буолар. Горнай улууһугар туризмы уонна төрөөбүт кыраайы үөрэтиини аан бастаан тэрийбит, быһаччы салайбыт дьоннорунан учууталлар буолаллар. Үксүгэр оскуола дириэктэрдэрэ этилэр (миэстэ кыараҕаһынан, мин маннааҕы оҕо туризмыгар олохторун анаабыт учууталлары бу сырыыга суруйбатым, ону үчүгэйдик өйдүүргүтүгэр баҕарабын). Бары да талбыт курдук, бэйэлэрин идэлэрин уһулуччу баһылаабыт, тэрийэр дьоҕурдаах, умайа сылдьар талааннаах учууталлар буолаллар (А.С. Щадрин, П.Т. Колодезников, Н.Н. Максимов, С.Т. Петров о.д.а). Олортон мин бүгүн Чурапчыттан төрүттээх Алексей Спиридонович Шадрин туһунан бэрт кылгастык сырдата түһүүм. Кини кимий? Алексей Спиридонович Шадрин Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, ССРС физкултууратын уонна спордун туйгуна, үҥүүнү уонна диискэни быраҕыыга, хайыһарга СӨ чемпиона буолар.

Кини 1948 с. Чурапчытааҕы педагогическай училищены бүтэрэн баран, Красноярскай кыраай Эссэй сэттэ кылаастаах оскуолатыгар дириэктэринэн ананан түөрт сыл ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Ол кэнниттэн Ленинградтааҕы А.И. Герцев аатынан педагогическай институтка үөрэххэ киирбитэ. 1955 с. бу институт географическай факультетын  кыһыл дипломунан бүтэрбитэ. Онтон ыла норуот уерэҕириитигэр үйэ аҥарын устата ыччаты иитиигэ туох баар билиитин, сыратын-сатабылын ууран туран үлэлээбитэ. Ол иһигэр 40-ча сыл устата Горнай, Бүлүү, Чурапчы оройуоннарыгар, Дьокуускай куоракка оскуола кэлэктииптэрин салайбыта. Ону таһынан 23 сыл устата өрөспүүбүлүкэ оскуола-интэринээтигэр дириэктэрдээбитэ, түөрт сыл райсовет исполкомун бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан үлэлээбитэ. А.С. Шадрин үлэлээбит оскуолаларыгар педколлектибы олус эппиэттээх, күүрээннээх үлэҕэ түмэр, көҕүлүүр, уһулуччу салайар дьоҕурдааҕын көрдөрбүтэ диэн иһирэхтик ахталлар. Үөрэх-иитии үлэтин таһынан, үөрэнээччилэри үлэҕэ, спорка, физкултуураҕа уһуйуута улахан, туох баар сатабылын уурара. 1963-66 сс. уонна 1971-77 сс. Чурапчытааҕы интэринээт-оскуола дириэктэринэн үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Кини быһаччы салайыытынан үөрэнээччилэр бэйэлэрин салайаныылара, көрүнүүлэрэ, иитиниилэрэ үрдүк таһымҥа турара, үлэлэрэ таһаарыылаах буолара. Бу кэмҥэ интэринээт-оскуола материальнай базата бөҕөргөөбүтэ, оскуола үөрэнэр корпуһа, олорор уопсайдар, остолубуой, баанньык, учууталлар олорор уопсайдара, спортивнай саалалар, гараастар о.д.а. тутуулар улэҕэ киллэрэргэ үгүс үлэ ыытыллыбыта.

Кини үлэлиир сылларыгар ССРС үтүөлээх тренера Д.П. Коркин үлэлиир, олорор, усулуобуйатын тупсарыыга сүрүн кыһамньытын уурбута. Бииргэ үлэлээбит сыралаах, таһаарыылаах үлэлэрин түмүгэр аар-саарга аатырбыт саха тустууктарын халыҥ халҕаһата үүнэн тахсыбыта. Кинилэр истэригэр олимпиецтарбыт Роман Дмитриев, Павел Пинигин, Александр Иванов, «Үтүө дьулуур оонньууларын» чемпиона Василий Гоголев о.д.а. бааллар. Бу кэмҥэ көҥүл тустууга, ох саанан ытыыга, нуучча дуобатыгар, остуол тенниһигэр сүүһүнэн ааҕыллар спорт маастардара, кандидаттара, өрөспүүбүлүкэ, Союз, Аан дойду чемпионнара иитиллибиттэрэ. Алексей Спиридонович Чурапчыга үлэлиир кэмигэр депутатынан, хас төгүл партия райкомун чилиэнинэн талылла сылдьыбыта, түөрт сыл райсовет исполкомун бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ.

Биһиги оройуоммутугар үөрэҕин бүтэрээт да, оскуола дириэктэринэн ананан бэрт таһаарылаахтык үлэлээбитэ, атыттарга холобур буолар. Алексей Спиридонович икки эрэ үөрэх сылыгар (1955-57 сс.) үлэлээбитин да иһин, улууска оҕо туризма сайдыытыгар сүһүөҕэр туруутугар өлбөөдүйбэт өҥөлөөх. Ол туһунан «Ийэ айылҕа ыллыгынан» кинигэҕэ Алексей Спиридонович туһунан маннык суруллубут: «Ленинградка үөрэнэн, үрдүк үөрэхтээх географ идэтин ылбыта уонна 1955 с. Бэрдьигэстээх орто оскуолатын дириэктэринэн ананан кэлбитэ. Бэйэтин идэтин таһынан, ис иһиттэн спортивнай улэҕэ сыһыаннаах тэрийээччи быһыытынан биллэн барбыта. Кини оскуолаҕа туризмы, кыраайы уерэтиини киэҥ далааһыннаахтык тэрийбит учуутал быһыытынан мин өйбөр хатанан хаалбыт. Сыччах икки сыл кыайбат кэм иһинэн, Бэрдьигэстээх орто оскуолатын эдэр туристара киһи мээнэ сылдьыбатах сүүһүнэн биэрэстэлээх сирдэринэн походка сылдьыбыттара. Ол иһигэр, Сиинэ үрэх орто сүүрүгүттэн устан Өлүөнэнэн Дьокуускайга тиийбиттэрэ. 1957 с. эдэр туристар хамаандалара Хотугу Кавказка буолбут Бүтүн Россиятааҕы IV слеттарыгар кыттан, Саха сирин чиэһин ситиһиилээхтик көмүскээбиттэрэ» (с 24-25).

Улуус историятыгар хаһан да буолбатах эдэр туристар Сиинэнэн устууну оччотооҕу оскуола дириэктэрэ А.С. Шадрин уонна география учуутала С.Т. Петров салайан илдьэн сылдьыбыттара. Хомойуох иһин, ол күһүнүгэр улууска аан бастакынан туризмы уонна кыраайы үөрэтиини иилээбит-саҕалаабыт учууталлар А.С. Шадрин, С.Т. Петров атын оройуоҥҥа үлэлии баран хаалбыттара. Ол саҕана үчүгэй үлэлээх салайааччылары партия ройкома биир сиргэ уһуннук үлэлэппэт этилэр.

Алексей Спиридонович төһө да кылгас кэмҥэ үлэлээн ааспытын иһин, Горнай улууһун үөрэҕин салаатын историятыгар биллэр суолу-ииһи хаалларбыта. Сурукка-бичиккэ үйэ-саас тухары суруллуон наада этэ.

Мин санаабар, оҕо иитиитигэр күөгэйэр күннэригэр сылдьан, олус кыһаллан туран үлэлээбит-хамсаабыт учууталлары барыларын «Учителя-краеведы Горного улуса» диэн ааттаан өйдөбүнньүк кинигэ суруйан таһаарыах баара. Билигин оҕо туризма умнулла быһыытыйбыт, сөргөтүллүбүт кэмигэр сыаната биллибэт үчүгэй бэлэх буолуо этэ, учууталларга да, оҕолорго даҕаны. Горнай улууһугар туризмы уонна төрөөбүт кыраайы үөрэтиини көҕүлээбит, өрө туппут дириэктэр, талааннаах салайааччы А.С. Шадрин киһи мыыммат баай ис хоһоонноох олоҕу олорбута, ону таһаарыылаах үлэтэ үрдүктүк сыаналаммыта да көрдөрөр. Киниэхэ Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, ССРС физическэй култуураҕа уонна спорка туйгунун, Чурапчы улууһун Бочуоттааах гражданинын аата иҥэриллибитэ. Бу дьо5ус суруйуубун Рим улуу бөлүһүөгэ, суруйааччыта Сенека «Киһи олоҕо уһунунан буолбакка, ис хоһоонунан кээмэйдэнэр» диэн эппит кынаттаах тылларынан түмүктүүбүн.

***

Атамай уола