Дмитрий Дмитриев: «Сахабыт тылын бэйэбит көйгөтүтэбит»

Өбүгэ билиитин, үөрэҕин симэлиппэт-сүтэрбэт, ону өссө кэҥэтэн, сайыннаран, кэнчээри ыччакка тиэрдэр туһугар туруулаһар «Алгыс» уопсастыбаннай тэрилтэ бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Афанасьевич Дмитриев салалтатынан Табаҕатааҕы ИК-7 холуонньаҕа Арчы дьиэтэ тутуллан турар. Бу – итэҕэли туругурдуу дьоһун туоһута. Ол эрээри биһиги бүгүҥҥү ыалдьыппытын кытта, буолаары турар быыбардарынан даҕаны, судаарыстыба политикатыгар сыһыаннаах боппуруостары таарыйдыбыт.

– Дмитрий, эн Москватааҕы авиация институтун уонна Байкаллааҕы экономика уонна быраап университетын бүтэрэн, икки үрдүк үөрэхтээххин. Этэргэ дылы, хайдах маннык олоххо тиийэн хааллыҥ? Итэҕэл үөрэҕэр?

– Киһи аймах төһөнөн сайдар, үөрэхтэнэр, билиитэ-көрүүтэ кэҥиир да, соччонон сиэри-майгыны, үйэлээх сыаннастары өрө тутууга болҕомто уурар. Биһиги, аҕыйах ахсааннаах сахалар, атын омуктарга күүс өттүнэн баһыйтарарбытын билэн туран, ис кыахпытынан, өйбүтүнэн-санаабытынан, биир уопсай сыал тула түмсүүлээхпитинэн баһыйар эбэтэр тэҥҥэ күөнтэһэр суолу тутуһуохтаахпыт. Онно сирдиир сүрүн инструмент – бырааппытын билии уонна туһаныы.

– Ол аата, бастатан туран, Конституциябытын үөрэтиэхтээхпит буоллаҕа?

– Сэбиэскэй былаас саҕана дьон «правовой нигилизм» диэҥҥэ олорбута. “Бу маннык быһыылаах” диэн сэрэйэн көрөн, уопсастыбаҕа олохсуйбут суруллубатах сокуонунан диэххэ сөп. Оннук буолуо суохтаах. Правовой судаарыстыбаҕа олорорбут быһыытынан, Конституциянан мэктиэлэнэр бырааппытын толору билиэхтээхпит уонна ону тутуһуохтаахпыт, атыттар эмиэ тутуһалларын туруулаһыахтаахпыт. Тус бэйэм Конституцияны аан бастаан иккис кууруска үөрэнэ сылдьан билиспитим, онтон үөрэхпин бүтэрэр сылбар хаттаан чиҥэтэн аахпытым.

– Итэҕэл уонна Конституция биир төрүттээхтэр?

– Итэҕэл икки өрүттээх. Тас уонна ис итэҕэл диэн баар. Сир шаарыгар 6 млрд кэриҥэ киһи олорор; ол эбэтэр ис итэҕэл быһыытынан аан дойдуга 6 млрд араас-араас итэҕэл баар буолуон сөп. Хас биирдии киһи тус бэйэтин итэҕэлэ. Холобура, Тэрис итэҕэлэ, Алгыс Уйбаан итэҕэлэ диэбит курдук. Ол эрээри, ити барыта биир сүрүн сыалга түмүллүөхтээх.

Сахалар, Арассыыйа атын норуоттара даҕаны, биир киһи курдук түмсүөхпүтүн наада. Билигин бука бары ыһыллан олоробут. Хас да мөлүйүөннээх куоракка олор, эн суос-соҕотох курдук сананаҕын. Эйигин ким да өйдөөбөтүн, көмүскээбэтин, сыаналаабатын курдук саныыгын. Оннук буолуо суохтаах. Оттон ол уопсай сыал күннээҕи, сыллааҕы буолбакка, үрдүкү сыал буолуохтаах. Оттон сокуон баар даҕаны, нэһилиэнньэ барыта ону ылыммат. Ол иһин олорор государстволарын сөбүлээбэт дьон баар. Аҥаардас, үлэлиир-үлэлиир даҕаны, байбатын иһин абааһы көрөр дьон.

– Баай-дуол, биллэн турар, үрдүкү сыаннас буолбатах эрээри, киһи барыта байыан баҕарар буолбатах дуо?

– Оннук. Киһи аймах бастаан материальнай баайы-дуолу өрө тутар. Онуоха судаарыстыба чааһынай валютаны көҥүллүөхтээх.

– Ол аата?

– Судаарыстыба хас биирдии киһиэхэ чааһынай валютаны көҥүллүөн наада. Холобура, билигин солкуобайы туттабыт. Бу – Центробанк валютата. Чааһынай валюта. Чопчулаатахха, Арассыыйа элитата норуотун салайар инструмена. Оттон солкуобайтан атын валютаны туттарбыт сокуону кэһиинэн ааҕыллар. Оннук суох буолуохтаах. Дьиҥэр, хас биирдии дэриэбинэҕэ бэйэтэ валюталаах. Аата суох, көстүбэт валюта. Нэһилиэнньэ онон бэркэ туһанан олорор.

– Били, хортуоппуй бааһынатын хоруттарыы хас эрэ бытыылка арыгы диэн дуо?

– Булгуччу арыгы буолбатах. Арыгынан, этинэн, арыынан мэнэйдэһии валютаттан атын. Холобура, бөһүөлэк сис киһитигэр өҥөнү оҥордоххо, хаһан эрэ бэйэҕэр соннук үтүөнэн эргиллэрин ааттыыбын. Судаарыстыбабыт харчыта хас биирдии киһиэхэ тиийбэт. Оттон итинник чааһынай валюта сокуонунан көҥүллэннэҕинэ, харчы киһиэхэ барытыгар сөбүгэр буолуохтаах.

Оттон билигин хайдаҕый? Судаарыстыба харчытыгар тиксэр туһуттан эн эбэтэр бүддьүөт тэрилтэтигэр үлэлиэхтээххин, эбэтэр кредит ылыаххын наада, эбэтэр предприниматель буолан ФЗ 44 тендергэ кыттан ылыаххын сөп. Онтон атын суол суох. Үс эрэ источник баар. Үлэлиэн баҕарбат киһи диэн суох. Киһи барыта үлэлээн харчыланыан баҕарар даҕаны, санаатын хоту харчыга тиксэр кыаҕа суоҕуттан, үлэлээбэт. Оннук ситуацияҕа кыбыллан олоробут. Ол иһин судаарыстыба солкуобай монополиятын суох гыныахтаах уонна дьоҥҥо чааһынай валютаны киллэрэри көҥүллүөхтээх.

– Итинник холобур ханна эмэ баар буола сылдьыбыта дуо?

– Баар. Сибиир дэриэбинэлэрэ бэйэлэрин истэригэр тутта сылдьыбыт холобурдара баар. Ол гынан баран валюталарын тас ырыынакка сыаналаабатахтар этэ. Оттон биһиги тас ырыынакка сыаналанар валюталаныахпытын наада. Ону судаарыстыба бобуо-хаайыа суохтаах. Мин санаабар, оччотугар сайдыы харгыһа суох кэлиэҕэ. Холобура, «Таатта» баан эстэн, биһиги, «Алгыс» тэрилтэ, харчыбытын уордардыбыт. Бэйэбит валюталаахпыт буоллар, итинник көстүү суох буолуо этэ.

– Дьэ, сонун көрүүлээх киһигин. Быйыл Гагарин скверигэр саха тылыгар аналлаах миитиҥҥэ эмиэ интэриэһинэй этиилээх тахсыбыккын сэргээбитим.

– Сахабыт тыла судаарустыбаннай статустаах даҕаны, туттуллар эйгэтин, сайдар кэскилин үөһээттэн, туораттан ким даҕаны күөмчүлээбэт. Бэйэбит бэйэбит иибитин кыараттабыт. Холобура, бырабыыталыстыба мунньахтара сахалыы даҕаны ыытылыннахтарына, боротокуола тоҕо эрэ нууччалыы суруллар. Ол иһин мин Ил Дархан эбээһинэһин толорор Айсен Николаевка судаарыстыбаннай таһымнаах докумуоннары сахалыы тылынан толоруохха диэн этии киллэрбитим. Тылбыт судаарыстыбаннай таһымҥа туттуллубат, эйгэтэ суох буоллаҕына, инники олохторугар туттубат буоллахтарына, тоҕо оҕолор үөрэтэ сатыахтарай? Эбэтэр, саха тылынан саҥарар, суруйар бырааптаахпытын билэ-билэ, үрдүкү уорганнарга көрдөһүү суруктарбытын, сайабылыанньабытын үгүспүт нууччалыы суруйан биэрэбит. Оннук буолуо суохтаах. Саха тыллаах дьон сахалыы суруйуох ээ. Бырааппытын туһанан, чиҥэтэн. Дьэ, оччоҕо тылбыт эйгэтэ олохсуйар, сайдар, өлбөт-сүппэт үөстэнэр. Сахалыы хаһыаттары-сурунааллары ботуччу өйүөххэ наада. Сорохтор оннооҕор Тыл министиэристибэтин тэрийиэххэ диэн этиилээхтэр. Ити курдук, тылбытын атарахсыталлар, күөмчүлүүллэр диэн айдаарарынан муҥурдаммакка, биһиги сахалыы саҥарарбытын, суруйарбытын ким да боппотун, Конституциянан мэктиэлэнэр оннук бырааптаахпытын билэн туран, бэйэбит аллаарааттан эмиэ өйүөххэ.

– Дмитрий, инженер уонна юрист үөрэхтээх киһи маннык билиигэ хайдах кэллиҥ?

– Москваҕа үөрэнэ сырыттахпына ийэм Алексей Божедонов – сырдык кинигэлэрин ыытар этэ. Кэлин бэйэм Кондаковы, Сайыынаны кытта билсибитим, эмтэммитим, үөрэммитим. Сырдык сахалар Индияттан, арийдартан төрүттээхпит диэн суруйууларын сөҕө ааҕарым. Ол кэннэ Ошо суруйууларын интэриэһиргиир буолбутум. Кинини 80-с сыллардаахха Америка бырабыыталыстыбата дьон өйүн-санаатын булкуйаҕын диэн үүрэр, бопсор-хаайар эбит.

– Экология боппуруостарынан дьарыктана сылдьыбытыҥ. Дьэ бу кэлин Саха сиригэр химичечкэй заводтары тута сатыыллар. Ону туох дии саныыгын?

– Рентабельнайа суох. Бүтүн Арассыыйа үрдүнэн Саха сирэ саамай рентабельнайа суох регион. Аҥаардас оттукка ороскуоттарын уйунуохтара биллибэт. Туттахтарына даҕаны, барыс ылыахтара суоҕа.

– Оччоҕо тоҕо тута сатыылларый?

– Ким билэр, кимнээх туруулаһалларый диэн бэрэбиэркэлии сатыыллар дуу, бэйэбит өттүбүтүттэн туттара сатыыллар дуу.. Билбэтим.

– Оттон быйыл Дьааҥыга, Булуҥҥа көтөр, балык бөҕө эһиннэ…

– Промышленнас эбэтэр байыаннайдар дьайыылара буолуон сөп. Эбэтэр айылҕа утары теракт, эбэтэр ким эрэ сыыһата… Быһаарыахтара.

– Дмитрий, оттон Дьокуускай куорат быыбарыгар, эн санааҕар, ким кыайыаҕай?

– Ким элбэх баннеры ыйыыр даҕаны, ол кыайыаҕа…

– Дмитрий, интэриэһинэй кэпсээниҥ иһин махтал!

***

Дьиҥэр, туох барыта, хаһан эмэ туохтан эрэ саҕаланар – быычыкааттан – биир саргылаах санааттан, биир ох тылтан, биир сөптөөх хардыыттан, биир өйдөөх дьайыыттан.  Быычыкаа, түөн саҕа, эн дьаныардаах, тулуурдаах, дьулуурдаах, итэҕэллээх буоллаххына – төһө баҕар мунньуллар, улаатар, сүүнэ күүскэ кубулуйар.

Ити Олох Кырдьыга.

Хас нэһилиэк, түөлбэ, түбэ аайы ис өркөн өйдөрүнэн, муударастарынан  сирдэтинэн олохторун оҥостон олорор дьоннордоохпут буоллар, кыһараҥ кыһалҕа үөскээтэҕинэ, ол сээркээн сэһэнньиттэрбитигэр, сирбит түннүктэригэр тиийэн сүбэлэтэр-амалатар киһи, ол-бу дуона суохтан дьылҕабытын буорту гыныа, быһыа суох этибит. Бааллар ээ, оннук дьон, дьиҥэр, ортобутугар, өйдөөн көрүөххэ, күн сырдыгар, инники күөҥҥэ тахсалларыгар көмөлөһүөххэ эрэ наада. Малы-баайы, үбү-харчыны төбө ыраахтааҕыта оҥорон өрө туппакка, оннук дьиҥнээх Сир Көмүстэрин өрө тутарбыт буоллар… Омук быһыытынан ырааҕы өтө көрөр кыахпыт, дириҥ силиспит, билиибит өрө тахсан уһуктан кэлиэ этэ.

Итэҕэл диэн тугуй диэн мөккүөр, чахчы да, бүтэр уһуга суох… Киһи киһиэхэ итэҕэлэ, бэйэҥ бэйэҕэр итэҕэйэриҥ, ону аттыгар баар киһиэхэ өйдөөн көрөн итэҕэйэриҥ, атын, көстүбэт күүстэргэ, идеяларга, санааларга итэҕэйэриҥ, ол итэҕэлиҥ бэйэҕэр тугунан эрэ дьайан, өссө күүһүрэн биэрэрэ…

«Алгыс» региональнай уопсастыбаннай тэрилтэ.

***

ИСТОЧНИК – Алина ЗАХАРОВА,

“Киин куорат” хаһыат,

23.08.2018.