Анараа дойду туһунан

Бассаап үөдүйүөҕүттэн, саха дьоно күнүстэри-түүннэри ылларан туран төлөпүөннэрин хаһаллар. “Бээ, урут бу тэрилэ суох хайдах олорбуппутуй?”.

Биирдэ билэр киһим Бассаабынан манныгы ыытта:

“Мин таайым, Мэхээлэ, пенсияҕа тахсыбыта ыраатта, билигин да сэнэх, турбут-олорбут, туох да үлэттэн толлон турбат киһи.Үлэтиттэн уурайыаҕыттан улуус киинигэр баар “Похороннай бюрога”’ холтууралыыр.

Хотуна Өлөксөөһө хас саастааҕа биллибэт дьахтар, биир кэм хара таҥаһы таҥнар, бэйэтэ да хара бараан. Үлэлэригэр, сүрүннээн, таайбынаан иккиэн сылдьаллар. Таайым Мэхээлэ хоруоп онорор, ону таһынан араас үлэҕэ көмөлөһөр, биирдэ эмэ иин хаһааччы уолаттарга илии-атах буолар. Арыгы испэтин, үлэтигэр аккуратнайын иһин Өлөксөөһө үлэлэппитэ, арааһа, уонча сыл буолла быһыылаах.

Биирдэ киэһэ хойутуурун истэн ийэм өйүө бэлэмнээн миигинэн ыытта.

Киирбитим Өлөксөөһө тугу эрэ суоттуу олорор, таайым станокка уһана сылдьар. Хайдах эрэ киирээт этим тарта, куттанным аҕай, ыксалынан аһын туттараат таһырдьаны былдьастым. Харахпар хоруоп бөҕө кыстанан турара, веноктара истиэнэни  кыйа дьаарыстаммыттара көстөр. Онтон бэттэх ити сиргэ барбаппын. Аккаастаныахпыттан ийэм  таксинан өйүө ыытар буолбута.

Таайбыттан,  дьонум суоҕуна үлэтин туһунан ыйыттахпына урут кэпсээбэт  этэ. Биирдэ дьонум концерга барбыттарыгар чэйдии олорон эмиэ ыйыттым. Саҥата суох миигин көрөн олорон баран:

– Орто дойду арааһа элбэх эбит. Суоппардыы да, тырахтарыыстыы да сылдьан син араас дойдуну, сири-уоту кэрийдим ини, кэрийбэтим ини. Эдэр эрдэхпинэ бултуур да, оттуур да этим. Сиргэ-уокка элбэхтэ хонорум. Ол тухары үйэбэр тугу да көрбөтөҕүм, баалларын да биллэрбэтэхтэрэ. Дьон арааһы кэпсиирэ да, кэпсээн эрэ курдук истэрим.

Маҥнай ити үлэҕэ киирэрбэр хаһаайкам  төһө халыҥ хаан уруу аймахтаахпын, дьиэ-уот туһунан ыйыталаспыта. Баҕар, эн билбэтин буолуо, эн эһэҕэр-эбэҕэр мин иитиллибит киһи буоллаҕым. Төрдүм-ууһум ханна баарын да билбэппин, ийэм-аҕам кыра эрдэхпинэ биир сайын Уус Алдаҥҥа илдьэ бара сылдьыбыттара, онно биир кырдьаҕас эмээхсин сыллаа да, сыллаа буоларын өйдүүбүн. Кэлин, ол кимнээҕин, хайа дэриэбинэтин, туох дьоннордоохпун дьоммуттан ыйыталаспатаҕым. Оҕо оҕо курдук улааппытым, ким да атаахтатан тараҥнаппатаҕа, кырбыы, атаҕастыы да сылдьыбатаҕа.

Улаатан баран сэрэйбитим, бииргэ төрөөбүттэрбиттэн букатын атын дьүһүннээхпин. Билигин ыйыталаһыах киһим да суох.

Өлөксөөһө кэпсээбиппин истэн,  мин иннибинэ үлэлии сылдьыбыт дьон утуу-субуу аймахтарын көмпүттэрин, биирэ икки ый үлэлээри аҕатыттан саҕалаан түөрт киһини көмпүтүн, иккиһэ биир ый үлэлээри иккини харайбытын. “Хаан уруу аймаҕыҥ суох буоллаххына үлэлээ”, – диэтэ.

Күн аайы хаһаайкам кыра-кыралаан арааһы кэпсиир. Онтон кэлин сиһилии кэпсиир буолбута. Арааһа куттамматын диэн миигин бэлэмнээбит быһыылааҕа.

Мин үлэм диэн Өлөксөөһө биэрбит кээмэйинэн хоруоп оноробун. Бүрүйээһинин, атыылааһынын бэйэтэ дьаһайар. Бүтэрдим да, дьиэлиибин.

Арай биирдэ кыһын мас кэллэ. Хайыта тиийдим. Дьиэбит оһоҕунан оттуллар.  Киирэн буолары-буолбаты кэпсэтэ олордубут. Хаһаайка эмискэ: “Оо, кэллэ…” –  диэтэ. “Ким?”- диибин. Аан утары олоробун да, ким да киирбэтэ. “Бокуонньук – диир – арааһа быарынан барбыт быһыылаах”, – диэтэ. Эмискэ муннубар туох эрэ куһаҕан сыт саба биэрдэ. Соһуйаммын ыстанан тураат: “Туох сытай?”- диибин, ол-бу диэки көрөбүн да, уларыйыы суох. Ол тухары дьиэбит иһэ киһи тулуйан тыыммат ыарахан сыта.

“Олор, санарба!”, – диэт хотунум хоруоптарга барда. Көрөн олоробун, онтон Өлөксөөһө: “Ээ, бу хоруобу ылар буолтар, манна турар”, – диэт кэлэн олорунан кэбистэ.

Сотору буолаат сыппыт кэлбитин курдук эмискэ төрүт суох буолла. Дьиктитэ диэн духуу сыттаах дьахтар аҥкылыйан киирэн таҕыстаҕына, сыта баран биэрбэт, олорон хаалааччы. Ол духуутун сыта сүтүөр диэри бириэмэ наада буолар. Онтон ол бокуонньук сыта тута суох буолта. Олорон хаалбат эбит.

Өлөксөөһө: “Хоруобун көрөн барда, билигин аймахтара кэлиэхтэрэ”, – диэтэ. Мин мас хайыта кэлбит киһи эмиэ да, тахсан үлэлиэхпин багарабын, эмиэ да, туох буоларын көрүөх баҕам баһаам. Оннук саарыы олордохпуна сотору УАЗик кэлэн тохтоото.

Кыһыҥҥы туманы бүрүммүтүнэн үс киһи хоочугураһан киирэн кэллэ. Дорооболоһоот хоруопка наадыйалларын этээт Өлөксөөһөҕө размерын биэрдилэр. Быыһыгар кырдьаҕас эдьиийдэрэ быарынан өр сытан бөөлүүн барбытын кэпсээтилэр. Өлөксөөһө хоруоптары көрдөрөөччү буолла. Ол бокуонньук аймахтара оруобуна Өлөксөөһө эрдэ эппит хоруобун “бу сөп тубэһэр” диэн илдьэ бардылар.

Онтон ыла Өлөксөөһө тугу эппитин барытын итэҕэйэбин. Сорох кэмҥэ бу нэдиэлэҕэ өрөбүлэ суох үлэлиибит диир, сороҕор биир нэдиэлэ сынньан диир. Барыта туолар.

Биһиги улууска Өлөксөөһө “Похороннай бюро” аһыаҕыттан кини курдук “бизнестээх” элбэх киһи моҥкурууттаата. Араас дьон аһан үлэлии сатаатылар да, ким да уһаабата. “Анамматах үлэлэрэ буоллаҕа”, – диир Өлөксөөһө. Сорох-сорохторо аймахтарын көмө сатаан баран бэйэлэрэ анараа аттаммыттара.

Бу Өлөксөөһөҕө үлэлиэхпиттэн арааһы көрдүм да, иһиттим да. Анараа дойду диэн баар. Итэҕэй-итэҕэйимэ, -диэн таайым Мэхээлэ сойбут чэйин иһэ олорон кэпсээнин түмүктээбитэ”.

***

Ити кэпсээни дуу, кэпсэли ду ааҕан бүппүтүм кэннэ, били ыыппыт киһим: “Бу, Өлөксөөһөнү, эн, эмиэ билэр буолуохтааххын”, – диэн суруйда.

Дуо???

Кырдьык биир бириэмэҕэ билсэ сылдьыбыт дьахтарым буолан таҕыста.

Салгыы Өлөксөөһөттөн бэйэтиттэн ону-маны ыйыталастым.

– Кырдьык дуо? Бу, эйигин суруйбуттар дуо?

– Ээ, оттон миигин суруйбуттар диэн сэрэйэ санаабытым. Дьонум сөбүлээбэттэр, ону-маны арааһы лахсыйыма, дьон иирбит диэҕэ диэн боболлор этэ, – күлэр. – Үлэм итинник. Ким эмэ анараа аттанаары гыннаҕына биллэрэллэрэ, ол кырдьык.

– Бай, кимнээх?

– Хомуйа кэлээччилэр. “Ыла кэллибит, бэлэмнээ”, – диэн дьаһайаллар. Үгэс быһыытынан үһүө буолаллар.

– Бото-болдьох диэн баар буоллаҕа?

– Хас биирдии киһи барар кэмнээх.

– Ол кэми уларытыахха сөп дуу?

– Суох. Төрүүрүҥ-өлөрүҥ эйигиттэн тутулуга суох. Болдьох кэллэ – бараҕын.

– Сүтүктээх дьон наар “арай” диэн араас түгэни сыымайдааччылар. “Арай оннук гыммыт буолуум, арай маннык эбитэ буоллар”…

– Кэмиҥ кэллэ – бүлүүһэлээх чэйгэ да, чачайыаххын сөп. Букатын кэлбит курдук этиһии-охсуһуу, былдьаһыы-тараһыы, өлөрсүү-үтүрүйсүү…

– Оттон арай, киһи өлөрдүн? Ама төрүүргэр итинник дьылҕаланар диэн эрдэттэн суруллар дуо, ол?

– Ыйаахтан ким да куоппат.  Сүүскэр сурулла сылдьар.

– Анараа дойду хайдах быһыылааҕый?

– Анараа дойду орто дойдуттан үчүгэй, сирэй көрбөх буолуу, албыннааһын-түөкэйдээһин суох. Үчүгэйдик өлбүттэр орто сиргэ хаалбыттарын араҥаччылыыллар. Удаҕан, ойуун  төрүттээхтэр көмүскэллэрэ күүстээх.

–  Эн, ийэлээх-аҕаҥ баалларын биллэрэллэр?

– Кинилэр мин араҥаччыларым, хос эбэм улахан удаҕан этэ. Төрдүбэр тимир, көмүс уустара бааллара. Өбүгэлэрим көрө-истэ сылдьаллар.

– “Үчүгэйдик өлбүттэр” диэн кырдьан, ыалдьан өлбүт дьон?

– Бэйэлэрин тыннарын бэйэлэрэ быспатах дьон. Бэйэҕэ тиийиммиттэр олох эрэйдэнэллэр быһыылаах.

– Өрүү аһаҕас эттээххин дуу?

– Киһи уҥуоҕар сылдьарбын оҕо эрдэхпиттэн сөбүлүүр этим. Мин оҕо сылдьыахпыттан ол ааһар дьону көрөбүн. Эбэм баарына куттанан хоонньугар киирэрим. Эбэм барахсан “бардылар, бардылар, утуй” диирин өйдүүбүн. Баттатаммын, быыкаай оҕо хос ортотугар эккирии сылдьан уһуктан кэллэхпинэ эбэм хоонньугар ыҥырара,

– Аньыы… Иккистээн төрүүллэр дуу, барбыт дьон?

– Туох да аньыыта-харата суохтар төрүүллэр. Эбэтэр тугу эрэ ситэрбэтэхтэр ситэрэ кэлэллэр. Анараа иккистээн төрүүргэ уһун уочарат. Өр күүтэллэр.

– Оттон орто дойдутааҕар анараа үчүгэй диигин дии? “Үчүгэйтэн” тоҕо кэлэ сатыыллар?

– Төрүттэрин ууһата сатыыллар. Анараа дойдуга төрөөбөттөр. Орто дойдуга эрэ ууһууллар. Орто дойдуга төннүү – бириис курдук, биһиги өйдөбүлбүтүнэн, – күлэр. – Ыраастана, ууһуу-тэнийэ кэлэллэр.

– Өссө диэ. Биһиги сыаналаабатахпыт аанньа. Оччотугар биир түбэлтэни ыйытыам эрэ… табаарыспыт суорума суолламмыта. Туоҕа-ханныга биллибэт. Ол эрээри ол күн биир уолбут киниэхэ бара сатаабыт этэ. “Ынырык тыал түспүтэ уонна олох миигин төттөрү дьиэбэр хайыһыннара турар этэ. Иккитэ оннук бара сатаан баран кыайан барбатаҕым”, – диэн кэлин кэпсээбитэ. Ол туох буолуон сөбүй?

– Барыа суохтаах этэ. Барыта эрдэттэн суруллан турар. Ону мэһэйдэһиэ суохтаах.

– Аны этэллэр дии, орто дойдуга кут туохха эрэ үөрэнэ кэлэр диэн. Ол аата үөрэнэ кэлэр дуу, эбэтэр ууһуу дуу?

– Ууһуу, ырааһыра, тэнийэ кэлэр. Хас биирдии киһи аргыстаах буолар. Роддомҥа дьахтар соҕотоҕун төрөөбөт ээ. Киһи төрүүрүгэр арыаллаах кэлэр, барарыгар эмиэ. 4, 6, 8,  10 буолан бараллар.  Хаһан да 3,5,7,  буолбат. Соҕотоҕун барбаккын, кууһунан хомуйаллар.

– Ээ… ким эмэ өллөҕүнэ сотору буолан баран ким эмэ өлөр, эбэтэр тэҥҥэ?

– Биир кэмҥэ.

– Атын-атын сиргэ?

– Чугас-чугас, ыаллыы сиринэн.

– Куттара ситимнээх дьон?

– Холобур, ыаллыы улууска ким эмэ барбытын иһиттэхпинэ, мин бэлэмнэнэн барабын. Чугаһаабыттар диэн. Хомуйа кэлээччилэр элбэхтэр, уочаратынан сылдьаллар.

Киһи өллөҕүнэ ытыа суохтааххын, суолун сабаҕын.

– Оо…

– Ханнык баҕарар киһи болдьоҕор барар.  Улахан киһиттэн, оҕотуттан тутулуга суох. Анараа оннук быһаарбыттар, ону ылыныахха эрэ наада.

– Ити нууччалар “родительский день” диэн ааттаан сылын аайы киһи уҥуоҕар тахсаллар дии. Оттон сахалар үс сыл кэнниттэн тахсыа суохтааххын дииллэр.

– Мин тус бэйэм санаабын этиим.  Барбыт дьоҥҥун саныахтааххын. Биһиги дьоммут эрдэ барбыттара. Биһиги сыл аайы тахсан уҥуохтарын тахсан сотон-кырааскалаан, көннөрөн, саас хаарын күрдьэн биэрэбит. Дьоннор ытаан-соҥоон көмөллөр, онтон эргийэн да көрбөттөр. Мин кылабыыһаттан күүс эбинэбин. Дьоммор тахсан кэпсэтэбин, кэпсиибин. Сүбэлэһэбин. Кэллэхпинэ үөрэр курдуктар.

– Оттон бааһы хастаамаары дьон кылабыыһаҕа тахсыбаттар буоллаҕа. Барбыт барбытынан. Сирдээҕи олоҕу уйгуурдуо суохтаахтар диэн сахалар боптохторо.

– Мин саныахпар, ол – эгоизм.

– Кинилэр күүтэллэр, дьонноро кэлэрин?

– Биллэн турар. Тиийдэххэ үөрбүт курдук буолаллар. Ол чахчы. Ким да көрбөт-харайбат уҥуохтара хомойон-хоргутан тураахтыыллар.

– Кылабыыһа анараа дойдуну кытары ситимниир портал?  

– Араас буолар. Араас баар буолуон сөп. Куһаҕан да, үчүгэй да.

– Кутталын…

– Бу, уопсайынан, олус чараас эйгэ. Сэрэниэххэ наада. Сахалар, нууччалар итэҕэлбит буккуспут дьонноробут. Бу тиэмэни аһара уйгуурдубат наада этэ, дьиҥинэн. Киһилии олоруохха наада. Аньыыны-хараны оҥорбокко. Ыччатыҥ олоҕо эйигиттэн тутулуктаах. Ону умнуо суохха баара.

Биири кэпсиим. Хоту улуус ойууна кыһыллартан куттанан  таҥаһын умаппыт, дүҥүрүн бэйэтэ үнтү тэпсибит. Алта уолуттан ким да хаалбата. Сиэннэрэ уолаттар арыгыһыт буолан өлбүттэрэ. Биир сиэнэ баара хаайыылаах, 12-тэ сууттанна, үстэ уһун болдьоххо олорон таҕыста. Оҕо, ойох суох. Бутэһик уол сиэнэ кыайан оҕо оҥорор кыаҕа суох. Бу киһи ууһа бүттэ. Ол биир киһиттэн сылтаан.

Өлөксөөһөнү кытары өссө ону-маны өр кэпсэттибит. Сороҕун, баҕар, кэлин суруйуом.

***

Бүөтүр АРЫЫЛААХАП,

“Аартыкка” анаан.