Сырдык ааттара уһун үйэлэргэ умнуллубатын (2 чааhа)

Мугудай “Өктөөбүр 20 сыла” холкуостан биэс чугас уруулуу Дьяконовтар Горнайга оттуу киирэн баран Бүлүү, Горнай, Нам дьонунуун Граф биэрэгиттэн хомуллан сэриигэ барбыттара. Москваҕа сорохторо аттаах сэриигэ, сорохторо Смоленскай суолугар, Тверь-Вязьма симилэхтэригэр, Ленинград Волховскай фроннарыгар быраҕыллыбыттара. М.Ф.Дьяконов тыҥатын ыарыыта бэргээн, дойдутугар төннөн кэлэн 1942с холкуоһун дьонунуун Эдьигээн оройуонугар көһөрүүгэ барбыта. Семен, Петр Дьяконовтар 1942с сайын Смоленскай уобалас Карцово дэриэбинэ иһин биир да тыыннаах киһи ордубатах кыргыһыытыгар эдэр олохторо быстыбыта сурукка киирбит. Бу биэс киһиттэн Афанасий Дьяконов бойобуой мэтээллээх Беломорскай-Балтийскай фронтан бааһыран 1942с атырдьах ыйыгар дойдутугар соҕотоҕун ордон кэлбитэ.

“Сайдыы” холкуостан 1941с барбыт С.Д.Красильников, М.В.Коркин ханна охтубуттара биллибэт. 1941с ыҥырыллан хоту алаастан сэриигэ аттаммыта аччыгый уҥуохтаах Кууһума оҕонньор улахан уола Сэмэн. Дьон кэпсээнинэн, ыллар саһаан үрдүктээх, кыайыылаах үлэһит, тутууга үлэлиирэ үһү. 1943с Волгоградскай уобаласка сэриигэ өлбүт.Ийэтэ хоргуйан ыксаан нэһилиэк хонтуоратыгар баран иһэн тыаҕа охтон өлбүт. Аччыгый быраата интэринээттэн кэлэн ийэтин кистээбит уонна балтын илдьэ Ааллаах таһаҕасчыттарыгар олорсон Алдаҥҥа тиийбит. Этэҥҥэ улаатан киһи буолбут.С.С.Толстоухов, Е.С.Толстоухов Ржев-Вязьма симилэхтэригэр сэриилэспиттэрэ. Санитардар ыараханнык бааһыран сытар Дьөгүөрү өлбүт диэн ылбакка ааһан, өлбүтүн туһунан дойдутугар биллэрии ыыппыттар. Өйө суох сытар киһини ньиэмэстэр билиэҥҥэ ылан, үтүөрдэн баран, Баварияҕа быһыылаах, ыалга үлэһитинэн сырытыннарбыттар.

Билиэҥҥэ сылдьан ытык оҥорон ыалларыгар күөрчэх ытыйан сиэтэн сүрдээҕин сөбүлээбиттэрэ үһү. Билиэнтэн босхолонон 1946с кыһын эргийэн, балачча уһуннук олорбута, үлэ-хамнас бөҕөнү көрсүбүтэ.Куһаҕан майгылаахтар үөҕүс оҥостоллоро, былаастар сотору-сотору ыҥыран доппуруостаан сордууллара. Сэмэн ыарахан бааһырыыттан ордон кэлэн, икки оҕолонон баран 50-нус сс. өлбүтэ. Горькайтан В.Д.Ноговицын, калининнартан И.В.Пинигин ааттара Ржев куорат памятнигар киирбит. Төлөй “Төрүт“ холкуһуоттан Захаров А.И.,Дьячковскай Д.С.,Быганов Г.А.,Дьячковскай М.А., Намҥа оттуу сылдьан быһалыы Крафт биэрэгиттэн сэриигэ ыҥырыллыбыттара. Петров Р.П.,Григорьев П.Е.,Гуляев Е.И.,Захаров А.А.,Захаров Е.У.,Захаров Р.А.,Попов Е.П., Хоютанов Е.У., Смирников В.И.,Скрябин Е.С. сэрии бастакы уотуттан ордубатахтара.

Ханна, хайа кыргыһыыга охтубуттара да биллибэт. Оттон П.А.Абрамов уһуннук сэриилэһэн кэлэн Арҕаа Хаҥалаһынан, Дьокуускайынан олорбута. Орденнаах бэтэрээн ыал буолан оҕолордоох, сиэннэрдээх. Пинигин Д.К. артиллерийскай полкаҕа сэриилэһэн, хаста да бааһыран, дойдутугар эргийбитэ. Үс бойобуой мэдээллэрдээх артиллерист 1946с. дойдутугар эргиллэн учууталлаан, тыа суутугар, албакаатынан үлэлээн. балачча уһуннук олорбута. Эмиэ онтон икки ини-бии – биир ааттаах Семен Петрович Максимовтартан биирдэһэ ханна былдьаммыта биллибэт, иккиһэ Ленинград блокадаттан босхоломмутун кэнниттэн госпиталга өлбүт уонна Пискаревскай братскай могилаҕа көмүллүбүт. Үөрэх бүтэрэн учуутал буолан баран ыҥырыллыбыт, телеграфист-радиһынан сэриилэспит уонна хас да сыл тыыннаах сылдьан, хаста да бааһыран, контузияланан баран 1944с. дойдутугар эргиллибитэ А.Г. Захаров. Алексей Герасимович салгыы учуутал институтугар үөрэммитэ. Ыал буолан сэттэ оҕоломмута. Чурапчынан, Дьокуускайынан уһуннук химия учууталынан үлэлээн, элбэх киһиэхэ быраас буолар суолу аһыспыт улахан үтүөлээх киһи балачча уһуннук олорбута. Быраатын Василий Герасимовичтыын, эмиэ учуутал буолбут киһилиин маҥнай суруйсар эбит быһыылаах, “соҕуруу Украина сиригэр сэриилэспитэ, ханна охтубута чуолкайа биллибэт” диир эбит.

Саха сириттэн 64 тыһыынчаттан тахса киһи сэриигэ ыҥырыллыбытыттан үгүс өттө 5-6 төгүл 1942 сылга барбыттара. Төлөйтөн, Мугудайтан кыһын-саас хомуллубуттар сорохторо Харьков кыргыһыытыгар кыттыбыттара. Сүрдээх элбэх киһи өлбүтүттэн Дьячковскай А.А. аата сурукка киирбит. Гуляев А.Н. аҥар илиилээх, Аҕа дойду сэриитэ орденнаах эргиллибитэ. Летнай полкаҕа сулууспалыы сылдьан Гуляев И.М. ханна охтубута биллибэт. Малышев М.А. Уралга байыаннай үөрэххэ сылдьан өлбүт. Бу хомуурга баран штрафной ротаҕа хорсуннук сэриилэһэн бойобуой медаллардаах, Кыһыл Сулус орденнаах эргийбитэ Д.Е.Захаров.

Оттон Сталинград оборонатыгар быраҕыллыбыт Ф.Я.Тарабукин билиэҥҥэ түбэһэн уһун түөрт сыл сылдьан 1946с дойдутугар эргиллибитэ. Ол туһунан соҕотох уола аччыгый Сүөдэр аҕатын кэпсээниттэн өйдөөн хаалбытынан, бэйэтин курдук нууччалыы биир да тылы билбэт омук уолунаан иккиэ буолан окуопаҕа сыппыттар, иккиэннэригэр соҕотох биэстэ эстэр бинтиэпкэлээхтэрин миинэ түһэн буорунан көмөн кэбиспит, түүн хараҥаҕа ас булан аһаары дьоно куоппут соломо сарайдаах дьиэҕэ киирэн аһаабыта буолбуттар. Нуктуу сыттахтарына киирэн фашистар билиэҥҥэ ылбыттар. 1945с билиэнтэн куоппут дьону сэбиэскэй сэриилэр хата уһуннук эрэйдээбэккэ дойдутугар ыыппыттар. Кыайыылаах үлэһит, утуйар хараҕа суох, икки сүрэхтээх быһыылаах дэттэрбит киһи сыыһа туттан уот ыытан сааһын тухары үөҕүүгэ-хомуруйууга сылдьаахтаабыт.Учуутал И.С.Хоютанов Москва арҕаа өттүгэр төгүрүктээһинтэн төлө көтөн тахсан, бааһыран төннүбүтэ. Амма оскуолатыгар учууталлыы сылдьан 1943с иккиһин ыҥырыллан үлэ фронугар сылдьан кэлэн уһуннук учууталлаабыта. Төлөйүттэн от сии киирбит В.Я.Захаров Нам байаҥкамаатынан ыҥырыллыбыта. Түөрт кылаас үөрэхтээх сытыы-хотуу уолчаан аччыгый командирдар курстарыгар баран иһэн, бэйэтэ эппитинэн, “атараабалаах уу иһэммит аҥарбыт өлбүтэ, алта киһи кыранан ордубуппутун дойдубутугар төнүннэрбиттэрэ” диэн бэтэрээн бэйэтэ кэпсээбитэ.

Күһүн 35 саастарыттан үөһэ саастаахтары Молотов куораттан 180 биэрэстэлээх марш-бросок оҥотторон алтынньы 18 күнэ үүнэр түүнүгэр Сталинград сэриитигэр аҕалан туох да сынньалаҥа суох тута кутаа уокка аспыттара. Ол туһунан 2010с. муус устарга “Кыым” хаһыат бу курдук суруйбута: “…Өстөөх куорат иһинээҕи Спартановка, Тракторнай, “Кыһыл Өктөөп” уонна “Баррикаднай” собуоттар оройуоннарын, Мамай булгунньаҕын, Волга өрүскэ түһэр Царица үрэх төрдун былдьаабыта. Ыар күннэр суоһаабыттара. Бу кэмҥэ Кыһыл Армия Стадинградка сибиэһэй күүстэри бырахпыта. Олор истэригэр 252-с СД Кузьмичи дэриэбинэ таһыгар Грачевай Балкаҕа Доннааҕы фронт састаабыгар холбонон өстөөҕү утары кырыктаах кыргыһыыга киллэриллибитэ… Ол курдук, 525 саллааттан үгүстэрэ, ол иһигэр саха буойуннара, сэриигэ киирээт, сарсыҥҥы, өйүүҥҥү күннэригэр, атыннык эттэххэ, алтынньы 19 – 24 күннэригэр өлүтэлээбиттэрэ.” Грачевай Балкаҕа сырдык тыыннарын толук уурбут буойуннар ортолоругар Д.В.Захаров, Сивцев Г.Г. охтубуттара сурукка киирбит. Сталинград сэриититтэн Пинигин А.К., Дьячковскай П.П., Нестеров С.З., Попов С.П. уо.д.а бааһыран эргиллибиттэрэ. Попов И.П – пулеметчик посмертно мэдээлинэн наҕараадаламмыта сурукка киирбит. Мугудайтан Сталинградка охтубуттара Сивцев В.К.,Сивцев И.И.,Сивцев И.Н. Оттон Уралмаш собуокка тааҥка оҥоһуутугар 1942-1946сс. тиийэ сылдьыбыта Абрамов Н.Х. Убайа Дьөгүөрдүүн Ньукулай этэҥҥэ эргиллибиттэрэ. Бииргэ төрөөбүт убайа Уйбаанныын тэҥҥэ ыҥырыллан барбыт Илья Иванович Сивцев Карелияҕа 1944с охтубута.

1943с олунньу ыйтан Мугудай, Төлөй уолаттара туспа хайыһар биригээдэлэригэр наарданан Ильмень күөл килиэ мууһунан, кытылларынан уоттаах сэриигэ киирбиттэриттэн бэрт аҕыйах ордон сылдьар бэтэрээннэр кэпсээннэрин уонна Память кинигэҕэ суруллубуттар ааттарынан сирдэтэн дьон болҕомтотугар тириэрдэбин. Эдэрдэри наардаан, 18-сыс – 23-с туспа хайыһар биригээдэлэригэр хайытан, сэриилэһэргэ үөрэтэн, сааларын-сэптэрин сүктэрэн, кыһын тымныы ыйдарга Урал халыҥ хаардаах хайаларын уһаты-туора кэстэрбиттэрэ. Ол кэмнэр тустарынан уһуннук олорон баран Орто дойду олоҕуттан барбыт сэрии бэтэрээнэ И.В. Смирников, Төлөй нэһилиэгин киһитэ, маннык кэпсээбиттээх: “Уһун кыһыны быһа хаардаах хайалары кэстэрбиттэрэ. Ас-таҥас, биллэн турар, мөлтөх. Хараҥаҕа ыллардахпытына, тохтообут сирбитигэр хаар үрдүгэр тоҥ харыйа лабаатын тоһутан тэлгэтэн баран утуйбута буолабыт. Сырдаабытын кэнниттэн салгыы хайыһардыыбыт. Ол курдук үксүн таһырдьа хоно сылдьыбыппыт. Элбэх киһи ыалдьыбыта, сорохтор өрүттүбэккэ өлбүттэрэ. Мин эмиэ ыалдьан, госпиталга киирэн, үтүөрэн биэрбэккэ, хас да эшелону сэриигэ ыыппыттарыгар барбакка, ханыыларбыттан быстан хаалбытым. Сорохтор аара буомбалааһыҥҥа түбэһэн, сэриигэ тиийбэккэ өлбүттэр үһү диэн кэпсиир буолаллара.

Тылланан-тылланан, сааскыттан Москва куоракка муоста эрэмиэнниир этэрээккэ сылтан ордук сылдьан баран, сэрии сэбин тиэйэр эшелон харабылыгар сырытыннарбыттара. Буомба быыһынан Краков, Бреслау куораттарга тиийтэлээбитим. Дойдубар 1946 сылаахха эргиллибитим. Барарбар ийэм-аҕам, сэттэ бииргэ төрөөбүттэрим хаалбыттара. Кэлэрбэр ийэм уонна бырааттаах балтым эрэ ордубуттар этэ”. Оттон Н.Н.Сивцев-1, Мугудай нэһилиэгин киһитэ, “Бастакы Ударнай аармыйа 20-һис хайыһар биригээдэтин састаабыгар боруоҥҥа аттаммыппыт. Бүтэһик станцияҕа түһэрбитигэр хаар анна ууламмыт этэ. Сиэрэй хаатыҥкалаах, арыт хайыһарбытын кэтэн, арыт атахпытынан хааман фроҥҥа Старай Русса оройуонугар тиийбиппит. Бэрт кылгастык ытыалаһыыга киирээт бааһырбытым: разрывной буулдьа уҥа сыҥаахпар түһэн, тиистэрбин тоҕо солоон, сыҥааҕым уҥуоҕун алдьатан чэчэгэйбинэн хайа көтөн тахсыбыт этэ. Уһуннук эмтэнэн, атын чааска түбэспитим. Литовскай тумуска быһа анньыллыбыт өстөөх сэриитин хаайан олорон сэриилээбиппит. Мин суоппарга үөрэнэммин, “Додж” диэн омук массыынатынан зенитнэй пушканы соһон киллэрэн баран, ыраах тахсан биэрэбин. Онно уһуннук тардыллыбыппыт. Онтон атын Берлиҥҥэ тиийэрдээх этибит”, диэн эмиэ күн сиригэр уһуннук олорбут бэтэрээн Сивцев Н.Н.-1 хомолтотун этэн аһарбыттаах .

Мугудайтан төгүрүк тулаайах ини-бии Иван, Степан Сивцевтар былаас көмөтүнэн үөрэхтэнэн, Иван Петрович Амма оройуонугар суут секретаарынан, Степан Горнай оройуонугар учууталынан үлэлии сылдьан биир хомуурга түбэһэн, 19-с хайыһар биригээдэтигэр Ильмеҥҥэ тиийбиттэр. Иван Петрович санитарнай ротаҕа бааһырбыттары хомуйа сылдьан быраата Степан кыа хаанынан уста сытарыгар түбэһэн, көтөҕөн баран, “тоойуом, тулуй, билигин госпиталга тириэрдиэм…” дии-дии хахха сир көрдөөн сүүрэн муҥнанарын көрбүт тыыннаах ордон кэлбит дьон кэпсээннэрэ умнуллубакка сылдьар. Степан Петрович 1943с. кулун тутар 6 күнүгэр Ильмень кытылыгар көмүллүбүт.

Оттон Иван ханна былдьаммыта биллибэт, биллэрии кэлбэтэх, онон хаан уруулара хойукка диэри көрдөтөллөрө үһү. Бара сатаан сэрибиэйдэтэллэрэ да, туох да биллибэтэх. 19-сус биригээдэҕэ түбэһэн, күөлгэ кыргыһыыттан тыыннаах ордон, салгыы сэриилэһэн, 1944с охтон, Калининскай уобалас Боево дэриэбинэтигэр көмүллүбүтэ И.Н.Пермяков. Собус-соҕотох ордубут быраата Николай Николаевич көһөрүүнэн эргийэн кэлэн, уордьаннаах тырахтарыыс буолан, оҕо-ыччат бөҕө хаалларан, дьоһун олоҕу олорон ааспыта. “Убайым Лөгөнтөй Кэтэмэ үрэҕэр холкуос сылгыларын аһатан киирэн, окко бараары бэлэмнэнэ сылдьан бэбиэскэ туппута. Дьоммут, бииргэ төрөөбүттэрбит өлөннөр иккиэйэх хаалбыппыт.

Онон хаалларар сирэ суох буолан Ааллаах-Үүн таһаҕаһыгар бэйэтин кытта илдьэ барара. Хас да сыл үөрэммэккэ сылдьыбытым. Сэриигэ аттанарыгар холкуос атын төнүннэрээччи буолан Чурапчыга барсыбытым. Ыраах хоту алааска олорор этибит. Киэһэ дьиэбэр кэллим: собус-соҕотох хаалбыппын өйдөөн туох да наһаа санаарҕаан, ытаан-ытаан баран утуйан хааллым. Олохпор уонна оннук санааргыы иликпин. Сарсыарда нөҥүө алаастан абаҕам Максим оҕонньор Сылаҥҥа таайбар ынахпын уонна бэйэбин сиэтэн таһааран биэрбитэ. Атырдьах ыйыгар Кэбээйигэ көһөрүүгэ барсыбытым. Көһөрүүттэн эргиллэн Сылаҥҥа олохсуйан, ыал буолан, алта оҕолонон, уордьаннаах тракторист буолан олордум. Убайбын атаарбытым эрэ баара. Туох да сурах-садьык кэлбэтэҕэ. Баҕар суохпар кэлэн сүппүтэ буолуо,”.

***

Т.Е.Захарова