Оонньооботох оҕо сааһым

1936 с. Күүкэй алын сүһүөх оскуолатыгар үөрэнэ киирбитим, онно үс кылааһы үөрэнэн бүтэрбитим. Оскуолабыт Оҕо Мэнэтиттэн үс биэрэстэ ыраах Мэлдьэки диэн сиргэ баара, кыһынын дэлби тоҥон, үлүйэн тиийэрбит, суолбутугар киһи уҥуохтара барыһан тураллара, хараҥаҕа наһаа ыраах, кутталлаах буолааччы. Ол сылларга оскуола дириэктэринэн Григорьев Георгий Спиридонович үлэлээбитэ. Кириллин Алексей Никандрович, Григорьев Клим Григорьевич диэн учууталлар үөрэппиттэрэ. Ол саҕанааҕы учууталлар билиилэрэ-көрүүлэрэ олус үрдүк этэ, барыны бары билэллэрэ, барытын хайдах билэллэрий диэн сөҕөрбүт уонна үчүгэйдик үөрэнэргэ кыһалларбыт. Тэтэрээт, харандаас суоҕун кэриэтэ этэ, кыракый ыраас кумааҕы лииһин уонна харандаас тоһоҕоһун аҥаардаан биэрэллэрэ, ону наһаа кичэйэн, харыстаан туттарбыт, дьиэҕэ үлэ биэрдэхтэринэ хаһыат лииһин булан суруйарбыт. Учебниктарбыт урут оҕолор үөрэммит, дэлби илдьирийэн хаалбыт кинигэлэр этилэр. Бастакы кылааска былыргы латыынныы буукубаларынан үөрэппиттэрэ, онтон саҥа алпабыыт оҥоһуллан, саҥа буукубаларынан үөрэммиппит. Күүкэй алын сүһүөх оскуолатыгар үс сыл үөрэнэн ааҕар, суруйар буолбуппут.

Былыргы оҕолор таҥастара да соччо суоҕа, онон тоҥорбут-хааһарбыт, сайынын атах сыгын­ньах сылдьарбыт, атахпыт тоҥон ынах иигэр, сааҕар уган атахпытын ириэрэрбит.

1941 с. Аҕа дойду улуу сэриитэ саҕаламмыта, кыанар дьоммут бары сэриигэ барбыттара. Кырдьаҕас оҕонньоттор, эмээхситтэр, дьахталлар, оҕолор хаалбыттара. 1942 с. уот кураан турбута. Мин 12 сааспыттан холкуос чилиэнэ буолбутум. Александров Филипп кыыһа Марфалыын куйааска от отой үүммэтэх сиригэр улахан баҕайы «Толоон» диэн ааттаах сыһыыны барытын мунньубуппут. Филипп биһигини салайар этэ, отой олордубат да, туруорбат да этэ, күн тахсыаҕыттан киэһэ хойукка диэри үлэлэтэрэ. Аһылыкпыт 3 лиитэрэ ыаҕыйаҕа ымдаан, лэппиэскэ тоорохойо. Ип-итиигэ дэлби эппит умайара, холбутун күн уота сиэн хабыллан тахсара. Ыһыы саҕана Федоров Байбал диэн булуукчут киһиэхэ ат сиэппитим, биэс буолан оҕуһунан сир бороонньулаабыппыт: Екатерина уонна Григорий Павловтар, Александрова Марфа, Маркова Парасковья уонна мин. Петров Василий диэн стахановец үлэһит киһи салалтатынан окко үлэлээбиппит.

Биир бириэмэҕэ 5 буолан үрэх баһыгар тахсан от үлэтигэр сылдьыбыппыт, биир ынахтаах, биир оҕустаах этибит. Оту наһыылканан таһан кээһэрбит. Салайааччыбыт Сергеев Илья уонна Павлова Екатерина этилэр, биһиги саастыылаахтар этэ. От ыйыгар тахсан баран, күһүн балаҕан ыйыгар киирбиппит. От үлэтэ бүппүтүн кэннэ пиэрмэ хотонун дьиэтин өрөмүөннээбиппит уонна сорохторбут молотилкаҕа үлэлээбиттэрэ. Акимов Константин, түүтэх быһааччынан Павлова Екатерина, Федоров Степан үлэлээбиттэрэ, бурдук тарыйааччынан мин, бурдук көтүтээччинэн Александрова Марфа, Маркова Парасковья, ат үүрээччинэн Прокопьев Гаврил буолан үлэлээбиппит. Байыаннай балаһыанньа диэн күнүс да, түүн да олорпоттор этэ.

Үчүгэй стахановец үлэһиттэр баар этилэр: Петров Василий, Акимов Степан, Терентьев Иннокентий, Федоров Павел, Иванов Иннокентий. Аармыйаҕа барыахтарыгар диэри Василий, Прокопий Львовтар үлэлээбиттэрэ. Бэдэрээтчиттэринэн Крыжанов­скай Савва, Петров Василий, таһаҕас тиэйээччинэн Федоров Павел үлэлээбиттэрэ.

Биир сайын дэриэбинэҕэ уот туран буруо-тараа бөҕө буолбута, киһи тыына хаайтарара. Ол баһаары умуруорарга дэриэбинэҕэ баар дьон бары туруммута. Бурдук уокка былдьаммыта, аччыктааһын саҕаламмыта. Күҥҥэ лиитирэ аҥаара холбуу үүт биэрэллэрэ, онно бэс сутукатын оргутан иһэрбит, эбэбититтэн биир эмит киһи куйуурдаан балыктаатаҕына балык сиэн эбинэн тыыннаах хаалбыппыт. Эмээхситтэр, дьахталлар, оҕолор буолан куобах тириитинэн үтүлүк, куллуку, бэргэһэ тигэн фроҥҥа ыытарбыт. Байыаннай балаһыанньа буолан, байыаннай үөрэх ыыталлара: саас мас автомат тутан ууну-чалбаҕы, бадарааны кэһэн Кутана дэриэбинэтигэр киирэн сэриигэ бэлэмнэнэн дьиҥнээх сэриигэ  курдук сылдьарбыт, дэлби тоҥорбут, аччыктыырбыт.

1945 с. сэрии бүппүтэ, элбэх эдэр киһи кыайан эргиллэн кэлбэтэҕэ. 1946 с. кулун тутар ыйга Күүкэйтэн бэдэрээччиттэри кытта Сунтаарга ветсанитар кууруһугар үөрэнэ киирбитим. Онно айаннаан иһэн, аанньа таҥаһа суох буолан, дэлби тоҥмутум. Биир ый үөрэнэн ветсанитар буолан дойдубар Күүкэйгэ кэлэн үлэлээбитим.

Кулун тутар 5 күнүгэр 1947 с. комсомол кэккэтигэр киирбитим уонна сэрии сылларыгар үчүгэй үлэм иһин Сталин төбөлөөх мэтээлинэн наҕараадаламмытым. Оо, онно наһаа да үөрбүтүм. Мэтээл ылбыт оҕонньоттор, эмээхситтэр хомойбуттара, бу кэриэтин бурдук, таҥас биэрбиттэрэ буоллар ордук буолуо этэ диэн.

1949 c. Прокопьев Николай Алексеевичтыын ыал буолбуппут. Кэргэним Ньукулай сэллик ыарыытыгар ыалдьар буолан, эмтэттэрээри Ньурба бөһүөлэгэр көһөн кэлбиппит. Сунтаартан икки пассажир олорор, үрдэ аһаҕас, дьиэлэр эрэ үрдүлэринэн көтөр дьараппалаанынан Ньурбаҕа 1950 с. күһүнүгэр көһөн кэлбиппит. Мин дьарапалаанынан көтөрбөр кутталбыттан күүскэ тутуһан олорон көһүйбүтүм, тоҥмутум. Ол кэлэммит ыалга дьукаах олорбуппут.

1950 с. сир ылан Островскай уулуссаҕа Сунтаар оройуонун Ыгыатта нэһилиэгиттэн дьиэ көһөрөн аҕалан, кэргэним Ньукулай уус бэрдэ буолан, дьиэ туттан көһөн киирбиппит. Мин көһөн кэлээт, 1950-1986 сс. диэри туббалыыһаҕа санитарканан харыс да халбарыйбакка үлэлээбитим. Ньукулай ыалдьа-ыалдьа промкомбинакка столярынан, олохтон барыар диэри үлэлээбитэ.

1962 с. кэргэним Ньукулай ыарыыта бэргээн күн сириттэн күрэммитэ, биэс оҕону соҕотоҕун иитэн, үөрэттэрэн улаатыннаран атахтарыгар туруортаан, бары үөрэхтээх, үлэһит ыал буолан олороллор. Бэйэлэрэ ыал ийэлэрэ аҕалара, эбэлэрэ, эһэлэрэ, биэнсийэҕэ тахсан олороллор, хомойуох иһин, икки уолум күн сириттэн күрэммиттэрэ, 5 сиэннээхпин, 14 хос сиэннээхпин.

Мин үлэҕэ бэриниилээхтик, үтүө суобастаахтык үлэлээн үгүс элбэх наҕараадалардаахпын: 1947 с. «За доблестный труд в Великой Отечественной Войне 1941-1945 гг.» 1967 с. «Ударник коммунистического труда», 1970 с. «За доблестный труд вознаименование 100-летия В.И. Ленина» юбилейнай мэтээл биэрбиттэрэ, 1974 с. «Победитель социалистического соревнования», 1980 с. «Ветеран труда», 2022 с. «Почетный работник Нюрбинской центральной районной больницы» түөскэ кэтэр бэлиэ. 2022 с. «Почетный старейшина Республики Саха (Якутия)» түөскэ кэтэр бэлиэ, элбэх юбилейнай мэтээллэр.

Мин билигин 97 сааспар үктэнним. Оҕолорум, сиэннэрим, хос сиэннэрим  тапталларыгар уйдаран дьоллоох ийэбин, эбэбин, хос эбэбин.

Дойдум дьонун Кыайыы 80 сылынан эҕэрдэлиибин! Баҕарабын чэгиэн доруобуйаны, эйэлээх олоҕу, дьолу-соргуну.

***
Ахтыыны суруйда кыыһа Наталья Прокопьева