ХИФУ ректора Анатолий НИКОЛАЕВ: Үрдүк үөрэх – олох ирдэбилэ

Саха былыр-былыргыттан үөрэҕи таҥара оҥостор, өрө тутар, сүгүрүйэр. 1907 сыллаахха “Якутская газета” суруйарынан биир эрэ үрдүк үөрэхтээх саха баар эбит.  Оччолортон 114 сыл ааста. Биир үйэ иһигэр сахалар бары үөрэхтэннибит-хаарданныбыт, хас төрдүс улахан киһи үрдүк үөрэхтээх диэн ааҕыммыппыт ыраатта.

Бүгүн, атырдьах ыйын 23 күнүгэр Саха государственнай университета тэриллибитэ 65 сыла, үрдүк үөрэхтээһин тэриллибитэ 87 сыла. Дириҥ историялаах Саха сирин тутаах университета аныгы кэми кытары тэҥҥэ хардыылаан иһэр дуо, сыала-соруга тугуй, хайдах-туох киһи университеты салайарый? Бу да атын ыйытыыларга эппиэт эрэйэн М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-илиҥҥи федеральнай университет ректорын кытары Анатолий НИКОЛАЕВТЫЫН кэпсэтэбит.

***

АНЫГЫ КЭМҤЭ ҮРДҮК ҮӨРЭХ СУОЛТАТА

-Анатолий Николаевич, уопсайынан үрдүк үөрэх наада дуо?

-Наада. Мин санаабар сотору үлэ ырыынагар категоризация киирэрэ буолуо. Ханнык эрэ идэлэргэ специалитеты, эбэтэр бакалавриаты, ханныкка эрэ магистратураны бүтэрбит буоллаххына эрэ үлэлиир кыахтаах, эбэтэр дуоһунаска ананааhын буолара буолуо. Холобур, билигин университетка ассистент буоллаххына лекция ааҕар көҥүлүҥ суох, декан эбэтэр директор дуоhунаhыгар кандидат буолуохтааххын. Аны кафедра сэбиэдиссэйэ учуонай степень таhынан учуонай буолуохтааххын – доцент эбэтэр профессор. Бу маннык ирдэбиллэр атын идэлэргэ эмиэ киирэн эрэллэр. Онон үрдүк үөрэх – олох ирдэбилэ буолла.

-Оттон мин көрөрбүнэн, вузтары аччатааһын бара турар курдук дии? 

-Бэрээдэктээһин диир ордук буолуо. Урут Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн бары союзнай республикалары ааҕан туран 800 курдук үрдүк үөрэх тэрилтэтэтэ баар этэ. Билигин Россия эрэ үрдүнэн филиалларын кытта 1200 курдукка тиийэр.  90-с сылларга олох бары өттүгэр, үөрэхтээһиҥҥэ даҕаны улахан улырайыы бөҕө таҕыстаҕа дии. Үрдүк үөрэхтээhиҥҥэ – коммерциализация буолан – чааhынай үрдүк үөрэх тэрилтэлэрэ арыллыбыттара. Хаачыстыба түспүтэ диэтэххэ ким да мэлдьэспэтэ буолуо.

Үөрэх тэрилтэтэ, бастатан туран, билиини биэриэхтээх. Ол соругун кыайан толорбот, коммерческай структура эрэ буоллагына – көдьүүһэ суох. Ол иһин ити араас элбэх филиаллар, чааһынай вузтар лицензияларын, аккрелитацияларын биэрии ирдэбилэ кытаатта. Ол гынан баран, вуз чааһынай буолла да, үөрэтэрэ мөлтөх диир эмиэ табыллыбат. Омук сиригэр государственнай университет диэн суох. Билигин үрдүк үөрэх аккредитациятын таhынан студент хайдах билиини ылара, идэтинэн үлэ булара уонна да атын өрүттэрин кэтээн көрүү министерство өттүттэн кытаатта уонна өссө кытаатаары турар.

-Үөрэх тэрилтэтин үлэтин түмүгэ – үөрэппит ыччата идэтинэн үлэни булуута буоллаҕа. ХИФУ выпускнига үлэ ырыынагар төһө былдьаһыкка барарый?

-3 сыллаах кэтээн көрүү (мониторинг) түмүгүнэн, университеты бүтэрбит ыччат 80%-ра үөрэммит идэтинэн үлэ булар. Оттон целевиктарбыт 94-96%-нара. Холобур, быйыл целевой миэстэнэн бүтэрбит выпускниктарбыт – 267 киһи. Онтон 155 идэтинэн үлэлии барда, 70 киһи магистратураҕа киирдэ, 23 уол армияҕа барда, 14 кыыс ыал буолан оҕо көрөр. 155 идэтинэн үлэҕэ киирбит ыччаттан  135-а дуогабардаспыт тэрилтэтигэр, 16-та  бюджет тэрилтэтигэр, 4 выпускник коммерческай тэрилтэҕэ киирдилэр.

-Хаһан эрэ Газпрому кытары ХИФУ сөбүлэҥ түһэрсэн турардаах. Сыл ахсын 10 выпускнигы үлэҕэ ылабыт диэн. Толорор дуо?

-Толорор. Уонча да буолбатар, 4-5 киһини ылар. Газпром самалык тэрилтэлэригэр үлэҕэ киирэллэр. Уопсайынан, Газпром Россия үрдүнэн аҕыйах вузтары кытары дуогабардаах. Ол иһигэр ХИФУну кытары. Дальневосточной федеральнай уокурукка биhиги соҕотохпут. Сотору Уфа куоракка Газпрому кытта улэлиир вузтар мунньахтара буолуохтаах. Онно баран Газпром вуз-партнердарын консорсиумнарыгар киирээри сылдьабыт.

-Оттон атын сир баайын хостооччулар төһө каадыр бэлэмнииргэ кыттыһаллар?

-Саха сиригэр үлэлиир компаниялары кытары үксүлэрин кэриэтэ үлэлиибит. “Сургутнефтегаз”, “АЛРОСА”, “Колмар”, “ТаасЮрях нефтегаздобыча”, “Якутскэнерго” о.д.а. – ХИФУ партнердара.

РЕКТОР НИКОЛАЕВ ИККИ СЫЛЛААХ ҮЛЭТИН ТҮМҮГЭ

-Ректорынан аныммытыҥ икки сыл буолла. “Аны уон сылынан ХИФУ аан дойду биир биллэр вузтарын ахсааныгар киириэхтээх”, – диэн этиигин төһө толорон эрэҕин?

– Сыалбыт диэки барарбытын тохтоппоппут. Быйыл университет 2030 сылга диэри сайдар программата бигэргэниэхтээх. Программа суруллан, оҥоһуллан, туох баар туһааннаах федеральнай министиэристибэлэри (ол иһигэр Минобрнауки, Минвостокразвития, МинзДравоохранения, Минфин уонна да атыттар) ааһан РФ правительствотыгар киирдэ. Программабыт икки түһүмэхтээх: 2025 уонна 2030 сылларга диэри аттарыллар. Ол университеппыт программатыгар туох баар национальнай проектарга ыытыллар үлэ, макрорегиоҥҥа  үлэлиир госпрограммаларга кыттыһыы сиһилии сурулунна, суоттанна. Ирдэбил кытаанах, ону барытын учуоттаан оҥордубут.

-Уопсайынан, федеральнай үбүлэниигэ тиксэр олус элбэх ирдэбиллээх быһыылаах?

– Ирдэбилэ кытаанаҕын таһынан, хонтуруола эмиэ кыраҕы. Хас биирдии федеральнай да, атын да программалар, проектар, государственнай сорудахтары барытын дакаастаан, көмүскээн ылаҕын. Ылан баран аны онтубун дьиҥнээхтик, көдьүүстээхтик туһанным, туһана сылдьабын диэн докумуонунан, отчуотунан, ситиһиигинэн наар бигэргэтэ туруохтааххын. Холобур, билигин “Приоритет-2030” диэн дойду үрдүнэн ыыталлар федеральнай программаҕа киирсэ сылдьабыт. “Приоритетка” кыайбыт 100 үрдүк үөрэх кыһата федеральнай таһымҥа өйөнүөхтээх. Ону таһынан, 40 чулуу вуз туспа анаммыт өйөбүлгэ тиксиэхтээх. Проекпытын суруйан бүтэрдибит, билигин английскайга тылбаастааһын бара турар.

-Киирсии кытаанаҕа буолуо?

-Дьэ, кытаанах. “Приоритет-2030” кыттарга 200-тэн тахса вуз докумуон бэлэмнээн куоҥкуруска биэрдэ. Россия ааттаах-суоллаах улахан институттара, университеттара проектарын комиссияҕа ыытан бары кыайыахпыт диир санаалаах сылдьаллар. Аны ити сүүмэргэ кыайар биир дьыала, кыайан баран проеккын олоххо киллэриэххин наада. Ылыммыт былааҥҥын куһаҕаннык уонна ситэтэ суох толордуҥ да – проектан тахсан хаалыахха сөп, эн оннугар резервэҕэ турбут университеттар киирэн биэрэллэр.

 

ХИФУ ҮӨРЭТЭР ПРОГРАММАТА УЛАРЫЙАР

-Бу үөрэх дьылыттан бастакы куурустаргытын олох саҥа программанан үөрэтиэхтээх эбиккит дии? “Индивидуальная образовательная траектория” – ол аата?

-Бастакы куурустартан саҕалаан саҥа үөрэх программата киирэр. Судургутук быһаардахха, студент преподавателин уонна предметин бэйэтэ талан үөрэнэр буолар. Булгуччу үөрэтэр предметтэр хаалаллар, ону таһынан кини кэнэҕэс идэтигэр сөп түбэһэр предметтэри талан ылан үөрэнэр буолар. Туйгуннук, үчүгэйдик үөрэнэр студеннар талыыга баар предметтарын бастакынан талар кыахтаналлар. Тоҕо диэтэххэ, биир профессорга, холобур, 50-ча миэстэ баар буолуон сөп. Ол таһынан ылбат.

-Ол аата студеннар үчүгэй, интэриэһинэй преподавательгэ, предмеккэ тиксиэхтэрин баҕарар буоллахтарына, үөрэхтэригэр кыһаллыахтаахтар. Оттон преподавателлэр элбэх студеннары ылар туһуттан предметтэрин интэриэһинэйдик үөрэтэргэ дьулуһуохтаахтар?

– Саамай cөп. Түмүгэр билии хаачыстыбата үрдүөхтээх.

-Оннук үөрэтии атын вузтарга баар дуу?

-Тюменнээҕи госуниверситет маннык систиэмэҕэ көспүтэ хас да сыл буолла. Билигин балайда күүстээх вузтар эмиэ онно киирэн эрэллэр.

 

ҮӨРЭХ ТӨЛӨБҮРЭ

-Быйыл бюджетнэй миэстэ элбээтэ?

-Уопсайа 90 бюджетнэй миэстэ эбилиннэ. Холобур, бакалаврга сорох идэлэргэ эбилиннэ, магистратураҕа ханна эмэ аҕыйаттылар. Федеральнай правительство этэринэн, Дальнай Восток регионнарыгар бюджетнай миэстэ элбиэхтээх. Ону сөптөөх үлэ миэстэтин былааҥҥа киллэриэх  иннинэ вузтарга бюджет миэстэтин аҥардастыы элбэтэр сыыhа. Студент үөрэҕин бүтэрэн баран идэтинэн үлэлии барыахтаах. Ол барыта биир программа буолан олоххо киириэх тустаах.

-Төлөбүрдээх үөрэххит төһөнүй?

– Федеральнай норматив баар, биир студены үөрэтии 240-400 тыһыынчаттан аҕыйахха үөрэтиэ суохтааххыт диэн. Онтон аччатар буоллаххына, университет бэйэтин үбүттэн толорон биэриэхтээх. Биһиги сорох студеннарга университет суотугар (балларыттан, социальнай балаһыанньаларыттан көрөн, эбэтэр барытын төлүүр буоллахтарына) 50% төлөбүрү аччатабыт. Онтон аллараа түһэрэр кыахпыт суох.

-Ыал устун бараҕыт?

-Уустук буолар. Онто да суох 2019 сылтан төлөбүр кээмэйин тутан турабыт. Атыннык эттэххэ, студент чэпчэтиилээх төлүүр буоллаҕына, сылга университет хас биирдии студентан ортотунан 140-150 тыhыынча харчыны ситэри ылбат. Итини коммерческай студеннар ахсааннарыгар төгүллээтэххэ элбэх буолан тахсар. Ол харчы дьиҥинэ университет сайдарыгар улахан туhалаах этэ буллаҕа. Билигин Сбербаан үөрэх төлөбүрүгэр студеннарга кыра бырыһыаннаах кредит биэрэр анал программалаах. Онтуларын үлэһит буоллахтарына биирдэ төннөрөллөр. Кыралаан. Ону нэhилиэнньэ өйдөөн “образовательнай кредит” диэн федеральнай программаҕа киирэн кыттыhара буоллар, син улахан көмө буолуох этэ. Итини биhиги саҥа лабораториялары, толору хаачылыылаах аудиториялары, компьютернай кылаастары, студеннар дьарыктанар студияларын тэрийэргэ уонна да атыҥҥа туттуох этибит буоллаҕа. Федеральнай университеты мин санаабар нэhилиэнньэ улаханнык өйүөн наада.

-Арай быраҕан кэбистиннэр?

-Төннөрөллөр. Семестиринэн эҥин ылаллар, оччоҕо төлөбүрэ кыра буолар.

-Биир миэстэҕэ ортотунан төһө куоҥкурустаах буоларый?

– Сорох специальноска – 10, сороххо 1,5 киһи куоҥкурустаһар. Ортотунан ыллахха биир миэстэҕэ 4-4,5  буолар.

-Университекка төһө омук студеннара үөрэнэллэрий?

-600-чэкэ омук дойдуларыттан кэлбит студеннардаахпыт.

-Кинилэр коммерческай миэстэҕэ киирэллэр дуу?

– Сорохтор коммерческайга, сорохтор бэйэлэрин государстволарын линиятынан үөрэнэллэр.  Бастакытыгар бэйэлэрэ төлүүллэр, иккиһигэр – государстволара. Университет россияннарга анаммыт бюджетнэй миэстэлэригэр кинилэр киирбэттэр. Омуктарга туспа квота көрүллэр. Ити таhынан сорох урукку союз республикалара буола сылдьыбыт дойдулартан, холобур Кыргызстантан, Таджикистантан, Казахстантан, Беларусияттан сылдьар оҕолор уопсай куоҥкуруска кыттыахтарын сөп.

-Орто үөрэххэ эмиэ үөрэтэр дуо ХИФУ?

-Үөрэтэн. Урукку ЯГИТИ базатыгар колледж инфраструктурных технологий тэриллэн турар (КИТ). Билигин орто анал үөрэх таһыма үрдээн турар. Олус үчүгэйдик, күүстээхтик үөрэтэр буоллулар. WorldSkills курдук улахан күрэхтэһиилэри тэрийэн, студеннары көҕүлээн оробуочай идэлэр сыаналаннылар. Ити саамай сөп. ХИФУ иһинэн улэлиир колледж инфраструктурных технологий федеральнай бюджеттэн үбүлэммитэ үһүс сыла. Быйыл 295 миэстэ ылла. Былырыын 240 этэ. Студеннарбыт ситиһиилэрин көрөн бюджетнэй миэстэни элбэттилэр. Ити бюджетнай киирии миэстэтэ ыларга федеральнай уровенна 50 куустээх колледж иhигэр киириэххэ наада оччо5о эрэ бэриллэр. Ити улахан дьыала, атын орто аналлаах үөрэхтэр кыһалара региональнай бюджеттэн эрэ сакаас ылан олороллор.

– КИТ бүтэрбит студеннар ХИФУга киирэллэр дуо?

-Ким эрэ салгыы үрдэттэр, ким эрэ үлэлии барар.

***

НАУЧНАЙ СТЕПЕНИ, ААТЫ-СУОЛУ ЫЛЫЫ ТУҺУНАН

-Диплом ылыы, учуонай истиэпэни да иҥэрии элбэх мөккүөрү таһаарар. Холобур, ДьТХА урукку ректора  РАН член-корреспондена буолбутугар элбэх киһи соһуйбута.

-Леонид Николаевич [Владимиров] наукаҕа уһулуччу ситиһиилэрдээх. Анараа дьон ону сыаналаан кинини член-корреспондент оҥорбуттара. Биһиги бэйэбит дьоммутун сыаналаабат үгэстээхпит. Академиялар овцаны чубукуну кытары иссиһиннэрэн  гибрид таһаарбыттара.

-Кыыллары эрэйдээн…

-Аан дойдуга гибрид биирэ да ууһаабат. Оттон ДьТХА учуонайдара, Владимировтаах, овчубуктара – төрүүр. Итиннэ сытар кинилэр оҥорбут арыйыылара. Аан дойдуга соҕотох төрүүр-ууһуур гибрид таһаарбыттара – селекцияҕа улахан ситиһии!

-Сах…

-Бэйэбит дьоммутун сыаналаабаппыт туһунан өссө биир холобуру ахтыам. Мин Биология институтугар үлэлии сылдьан энтомолог-учуонайы Николай Николаевич Винокуровы күн аайы көрсөрүм, дорооболоһорум. Сыл буолан баран Иркутскайга научнай конференцияҕа арай бииргэ барар буоллубут. Онно тиийбитим Николай Николаевыһы көрсөөру учуонай бөҕө кэлбит! Кус оҕотун курдук батыһа сылдьаллар. Саха учуонайа, сылы быһа биир этээс аллараа үлэлээбит киһим, аан дойдуга 5 иһигэр киирэр улахан, биллиилээх энтомолог-эксперт эбит. Кини саҥа көрүҥ үөн диэн бигэргэттэҕинэ эрэ аан дойдутааҕы реестрга бу көрүҥү киллэрэллэр эбит!

-Тыый.

***

СТУДЕНТ АХСААНЫН ДОКУМУОҤҤА “ҮЛҮННЭРИЭХХЭ” СӨП ДУО?

– “Мертвые души” айдааныгар сыһыаннаах ыйытыы. Хас биирдии үөрэх тэрилтэлэригэр бааллар дииллэр.

-Бюджет барыта электроннай, туох баар харчы хамсааһына барыта федеральнай таһымҥа көстөн турар. Онон хайдах да “мертвые души” уруһуйдуур кыаллыбат.

-Оттон погоннаах уолаттар баар дииллэр дии?

-Ээ, оттон мин ону олох кыайан өйдөөбөккө олоробун. Хайдах оннук буолуон сөбүй диэн. Сылга иккитэ федеральнай реестрга студент ахсаанын бигэргэтэн отчуот суруллар. Ол көстүүтүнэн университет сыллааҕы бюджетын тыыраллар. Өскөтүн студент бары ахсааныттан 10%-а үөрэҕиттэн ууратылыннаҕына, федеральнай министерствоҕа көрүллүбүт харчы төннөрүллүөхтээх, ол өйдөнөр.

-ХИФУга хас студент баарый?

– Уопсайа  19 тыhыынча курдук ыччат үөрэнэр. “Приведенный контингент” диэн өйдөбүл баар. Ону көрөн бюджеткын ааҕаллар. Холобур, 10 заочник 1 очнайга үөрэнэр студент курдук нуормалаан харчыгын ааҕаллар. Онон аахтахха,  приведеннай контингеммыт – 14 тыhыынчаттан тахса. Ол аата 1400-тэн тахса студент үөрэҕин бырахтаҕына бюджетка олорго анаммыт харчыбыт төнүөхтээх.

Үөрэнэр группаҕа студент ахсаана аҕыйаатаҕын аайы биhи паарабытын бириэмэтин кыччаппат буоллахпыт дии уонна хаhаайыстыбабытыгар көрөр харчыбытын эмиэ кыччатар кыахпыт суох. Ол иhин федеральнай министерство биhиэхэ 10%-ҥҥа диэри студент ахсаана халбаҥныырын көҥүллүүр. Ити эппитим курдук, уопсай ахсаантан 10% элбэх студент үөрэҕиттэн тохтуур түгэнигэр группа ахсаанын аҕыйатан үөрэтии барар, үлэhит ахсаанын эмиэ нуормаҕа киллэриэхтээхпит.

-Сылга хас студент үөрэҕин быраҕарый?

-Саамай элбэхтик 200-чэкэҕэ тиийэ сылдьыбыта. Билигин ортотунан 50-60 буолар. Онон биир да бырыhыаҥҥа тиийбэт. Ахсаан улаханнык халбаҥнаабат, ситэрсиһэн биэрэллэр: ким эрэ быраҕар, ким эрэ армияттан кэлэр, академтан тахсар.

***

ПОЛИТИКА. ӨЙ-САНАА ИИТИИТЭ 

-Хата пандемияҕа дьиэлэриттэн үөрэнэн, студеннар сааскы бобуулаах политическай акцияларга кыттыбатылар быһыылаах. 

– Дьэ, ким билэр. Пандемия төттөрү социальнай ситимнэргэ ыччаты күүскэ киллэрдэ быһыылаах. Ханнык баҕарар ыччат тэрилтэтэ билиини эрэ буолбакка, өйү-санааны эмиэ иитиэхтээх. Ыччатыҥ аһара элбэх идиэйэлээх, энергиялаах дьон буоллаҕа. Кинилэр күүстэрин-уохтарын, өрө күүрүүлэрин туһалаах хайысхаҕа салайан биэриэххэ наада. Ол иһин дистанционнай форматка “Хакатон”, “Точка кипения”, онлайн-конференции ыыттыбыт уонна араас өттүнэн студеннарбытын кытта ситиммитин сүтэрбэтибит.

-Балаҕан ыйыттан үөрэх хайдах саҕаланар, дьэ?

-Бастакы куурустар булгуччу үөрэнэ кэлэллэр. Тоҕо диэтэххэ, студент индивидуальнай. анал кабинетын оҥостуохтаахтар. Пароль, логин ылыахтаахтар, электроннай библиотекаҕа киирэр “күлүүс” ылыахтаахтар. Онтон кэлин хайдах буолара дьаҥмытыттан тутулуктаах. Быйыл вакцинация ыытыллан ама буолар ини диэн эрэнэбит.

Вакцинацияны университет үлэһиттэрэ -ыалдьыбыттары, медоотводтаахтары ааҕан туран- бары кэриэтэ ыллыбыт, 70-80%. Студеннарбыт сорохторо анараа дьиэлэригэр ылбыттара, сорохтор манна.

Пандемия муҥутуур кэмигэр 400 тахса медик-студеннарбыт “кыһыл зонаҕа” үлэлээтилэр. Уопсайынан 1200 курдук медик студеннар обсерватордарга, инфекционнай отделениеҕа уонна волонтерскай хамсаныыга кытыннылар. Ити атын факультеттары уонна институттары аахпатахха. Онон медик студеннарбыт вакцинацияны бары ааспыттара. Быйыл Мединституту бүтэрэр студеннарбытыгар барыларыгар, пандемия кэмигэр улахан көмө буолбуттурын бэлиэтээн барыларыгар диплом туттардыбыт. Диплом туттарыы бырааһынньыгар доруобуйа харыстабылын миниистирэ, кылаабынай быраастар кэлэн эҕэрдэлээбиттэрэ, онон олус истиҥ дьоро буолбута.

***

ОЙУУР БАҺААРДАРЫН СОДУЛА

-Былырыын, быйыл баһаар бөҕө буолла. Ирбэт тоҥ уонна биология институтугар үлэлээбит киһи эт эрэ, бу улахан уоттар содуллара муус чэҥмитигэр, тыабытыгар хайдах буолуой?

-Ойуур умайда даҕаны олох өлөн хаалбат. Күүстээх баһаар кэмиттэн-кэмигэр син биир буолар. Дэлэҕэ даҕаны “уот кураан” диэн этии баар буолуо дуо? Биһиги сирбит-уоппут улахана, киэҥэ бэрт. Ханна эрэ ыраах түҥ тайҕаҕа чаҕылҕан түһүө диэн өтө көрөр кыаҕыҥ суох. Уот турбутун кэннэ хаһан техниканан тиийиэххэр диэри (сорох сиргэ тиийиэҥ да биллибэт) уотуҥ улаатан хаалар. Аны бөртөлүөтүнэн таһар буоллахха, сыанатын бэйэҕит көрө сылдьаҕыт.

Баһаар төрүөтүн “дьон өртөөн” дуу, “кутаа оттон баран умулуннарбатыттан турда” эҥин диэни соччо итэҕэйбэппин. Курааҥҥа от-мас кууран-хатан турдагына кыра да сылтах наада. Айылҕа бэйэтин бэйэтэ кэмиттэн кэмигэр ыраастанар. Ол ыраастаныы аһара далааһыннамматын туһугар үгэс буолбут айылҕаны ыраастыыр ньымалары аҥаар кырыытыттан барытын бобор, хааччахтыыр сыыһа.  Кир-хах мунньулла турар буоллаҕа, ону син биир кэмиттэн-кэмигэр ыраастыах тустаахпыт.

2011 сыллаахха биолого-географическай факультекка үлэлии сырыттахпына, мас сааһынан климаты үөрэтэр учуонайдар кэлэ сылдьыбыттара. Онно Калифорнияҕа (АХШ) тахсыбыт улахан баһаардары кэпсииллэригэр, анал сулууспалара аһара барытын хааччахтаан кэбиспиттиттэн уот харыыта суох турда диэн этэллэр этэ.

Ыраастаныы – олоуҕурбут (естественнэй) процесс буолуохтаах. Ону анал үөрэхтээх, үлэлээх дьон, сулууспа, эрдэттэн суоттаан-учуоттаан экономикаҕа, дьоҥҥо, кыылга-сүөлгэ содулун аччатыахтаах. Сатахха быйыл аһара итии уонна кураан дьыл буолан баһаары улаханнык күөртээтэ.  Ортотунан бэс ыйыгар 30 мм сөҥүү түhэр буоллаҕына, быйыл 2 мм эрэ түстэ. От ыйыгар 3-4 эрэ күн кыратык ардаан ылбыта. Атын күнэ барыта 30 уонна онтон тахса кыраадыс итии буолла, эбии тыала-кууһа.  Ити барыта мунньуллан быйыл ойуур улаханнык умайда.

***

ТУС ОЛОҔУН ТУҺУНАН

-Анатолий Николаевич, Үөһээ Бүлүү Намыттан төрүттээх эбиккин. Аар-саарга аатырбыт “Чолбон” рок-бөлөх дойдутуттан. Рок-фанат буолбатах этиҥ дуо?

-“Рок-фанат” диэн этэр аһара баһыы буолуо. Мин арыый наҕыл матыыптаах ырыалары, музыканы сөбүлүүбүн.

-Классическай?

-Сахалыы наҕыл ырыалары. “Чолбоннор” оннук эмиэ ырыалардаахтар ээ. Ильиннэр кулууп иннигэр олорор этилэр, ол гынан баран тоҕо эрэ наар дьиэлэригэр эрчиллэллэр этэ. Кинилэр тастарыгар бииргэ үөрэнэр, оонньуур уолбар баран иһэн истэбин – таах дьиэлэрэ ньиргийэн олорор. Дьонноро ити айылаах күнүстэри-түүннэри тыаһы-ууһу сүрдээҕин тулуйаллар эбит этэ. Уолаттар биһигиттэн быдан аҕа буоллахтара, онон бииргэ оонньообуппут диир кыаҕым суох (күлэр). Кыра бырааттарын кытары Гришалыын хам-түм түбэһэн ытыалаһан оонньообуппут буолуо, аҕа буолан интэриэстэрэ атын буоллаҕа.

Рок музыканы киһа барыта өйдөөбөт, ол эрээри “Чолбон” бэйэтин кэмигэр ураты суолу-ииһи тэлбит, саха музыкатын аатырдыбыт уникальнай бөлөх буоллаҕа.

-Сэттэ бииргэ төрөөбүттэртэн улаханнараҕын?

-Оннук. Оскуоланы эбэлээх эһэбэр олорон Намҥа бүтэрбитим. Оттон дьонум бырааттарбыт, балтыларбын кытары Кырыкыйга олорбуттара. Мин каникулга, сайын аайы дьоммор барарым.

-Тоҕо ол тус-туспа олордугут?

-Ийэм миигин оҕолонон баран үөрэҕин бүтэрбитэ. Онтон үөрэҕин бүтэрбитин кэннэ Кырыкыйга учууталынан анаммыта, Намҥа миэстэ суох этэ. Бастакы оҕо буолан эбээ-эһээ көрүүтүгэр сырыттаҕым, онтон 1 кылааһы бүтэрэрбэр  киирэрэбэр эһэм өлөн, эбэм соҕотоҕун хаалар, устунан онно үөрэнэ хаалбытым.

-Дьоҥҥун ахтыбат этиҥ дуо?

-Кэлсэ-барса сылдьар буоллаҕыҥ, сайын аайы, каникул аайы тиийэҕин.

-Төрөппүттэриҥ билигин да Кырыкыйга олороллор?

-Суох, балтыларым, бырааттарым Үөһээ Бүлүүгэ олороллор, онон көһөртөөн киллэрбиттэрэ. Эһиил 80-ннара. Этэҥҥэ кыана-хотуна сылдьаллар. Соторутааҕыта иккис вакцина ыллыбыт диэн хаартыскаҕа түһэн ыыппыттара.

-Ийэҥ учуутал. Аҕаҥ?

-Ийэм бастаан эрэ учууталлаабыта, онтон дьыссаакка сэбиэдиссэйдээбитэ. Аҕам араас үлэҕэ үлэлээбитэ, сопхуоска оробуочайдаабыт, сэттэ оҕотун иитиэн наада, харса суох барытыгар ылсыһан иһэрэ.

-Кэргэнин университекка үлэлиир дуо?

-Манна.

-Тугунан?

– Кэргэним Татьяна Ивановна мин быдан иннибиттэн университеккэ үлэлиир. Физико-техническай институтка старшай преподаватель.

-Ханныыҕыный?

-Бэйэтэ куорат, дьоно хаҥаластар.

-Хас оҕолооххут?

-Үс. Икки кыыс, биир уол. Улаханым устудьуон, орто – оскуолаҕа үөрэнэр, кырам- дьыссааттан таҕыста.

-Толкуйдуу-толкуйдуу оҕоломмуккут дии. Диссертация быыһыгар?

-Аҕыстыы сыл саастарынан араастаһаллар. Оттон таҥара оннук биэрдэҕэ (күлэр).

-Карьера уонна аймах. Дуоһунас үрдээтэҕин аайы аймах халыҥаан истэ?

-Аймах уруккуттан да халыҥ, ол эрээри кими эмэ кытары чугастык аймахтаһаҕын, кими эрэ кытары соччо билсибэккин.

-Улаатымсыйбыккын диэбэттэр дуо?

-Хайдах оннук буолуой? Хата сорох чугас дьонум  бээһээ “Толя” дии сылдьан эмискэ “Анатолий Николаевич” диэн сэрэнэ-сэрэнэ кэпсэппиттэригэр соһуйбутум. Үлэ диэн үлэ, олох диэн олох. Дуоһунас үйэ-саас тухары бэриллибэт. Ханнык баҕарар балаһыанньаҕа киһи киһитинэн хаалыахтаах. Уларыйар, улахамсыйар, төбөҕөр көмус дуйдаммыт буоллаххына өнүйбэккин, ол аата эн дуоһунаһы уйбаккын.

-Уларыйдым дии санаабатыҥ дуо?

-Бэйэм испэр эппиэтинэһим, ирдэбилим ону сэргэ үлэһиттэрбэр салайааччы быһыытынан ирдэбилим улаатта. Үлэ өттүнэн ирдээбэт буоллаххына, салайааччы быһыытынан тохтуугун.

-“Киһи” диэбиккэ дылы, эн тугу бырастыы гыныа суох этигиний?

-Таҥнарыыны, албыннаһыны. Киһи билбэтиттэн сыыһа, алҕас оҥоруон сөп. Оттон билэ-билэ, соруйан оҥорууну… бырастыы гынабын-гыммаппын диэн сериалларга баара буолуо… мин иккистээн итэҕэйэрим уустук.

-Учуонайдарга интригэ ийэтэ-аҕата баар дииллэр.

-Науканан балайда дьарыктаннаҕым. Наһаа “ийэтэ-аҕата” диир омун соҕус буолуо, ордук биһиэхэ. Ол гынан баран, 2000 сыллардаахха соччото суох балаһыанньа буолан турар. Үлэм, ырытыым, графикам атын киһи үлэтигэр “киирэн хаалбыт” этэ. Ону сымнатан эттэххэ, улаханнык сөбүлээбэтэҕим. Үлэ бөҕө, анализ бөҕө оҥорбутум кэннэ эн ааккын киллэрбэккэ, эйигиттэн көҥүл ылбакка ыстатыйа таhаарбыттара куһаҕан этэ. Билигин да ол киhини кытта бииргэ үлэлээбэппин. Научнай этика диэн баар. Холобур, омуктарга кып-кыра үлэҕэ даҕаны элбэх баҕайы ааптар киирэ сылдьар. Кыратык да кыттыспыт киһи аатын барытын киллэрэллэр. Биһиэхэ эмиэ бу кэлин научнай этика олох күүскэ киирэн эрэрэ үөрдэр.

-Эйигин “Айсен Николаев ректор оҥорбута”, “кини киһитэ” дииллэр. 

-Олох сыһыаммыт суох диэн биир улууска төрөөн баран эппэт буоллаҕым. Кырдьык, хантан эрэ атын сиргэ үлэлии сылдьан баран биир күн ректор буолбутум эбитэ буоллар, кырдьык, оннук эбит диэхтэрин сөбө.

Мин үөрэхпин бүтэрэн баран, аспирантураҕа үөрэнэ сылдьан биэс сыл тухары факультеппар ассистент, лаборант дуоhунастарыгар үлэлээбитим. Ол кэннэ ирбэт тоҥу үөрэтэр институтка үлэлии сылдьан, 2011 сыллаахха  БГФ деканынан кэлбитим диэн – докторскай диссертациябыттан саҕаламмыта. Диссертационнай сэбиэккэ үлэбин кэлэн көрдөрөр буоллаҕым, онуоха председатель И.И.Мордосов этэр – БГФ деканын быыбарыгар кытын диэн. Мин толкуйдаан баран сөбүлэстим. Евгения Исаевна [Михайлова] ыҥыран кэпсэттэ уонна эмиэ утарбаппын, кытын диэтэ. Онон быыбарга кыттан Учуонай сэбиэт кистэлэҥ куоластааһынынан талыллыбытым. Онно 9 сыл үлэлээбитим, онтон проректордаабытым, 2019-ка ректоранынан анаммытым. Мин санаабар бу түһүмэхтэри ааспатаҕым буоллар улахан университет салайааччыта буолуом суоҕа этэ.

-Михайлова ректорыттан туораан баран авторитетынан саба баттыы сатаабатаҕа дуо?

-Ол чааһыгар Евгения Исаевнаҕа махтанабын. Бастаан дьон үөрэммиччэ киниэхэ киирэн кэлбиттэригэр – ректор баар, онно быһааттарыҥ диэн кытаанахтык этэн кэбиспит этэ. Уонна бүттэ.

-Ректор бэйэтин да үлэтэ элбэх, тоҕо депутакка туран эрэҕин? Инники ректордар туйахтарын хатараары?

-Бастатан туран, ХИФУ Саха сиригэр эрэ буолбакка, Дальнай Восток регионун биир бөдөҥ үрдүк үөрэҕин кыһата. 19 тыһыынча ыччат үөрэнэр. Ыччат ханнык баҕарар үйэҕэ улахан, көхтөөх күүс. Билигин политиканы бэйэҕит көрө сылдьаҕыт, интернет ситимэ сайдыбыт кэмигэр араас буккуур-бутуур таһаара сатааһын баар. Онон университет политикаҕа орооспоппун диэн туора турара сатаммат даҕаны. Эдэр ыччатын туһугар эппиэтинэс сүгүөхтээх.

Иккиһинэн, университекка Саха сирин туох баар бары муннугуттан ыччат кэлэн үөрэнэр, түмсэр сирэ. Ыччат тугунан тыынара, туохха наадыйара, туруорсара, кыһалҕата манна көстөр. Үөрэххэ бырааптан саҕалаан, үлэҕэ, дьиэҕэ-уокка тиийэ. Ол аата кинилэргэ туһааннаах сокуону оҥоруу мантан көҕүлэнэн тахсыахтаах.

Үсүһунэн, ХИФУ – республика каадырын уһаарар сүрүн кыһата буолар. Ол иһин Университетскай уокурукка үөрэх систиэмэтин интэриэһин (уһуйааннар, оскуолалар, университет) көмүскүүр Ил Түмэҥҥэ бэйэтэ бэрэстэбиитэллээх буолуохтаах.

-Сөп, доҕор. Махтал, Анатолий Николаевич уонна саханы саха оҥорбут төрөөбүт университеппыт үбүлүөйүнэн эҕэрдэ буоллун! 

-Махтал. Университет бары выпускниктарын, студеннарын, төрөппүттэрин уонна учууталларын, Саха сирин бары олохтоохторун бу үөрүүлээх күнүнэн истиҥник эҕэрдэлиибин!

***

Кэпсэттэ Туйаара НУТЧИНА,

Aartyk.Ru