КИРИИСИС: боростуой дьон тугу гынар?

Ыаллыы сытар дойдуга анал эпэрээссийэ саҕаламмыта, арааһа, барыбытыгар соһуччу буолбута буолуо. Инньэ гынан тугу да эрдэттэн былааннамматах Арассыыйа боростуой олохтоохторо уустугу көрүстүлэр. Маҕаһыыннарга сүүрэн тиийии, аҥаар кырыытыттан барытын тоҕо солоон ылыы, бурдук, саахар хаһааныы… Уопсайынан, боростуой дьону туох күүтэрий? Тугу билэр, туһанар нааданый?

Сааҥсыйалар

Арассыыйаны утары киллэрбит сааҥсыйаларынан дойдубут инники хобдох миэстэҕэ таҕыста. Биллэн турар, “ол сааҥсыйалар эһиги олоххутугар тугу да дьайбаттар” эҥин диэн уоскуталлар эрээри… Ол кырдьык дуо? Бу сырыыга солкуобай көннөрү түстэ эрэ буолбатах: дойду экэниэмикэтэ кытаанах тургутууну ааһар кэмэ үүннэ. Туох да диэн уоскуппуттарын, көмүскүүр миэрэлэри ылыныахпыт диэбиттэрин иһин, маҕаһыыҥҥа табаардар сыаналара атыны көрдөрөллөр. Оттон хамнас – үрдээбэт.

Уоскутар тыл-өс, оптимистыы “Барыта үчүгэй буолуо!” диэн хатылааһын, “Барытын бэйэбит оҥостор буолуохпут” эҥин диэн эрэллээхтик быһа этии – бу билиҥҥитэ барыта санааны бөҕөргөтүнүүгэ эрэ майгынныыр.

Ол да буоллар эрэлбитин сүтэрбэппит диирбитигэр тиийэбит.

Баай-тот үөрүйэҕинэн олоробут…

Холобур, эспиэр, Infoline анаалыстыыр ааҕыныстыба генеральнай дириэктэрэ Иван Федяков: “Биһиги Арассыыйаны утары киллэрбит сааҥсыйалара тугунан диэлийиэхтэрин билиҥҥитэ өссө үчүгэйдик өйдүү иликпит. Биһиги урукку баай-тот олохпут үөрүйэхтэринэн олоробут – эрэстэрээннэргэ аһыыбыт, билиҥҥитэ туох барыта баар маҕаһыыннарыгар сылдьабыт. Дьиҥнээҕэ, аска-үөлгэ сааҥсыйалар түмүктэрэ аны икки хас нэдиэлэнэн дьэ көстөн барыаҕа, атын табаардарга аны ый курдугунан биллиэҕэ”, – диэн сэрэтэр. Кини ханна эрэ табаарынан хааччыйыы бытаарыан сөп, оттон ханна эрэ уруккулуу дэписиит тахсыан сөп диир, онтон ханна да куотуохпут суоҕа диир. Оттон нэһилиэнньэ дохуота саамай аччаабыта, сылга 10% түһүө – “бу үйэҕэ киирэн баран, экэниэмикэҕэ саамай куһаҕан көрдөрүү буолла” диэн кини сыаналыыр.

Импорды тута солбуйар кыаллыа дуо?

Эспиэр Арассыыйаҕа ыллыҥ да, тутатына “импорды солбуйууга” кыайан көһөрбөт салаалар баалларын туһунан этэр. Холобур, SKF оҥорор подшипниктарын аан дойду массыынаны, хараабыллары, сөмөлүөттэри оҥорор бырамыысыланнаһа барыта туттар, ону ханнык да аналогынан солбуйар биһиэхэ кыаллыа суоҕа өйдөнөр. Итини кытта кини билигин ньиэмэстэр оҥорор полупроводниктара Арассыыйаҕа тохтотуллубутун, аны кэлбэтин туһуттан, “АвтоВАЗ” уонна да атын Арассыыйа улахан собуоттара оҥорон таһаарар үлэтэ-хамнаһа тохтотуллубутун туһунан этэр. Ити билиҥҥитэ уонча тэрилтэ буоллаҕына, өссө сотору кэминэн тыһыынчанан Арассыыйа тэрилтэтин хаарыйыа диир… Биллэн турар, ол барыта үлэтэ суох буолууга, дохуот түһүүтүгэр тиэрдэрэ саарбахтаммат.

Ити курдук, биһиги син биир аан дойдутааҕы   ырыынакка киирэ сылдьабыт. Биһиги сөмөлүөттэрбит 90%-ра – “Боинг”, “Эйрбас”. Кинилэр биһиэхэ оҥорбут лизиннэрин бырагырааматын саптылар. Оттон биһиги ону уһатан төлүү сылдьыбыппыт. Ону төлүү сылдьабыт, оттон сөмөлүөт суох… Аны ылбыт сөмөлүөттэри билигин кинилэр “көрбөппүт” дииллэр. Ол аата, өрөмүөнэ, саппаас чаастара эҥин суох буолар.

1991 сыл хатыланыа дуо?

Ол да буоллар “1991 сыл хатыламмат ини” дииллэр. Холобур, экэнэмиис Владислав Иноземцев: “ССРСга буолбут курдук туох баар барыта маҕаһыын долбууруттан сүппүт дэписиитэ буолуо суоҕа, – диэн уоскутар. – Мин маҕаһыыннарга саахар суох буолуо дииллэрин олох итэҕэйбэппин. Ас-үөл баар буолуо, баҕар, сыаната ыарыан сөп. Дьэ, ассортимена төһө эмэ уларыйыан, аҕыйыан сөп. Холобур, бу иннинэ уонча суортаах сосискаттан талар буоллахпытына, билигин үс хаалбыттан эрэ талыахпыт”.

“Аччыктыахпыт суоҕа”

Дьон, биллэн турар, ыһыллан, сайҕанан сылдьар. Тугу гыныан, хайдах буолуон билбэт элбэх. Ким эрэ уурунууларын бааннартан устан, тэллэх анныгар уктар, ким эрэ маҕаһыыннарга аҥаар кырыытыттан таҥас-сап, тиэхиньикэ, гаджет атыылаһа сүүрэр, ким эрэ өрөмүөн оҥорторон бүтэрэ сатыыр, ким эрэ көмүс атыылаһар…

МГУ экэниэмикэҕэ хаапыдыратын бэрэпиэссэрэ Наталья Зубаревич, холобур, дьоҥҥо-сэргэҕэ сүбэлээн маннык диир: “Гречканы да, саахары да, атын Арассыыйаҕа оҥоһуллар, үүнэр табаары, бородууксуйаны атыылаһа сатаамаҥ. Үс ыйга хаһааныаххыт, харчыгытын тардыаххыт, онтон? Ол оннугар билигин харчыта суох хаалаҕыт дии. Онон, билигин саамай наадалаах омук (импортнай) эмтэрин ылынан кэбиһиҥ, биллэн турар, аптекаларга өссө даҕаны барытын ылан бүтэрэ илик буоллахтарына. Сыл аҥаарыгар курдук хаһааныҥ. Онтон сааҥсыйа өссө даҕаны уһуон сөп, сааҥсыйалары, биллэрин курдук, кылгас кэмҥэ киллэрбэттэр.

Иккиһинэн, көмпүүтэргитин, гаджеттаргытын уларытыҥ. Таҥас-сап, бөх-сах атыылаһа сатаамаҥ. Ол биһиэнэ барыта омук киэнэ да буоллар. Таҥаһы, атах таҥаһын аҕыйахта ылынартан тугу да сүтэрбэккит, туох да буолуоххут суоҕа. Сүрүнэ – аччыктыаххыт суоҕа. Дьадайыаххыт, ол баҕас өйдөнөр. Импилээссийэ үрдүк буолуоҕа”.

Тыа хаһаайыстыбатын туһунан

“Дьиҥэ, биһиги тыабыт хаһаайыстыбата куһаҕана суох. Арай ааспыт 30 сыл тухары сиэмэ хаачыстыбатын сүтэрдибит диэххэ сөп. Билигин кыраныысса таһыттан атыылаһа олоробут. Бурдук үрдүк үүнүүтэ – бу барыта кыраныысса таһыттан ылбыт сиэмэбит үүнүүтэ. Билигин онон хааччылыы хайдах буолуой? Билбэппин. Бэйэбит генетиктэрбит оҥоһуктарын хаачыстыбата онно тиийбэт, 90-с сылларга биһиги ону сүтэрбиппит. Аны сүөһү ыарыытын эмтиир араас эмтэри эмиэ тастан ылынан олорбуппут. Ол хайдах буолуон билигин эмиэ этэр кыах суох”, – диир Н.Зубаревич.

Кини этэринэн, ас-үөл сыаната үрдүүрэ икки төрүөттээх. Бастакыта – оҥорон таһаарыыга эмиэ тастан атыылаһар табаар туттуллар. Иккиһинэн, билигин сыананы үрдэтимэҥ диэн сэрэтии, бобуу-хааччах бөҕө ыытылла турар даҕаны, ханнык даҕаны былаас ырыынагы кыайбыта диэн суох. Оччотугар былааннаммыт ырыынакка көһөр наада. Буоллун ээ. Син биир туох эрэ тиийиэ суоҕа. Оттон былааннаммыт экэниэмикэҕэ көстөххө, олох да маассабай дэписиит сабардыаҕа.

Сынньалаҥ

Холобур, туризм эйгэтигэр билигин ис туризм эрэ хаалла. Баҕар, Таилаҥҥа баран кэлиэххэ сөп буолуо. Онно даҕаны хайдах, тугунан көтөр – остуоруйа. Баҕар, Кытай хаалыа, Турция. Ол эрээри, сыана барыта дуолларынан буолан, добуочча “ытырыык сыаналар” буолуохтара. Аны. Хара муораҕа сынньаныахпыт диэччилэргэ – билигин киһи барыта онно бара сатыа. Оччотугар түһэр сирдэр, дьиэлэр, өҥөлөр сыаналара эмиэ улаатыа. Ырыынак сокуона оннук. Массыына ылыахпыт дии сылдьыбыт дьон – хойутаатыгыт. Эргэ массыынанан сылдьаргытыгар тиийэҕит.

Биэнсийэ хайдах буолуой

Биэнсийэлээхтэргэ биэнсийэни сылга хаста даҕаны индексациялыахтара диэтилэр. Тоҕо диэтэххэ, бу – былаас сүрүн электората. Кинилэр дьадаҥытык олороллор. Саамай сүрнүэ – эмп уонна ас-үөл. Эми хааччыйар индексация ыарахан буолара буолуо. Аска-үөлгэ син тиийиэҕэ.

Тугу гыныахха?

Кирэдьиит “каникулларын” ылыныҥ

Хамнаскын сүтэрбит эбэтэр үлэҕиттэн уурайбыт буоллаххына, эн кирэдьиит “каникулларын” ылар бырааптааххын. Билигин бырабыыталыстыба сойуомнар саамай үрдүк кээмэйдэрин быһаарда. Онон, билигин нэһилиэнньэ бааннартан ону көрдөрөн, кирэдьиит каникулун ыйытыан сөп.

Боростуой киһи көннөрү (потребительскай) кирэдьииккэ даҕаны каникул ылыан сөп, өскө суумата 300 тыһыынчаттан саҕаламмыт буоллаҕына. ИПлаахтар – 350 тыһыынча суумаҕа. Кирэдьиит каартатыгар каникуллары эмиэ туһаныахха сөп. Лимиитэ онно – 100 тыһ. Автокирэдьиит киэнэ – 700 тыһ.солк. Москубаҕа ипотека лимиитэ – 6 мөл. солк. Санкт-Петербурга уонна Уһук Илиҥҥэ – 4 мөл.солк. Арассыыйа атын эрэгийиэннэригэр – 3 мөл.солк.

Ол эрээри, эн каникул көрдүүр буоллаххына, бааннарга ааспыт сыллааҕар дохуотуҥ 30% түспүтүн дакаастыыр ыспыраапка, элбэх докумуон хомуйан биэрэриҥ наада. Кинилэр эйиэхэ итэҕэйэллэрин курдук. Бааннар даҕаны бэйэлэрин “көмүскэнэ” сатыыллара өйдөнөр буоллаҕа.

Үп сорҕотун “уу харчынан” тутуҥ

Кэнники кэмҥэ Арассыыйа үгүс олохтоохторо каартанан туһанар буоллулар, онон, уу харчыттан аккаастанан сылдьаллар. Ону баара, билиҥҥи балаһыанньа көрдөрөрүнэн, хаһан баҕарар бэйэни кытта саппаас уу харчылаах буолар наада эбит. Эспиэрдэр “үп-харчы сыттыга” (“финансовая подушка”)диэн өйдөбүллээхтэр. Ол бастаан, баҕар, аҕыйах суума буолуон сөп. Ыксаллаах кэмҥэ, наада буоллаҕына, кирэдьиит көрдөөн сүүрэкэлии сатаабакка, ону туһанар курдук.

Маны баҕас сатыыгыт

90-с сыллары ааспыт буоллаххытына, эһигини туохха даҕаны хос үөрэтэ, саната сатыыр наадата суох. Өйдүүргүт буолуо, ол уустук кэмнэри хайдах туораабыккытын. Эрдэттэн туох баар ороскуоттаргытын былааннаан, суоттаан-учуоттаан, барытын ааҕан-суоттаан оҥорор этибит. Бэл, кыра ороскуоттары даҕаны былаанныыр, суоттуур буолуу харчыны мээнэ туттартан тохтотор. Инньэ гыннахха, биир ыйга эһиэхэ төһө суума наада буолара көстөн тахсар. 90-с сылларга сорохтор астарын барытын дьиэҕэ астанар буола сылдьыбыттара, бэл килиэп, сыыр кытта бэйэлэрэ оҥостоллоро.

Сыананы болҕойуҥ

Мантан инньэ маҕаһыыннарга табаар сыанатын болҕойон көрөр буоларгыт ирдэнэр. Сорох маҕаһыыннар, атыылаһааччыларын сүтэрбэт туһуттан, дисконт бэлиитикэтин билигин даҕаны ыыта сылдьаллар.

Иэскэ киирбэккэ сылдьа сатааҥ, үбү-харчыны кэмчилээн туттуҥ.

“Хаһааннаҕа” буолан, дьиэҕэ-уокка туттуллар электрониканы, тиэхиньикэни үрүт-үөһэ ылынар наадата суох. Саҥа кирэдьииттэри ылар букатын наадата суох, билигин ыстаапкалара үрдүү турар.

Саамай наадалааҕы эрэ

Билигин саамай өйдөммөт быһыы-майгы – эмп-том, мэдиссиинэ эйгэтигэр. Эминэн хааччыйыыга туох уларыйыы буолуо биллибэт. Биир даҕаны дойду бэйэтин толору хааччынар эми оҥорор производствота суох. Арассыыйа эмиэ оннук балаһыанньалаах. Элбэх үөрэммит эмтэрбит, туттар тэрилбит билигин дэписиит буолуохтара, эбэтэр сыаналара үрдүөҕэ. Холобур, памперска эбэтэр презервативка сыана үрдүөн сөп. Сорох эндокринологияҕа, неврологияҕа туттуллар омук эмтэрэ номнуо эрэгийиэннэргэ эрэ буолбакка, Москуба аптекаларыгар, ыскылааттарыгар эмиэ суох буолбуттар.

Билигин, кыаллар буоллаҕына, мэдиссиинэ чинчийиилэрин баран, көрдөрүнэн кэбиһэр ордук. Тиискитин эмтэтэр бэрт буолуо. Мэдиссиинэ эйгэтигэр импорт өлүүтэ улахан буолан, эрдэттэн эрдэ доруобуйаны көрүнүҥ, наадалааҕы хаһаанан кэбиһиҥ. Бэйэҕитин харыстаныҥ, билигин ыалдьыбатах ордук! Оттон чөл туруктаах киһи тугу кыайбатай!

***

Источник: Kyym.ru