Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ “биригэдьиирдиирин” тохтоппот

Чурапчыттан Уйбаан ПОНОМАРЕВ  Aartyk.Ru интернет-хаһыакка Тыа хаһаайыстыбатын министиэристэбэтин туһунаан санаатын суруйан ыытта.

Кини тыа хаһаайыстыбатыгар көрүллэр үп көдьүүһэ суох туттуллар – “бачаачайдааһын”. ТХМ бэлэм үбү тыырааччынан – “биригэдьиирдииринэн” –  муҥурданар. Онно туох да хара баһаам кумааҕы, докумуон ирдиир. Граннары түҥэтиини улуустарга биэриэххэ, миэстэтигэр ким хайдах үлэлиирин, туохха наадыйарын ордук билэллэр диэн этэр:

– 2008 с. «Килэнки» диэн улахан сылгы кэпэрэтиибин тэрийбитим. Ол сылдьан дэриэбинэттэн ыраах «Иэһэрдээх» диэн сиргэ саҥа сылгы базата (дьиэ, гараас, баанньык, күрүө – хаһаа) туттартаабытым. Онно 300 тыһ. солк. субсидия көрүллүөхтээҕэ. Дьокуускайга иккитэ кырынан докумуоннарбын биир бастакынан биэрбитим. 3 ый курдук ааста. Сорохтор харчыларын ылбыттара иһилиннэ. Миэнэ мэлигир. Ыксаан, өрүһү туоруур көҥүллэнэ илигинэ, Хатас туһаайыытынан куттана – куттана туораан тиийдим. Тустаах хоско киирбитим «эн докумуонун суох ээ» диэн соһуттулар. Көрбүтүм остуолларга, ыскааптарга докумуоннар толору симиллэн баран баппакка түннүк холуодатыгар кыстанан аххан сыталлар. «Көрдөө» диэбиттэригэр ол холуодаҕа сытар паапкалары бэрт өр хасыһан саамай анныттан бэйэм киэнин булан ыламмын харчыбын син көһөттөрбүтүм. Киирбэтэҕим буоллар мэлийэрим чуолкай этэ, – диэн Пономарев ахтар.

***

-В.А. Штыров президент эрдэҕинэ 2008-2010 сс. КП-лар, бааһынайдар биир убаһаны атыылаһан ииттэхтэринэ 25-тии тыһ. солк. босхо көмө көрүллүбүтэ. Ол атыылаһыы докумуонун тоҕо эрэ «Сахаплемхолбоһук» оҥороро. Холобур, 10 убаһаны иитэр хаһаайыстыба хантан, кимтэн эрэ 10 төбөнү атыыластым диэн докумуон түһэрдэҕинэ 250 тыһ. солк. остуолга олорон таах «өлөрүөн» сөптөөҕө.

Холобур, мин сылгым кэпэрэтиибигэр 2008 с. 53 убаһаны иитэн турарым. Ону хардары – таары бэйэ бэйэтиттэн атыыласпыт курдук атыы – тутуу докумуонун оҥордорбун 1 325 000 солк. ылыам этэ. Хайаабытым буолуой? Эһиги хайыа этигитий?

Ол курдук ити 3 сыл устата төһөлөөх элбэх «кумааҕы» убаһалар «атыылаһыллыбыттарын» сымыйа хас мөлүйүөн харчы төлөммүтүн ким да ааҕар кыаҕа суох. Көр, оннук дьаһанабыт.

Ити 3 сыл кэнниттэн, дьэ өйдөнөн, биир убаһаны иитии иһин 5000 солк. субсидия көрүллэр диэн буолбута. Убаһа ииппиттэр эрэх – турах санаммыттара. Харчыта Саҥа Дьыл иннигэр эрэ кэлбитэ. Пахай, онтукайбыт убаһа ииппиттэргэ буолбакка, сылгы кэпэрэтииптэрэ былырыыҥҥыттан хас төбөнү эппиттэригэр 5-тии тыһ. солк. бэриллэр диэн буолбут. Онон миэхэ 55 төбө эбиллэн 275 тыһ. солк. буор босхо счеппар түспүтэ. Соруйан төттөрү ыытаары гыммыппын, дьонум буолумматахтара.

***
-Ити сылларга 1 км. саҥа күрүөнү тутуу иһин 25-тии тыһ. солк. субсидия көрүллэр этэ. Ол саҕана ити син балачча харчы буолара. Харчытын улуустартан киирбит докумуоннарынан ТХМ бэйэтэ төлүүрэ. Туох да хонтуруол, хос бэрэбиэркэ суоҕа.

Холобур, мин биир улууска, биир алааһы, биир баҕананы туруорбакка эрэ 2-тэ төгүрүччү «күрүөлээн» харчы ылбыттарын туһунан хаста да суруйдум. Онон күрүөнү баҕас олус элбэҕи «тутабыт».

3 сыллааҕыта «Кыым» хаһыат нөҥүө ТХМ миниистирэ Александр Атласовтан 9 ыйытыыбыттан бииригэр «3 сыл устата 1985 км. саҥа күрүө тутулунна» диэн хоруйдаабыта. Ол аата сылга ортотунан 662-лии км. саҥа күрүөнү тутан дьэргэтэн 30 сыл устата Сир планетатын аҥарын ааспыт буолуохпутун сөп диэн эмиэ суруйбутум. Дьэ, доҕоттор, чахчы «үлэһит» дьоммут, биһиги сахалар.
***
-Сылын аайы биирдиилээн эдэр уонна ыалынан фермердэргэ агростартап программатынан 15 мөл. солк. тиийэ граннар ананар буобуттара 10-тан тахса сыл буолла. Үбүлээһинэ үксэ киинтэн кэлэр. Сылга ортотунан 20-30 гран ананар. Онно тиксээри Халыма, Бүлүү түгэҕиттэн тиийэ сүүһүнэн сайаапка киирэр. Кинилэр бары докумуон – симиэтэ бөҕөнү оҥотторон ТХМ-ҥа киирэн хас да күн үмүөрүһүү бөһө буолаллар. Ол кэннэ үгүстэрэ таах төннөллөр. Ол төннүбүттэр төһөлөөх күннэрэ – дьыллара хаалара, аҥардас бизнес – былаан, симиэтэ оҥоттороллоругар, бырайыастарыгар төһөнү төлүүллэрэ, ньиэрбэлэрэ баранара буолуой?

Онтон ону оҥорон таһаарарынан, сүөһүлэрин ахсаанынан көрөн ТХМ биирдии улуустарынан хастыы эрэ граны аныыр буоллун. Оччотугар миэстэтигэр быһаарар төһө эрэ судургу, дьоҥҥо эрэйэ суох, дьиҥнээх буолар этэ. Ол биһиэхэ сатаммат.

Арай бырабыытылыстыба солбуйар бэрэссэдээтэлэ М.В. Никифоров биир интервьютугар граннары анааһыны улуустарга биэриэххэ сөп этэ диэбитин сэргии аахпытым.
***
-Мин бу 20-чэ сылы быһа ТХМ бэйэтэ «биригэдьиирдээн» көрүллүбүт үбү бэйэтэ бачаачайдаан, үөһээттэн быһа төлөөн, төһөлөөх элбэх үбү – харчыны сымыйаҕа төлөөбүтүн, албыны – көлдьүнү таһаарбатын туһунан салгыахтарыгар диэри суруйдум, туруорустум. Онно ити аҕыйах холобур аҕаллым.

Ону миниистир Александр Атласов бэйэтэ да билиммитэ. Ол 9 ыйытыыбар хоруйдууругар суруйбут:

– Иван Петрович баар суолу этэр, министиэристибэ сорох боппуруостарга «биригэдьииринэн» дьарыктанан кэлбитин мэлдьэһэр табыллыбат. Ол эрэн маны төрдүттэн көннөрөргө үлэ ыытыллар, – диэбит.

Кырдьык, кыра хамсааһын тахсыбыт. Ол курдук улуустар быһа дьаһалларыгар 2017 с. – 3,9 млд., 2022 с – 6,6 млд. солк. субвенция ыытыллыбыт. Онтон быйыл т/х-гар 12,5 млд. солк. үп көрүллүбүт. Оччотугар аҥарын курдугу син биир бэйэтэ «биригэдьиирдээн» төлүү олордоҕо.

Уопсайынан т/х-тын систиэмэтигэр эбэн суруйуу, сымыйалааһын, припискэ олус наһалаата. Холобур, былырыын уопсайа 157 тыһ. валовой үүт ыанна диэн суруйбуттара. Ону 77 тыһ. ынахха түҥэттэххэ биир ынахтан 2120 киилэ үүт ыаммыт. Онуоха саҥа мэхэниисим киирэн уопсай үүт аҥарын ыыр кэтэхтэртэн дуоннаах үүт тутуллубатаҕын, ынахтар төрөөһүннэрин 80%-н диэтэхпинэ биир ынахтан 5000 киилэ үүтү үрүлүтэн Гиннес рекордугар киирсиэхпитин сөп диэн суруйбутум.

Соторутааҕыта интэриниэт ситимигэр ТХМ оччуотунан быйыл барыта 6,5 тыһ. гектарга хортуоска ыһыллыбыт, онтон Росстат көрдөрүүтэ 2,6 тыһ., туорахтаар культураны 10,1 тыһ. гектарга (Росстат 0,7 тыһ.), аһаҕас сиргэ оҕуруот аһын 1,4 тыһ. гектарга олопуппут (Росстат 0,6 тыһ. гектар). Хайалара кырдьыгый? Аһара дии.

10-ча сыллааҕыта улуус аайы сүүһүнэн – тыһыынчанан ынах сүөһүнү эбии суруйуу баара мэлдьиһиллиэн табыллыбат. Билигин төһөҕө тэҥнэспитэ биллибэт. Сылгыбыт ахсаана хаһаайын төһө диэбитинэн суруллар. Биирдэ да ревизия барбыта иһиллибэт.

Онтон дьиҥнээхтик соцпакет толорон, үлэтин ыстааһа ааҕыллар 5 үлэһиккэ үөһээттэн биирдии тойон – хотун тиксэр эбит диэн эмиэ суруйан турабын. Онуоха 70 мөл. араас сүөһүлээх монголларга үөһээҥҥи салалталарыгар 24 эрэ киһи үлэлиир үһү диэн холобурдаабытым.

Биир тылынан биһиги сахалар курдук оҥорон таһаарар бородууксуйабыт, үлэһиппит ахсааныгар тэҥнээтэххэ т/х-гар элбэх салайааччылаах уонна үбү үксүн бэйэтэ «биригэдьиирдээн» үллэрэр, үллүбүт оччуоттаах ТХМ Арассыыйаҕа бука суох буолуо. Аан дойдуга суоҕа чахчы.

Оччотугар ТХМ “биириигэдьиирдиирин” тохтотор, саатар аччатар уолдьаспата дуо? – диэн Уйбаан Пономарев ыйытык туруорар.

***

Aartyk.Ru