Сахалыыттан нууччалыы тылбаас…

Соторутааҕыта биир төрөппүт бассаапка билэр дьонуттан көмө көрдүүр:  6-с кылааска үөрэнэр оҕом дьиэҕэ үлэтин толороругар көмөлөһүҥ, тылбаастаан биэриҥ эрэ диэн учебниктан быһа тардыыны ыытта:

“Бу оҕо бэрт үөскүлэҥ, улахан эр сирэйдээх-харахтаах оҕо буолан баран, атаҕынан хаампат босхоҥ буолан, тоҕус сааһын туолуор диэри сыппыт үһү”. (Майаҕатта Бэрт Хара үһүйээнтэн).

Тылбаасчыттар дьэ туох диэн тылбаастаабыттар эбитий?

• Этот ребёнок на вид плотного телосложения, крепыш, но из-за слабости ног лежал прикованный к кровати до 9 лет.
• Этот ребенок был крепкого телосложения, с волевым лицом, но сильно страдал ревматизмом, практически до 9 лет не ходил, вел лежачий образ жизни.
• На вид здоровый, развитый по годам ребенок, но на деле был совсем слабым, с неходячими ногами, пролежал так до 9 лет.
• Несмотря на то, что ребёнок выглядел физически развитым и  с виду казался вполне здоровым взрослым, из-за паралича обеих ног лежал до 9-ти лет прикованный к кровати.
• Оттон уоскулэн диэн тугуй?
• Благотворящий, плодоносный диэбит курдук усу.
• Несмотря на то, что ребёнок выглядел плодородным и внешне казался вполне здоровым взрослым, из-за болезни ног лежал до 9-ти лет прикованный к кровати.
• Этот детина был рослым, на лицо мужественным, но до девяти лет лежал, были парализованы ноги.
  Босхоҥ – паралич.
  Үөскүлэҥ – крупный.

Бу кэннэ сорох төрөппүттэр “оҕолорго тоҕо маннык ыарахан, киһи билбэт, өйдөөбөт тылларынан суруллубут айымньылары  үөрэтэллэрий” диэн сөхпүттэр.

***

“Маяк” радиостанция ыытааччыта Сергей Стиллавин: “Сорох төрөппүттэр оскуола программатыттан  Лев Толстой “Война и мир” арамаанын ылыахха, ыарахан тыллаах, оҕо өйдөөбөт диэн”, – туруорсаллар диэн биир эфиргэ кэпсээбиттээх.

Онуоха кини Былыргы Рим холобурун аҕалар: үрдүк өйдөбүллээх, баай, уус-уран литературнай латынь тылын оннугар судургу, үөрэҕэ суохтар жаргон тыллара аҥаардаах – вульгарнай латынь тылын – судаарыстыбаннай тыл таһымыгар таһааран  улуу империяларын эспиттэрэ диэн кини этэр.

Хас биирдии тыл – ис хоһоонноох, киһи олоҕор баар көстүүнү ойуулуур-дьүһүннүүр, бэлиэтиир.  Холобур, “совесть” диэн нуучча тылын американскай английскай тылыгар өр көрдөөбүттэрин кэпсиир. “Онно маарыҥныыр суолталаах да тылы букатын туттубат буолбуттар. Тылы туттубат буоллаххына, ол тылынан этиллэр майгы киһиэхэ, норуокка сүтэн барар”, – диир. Кырдьыга оннук. Американскай политиканы суобастаах политика дииртэн киһи туттунар дьыалата.

Онон Стиллавин нуучча баай, литературнай тыла – вульгарнай, жаргон аҥаардаах, рэппердэр тылларыгар кубулуйан эрэриттэн дьиксинэрин, аныгы нуучча ыччата төрөөбүт тылын кыайан өйдөөбөт буолан иһэриттэн улаханнык сонньуйарын кэпсээбитэ.  “Красный, алый, багряный, багровый, пунцовый” диэн өҥү араарар тылы билбэт оҕо – өйө , майгыта эмиэ баайа мөлтүүр, судургутуйар диэн түмүк оҥорор.

Бэл, нуучча курдук халыҥ, улуу норуот тылын ыччата өйдөөбөт буолан иһэриттэн ыксыыр. Оттон биһиги курдук аҕыйах ахсааннаах норуот тылбытын ыччаппыт буолуохтааҕар  орто саастаах да дьон өйдөөбөт буолла.

Хаһан эрэ биир тыл үөрэхтээҕэ олоҥхо тыла үксэ өйдөммөт, ыарахан диэн этиигэ маннык хардарбыттаах:

“Киһи мэйиитэ уустук устуука. “Генная память” – удьуор өй диэн баар. Саха киһитэ олоҥхону да буоллун, илбистээх тыллаах  Ойуунускайы, Өксөкүлээҕи да буоллун, төһө да биир-биир тылын быһыта тутан ыллахха – билигин туттуллубат, өйдөбүлэ сүппүт да тыл буоллун – син биир өйдүүр. Син биир! Тыл сүүмэх-сүүмэх дьулайын ортотунан киирэн, эт-этигэр дырылаан, дьырылаан тарҕанан удьуор өйүн уһугуннарар. Тыл  күүһэ – ол. Оннук, киһини бүтүннүү тардан ылар, хомуһуннаах, умсугутар күүстээх айымньылар тыллара  – илбистээх диэн ааттанар”.

Онон, “оҕом өйдөөбөт” диэн быһа саҥарбакка, сахалыы  сиэдэрэй тылтан ыччаты тэйитимиэх, сүүс оҕоттон уончатыгар ийэ тыл илбиһин кыыма дьулайын тобулан киирэн этин-сиинин сааһынан тарҕанан мындыр, тобуллаҕас өйүн уһугуннарыа, аһыныгас, харыстас  айыы санаатын иитиэхтиэ этэ диэн эрэниэххэ.

***

Aartyk.Ru