МАРХАНЫ   ТУРУУЛАҺЫЫ

Бүлүү Эбэ маанылаах салаатын Марханы 1989 сыллаахха Бүлүү ГЭС уонна “Якуталмаз” ПНХ  айылҕаҕа оҥорбут иэдээннэрин чинчийэр научнай экспедицияны салайа сылдьан аан бастаан көрбүтүм. Марха кытылыгар иккис үктэниим 1993 сыллаах сайын этэ. Ити ГКЧС-ка үлэлии сылдьан “Марха-93” диэн Бүлүү үөһээ тардыытыгар “Кристалл” (1974 с)   уонна “Кратон-3” (1978 с) диэн сир аннынааҕы ядернай эһиилэри чинчийэр радиологическай экспедицияны салайарбар этэ.   Маннык экспедиция хайаан да тэриллэн үлэлииригэр төрүөт ол кэмҥэ элбэҕин бэлиэтиир тоҕоостоох. Ордук общественность, “Бүлүү”  комитет, бэл диэтэр былаас дьоно кытта, дойдуларын туһун саныыр дьон бары суруктары да суруйар, модьуйсар да этилэр. Мин архыыппар Ньурба оройуонун баһылыга В.И.Никифоров 1993 сыл олунньу 12 күнүгэр саахаллаах эһиилэр содулларын бохсорго ГКЧС-тан көрдөһөр суруга баар.  Итинник элбэх туруорсуу түмүгэр ГКЧС бэрэссэдээтэлэ А.И.Чомчоев 1993 сыл ыам ыйын 27 күнүгэр 38 нүөмэрдээх  “Марха-93” экспедицияны тэрийэр дьаһала тахсыбыта.

“Кристалл” уонна ”Кратон-3” саахаллаах эһиилэргэ бастаан  1990-1991  сылларга депутаттар уонна “Бүлүү” общественнай экологическай комитет дьоно кыттыылаах аан бастакы билсиһэр үлэлэр ыытыллыбыттара. Итилэртэн биирдэстэригэр Москваттан учуонай А.В.Яблоков, Маалыкайтан балыыһа кылаабынай бырааһа Н.Н.Николаев, дьокутаат Е.С.Секов,“Бүлүү” комитеттан Н.П.Павлов уонна П.Н.Мартынов кыттыыны ылбыттара. Биһиги үлэбит ити сырыылар көрдөрүүлэрин бигэргэтэр, саҥа чахчылары булар уонна салгыы бу сир чөлүгэр түһүүтүн туруорсар сыаллааҕа.  Экспедиция састаабыгар республикаҕа баар оччотооҕу баар-суох специалистарбытын, “Бүлүү” комитет актыбыыстарын, ону таһынан  Санкт-Петербургтан Радиевай институт учуонайын, манна плутонийы аан бастаан булбут уонна дьон билиитигэр таһаарбыт, А.Д.Гедеоновы киллэрбиппит. Онно барарбытын Москваттан истэ охсон Удачнайга  тоһуйа кэлбит, Минатом институтун саахалы таһаарбыт дьоно дьаныһан туран кыттыыны ылар буолбуттара.                                         “Марха-93”  радиологическай экспедиция ууттан, буортан, үүнээйиттэн, тайах сааҕыттан тиийэ араас элбэх боруобалары ылан республика  уонна киин институттар лабораторияларыгар чинчиттэрбитэ. Түмүк, күүтүллүбүтүн курдук, саахал алдьархайын, содула киэҥин аан бастаан дакаастаабыта.  Саахалы оҥорбуттар куотан хаалан бараннар үс сылынан эргиллэн буорунан көмө сатаабыттара, биһиги тиийбит кэммитигэр,  ардах-хаар уутуттан суураллан эрэрэ. Радионуклидтар Мархаҕа мэһэйэ суох киирэ сыталлара дакаастаммыта.  Радиацияттан өлөн куура хаппыт тиит мас сүүсчэкэ гектар сири  тайыырын эмиэ аан бастаан торумнаабыппыт.  Экспедицияттан төннөөт туох үлэ ыытыллыбытын, бастакы барыллааһыны  Радиацияттан куттал суох буолуутун республикатааҕы хамыыһыйатыгар  от ыйын 8 күнүгэр дакылаат оҥорбутум. Бүтэһиктээх түмүк  оҥоһулла илигэ, анаалыстар түмүктэрин кэтэһиэхтээхпит.  Бу оччолорго баар буола сылдьыбыт республикаҕа олус наадалаах хамыыһыйа (Штыров саҕана суох оҥоһуллубута) дакылааты билсэн, дьүүллэһэн баран  “…Принять отчет радиологической экспедиции “Марха-93” с выводами и предложениями, как основу для дальнейших работ по радиационной безопасности в регионе. Поручить ГКЧС РС составить Республиканскую программу  “Ликвидация последствий аварий на объектах ПЯВ “Кратон-3  и  ”Кристалл”. Составление программы финансировать из резервного фонда ГКЧС РС”  диэн быһаарыы ылыммыта. 1994 сыл саҥатыгар анаалыс барыта оҥоһуллубутун, үлэ түмүгэ ырытыллыбытын кэннэ,  отчуот бүтэһиктээхтик суруллан СР Правительствотыгар, дьокутааттарга, “АЛРОСА” хампаанньаҕа, Ньурба, Мииринэй баһылыктарыгар, “Бүлүү” комитекка, Москваҕа Минатомҥа, ГКЧС-ка уонна  оччотооҕу Госдумаҕа А.Яблоковка ыытыллыбыта.  Сотору соҕус А.Яблоковтан үлэбит үрдүк таһымын бэлиэтиир суругу туппуппут. Аны санаатахха, отчуоту ыыппыт да сирбит элбэх эбит.

Инникитин “Кристалл”  уонна  ”Кратон-3” уодаһыннаах саахаллар содулларын хайдах туоратар, муҥ саатар кутталлаах радионуклидтар өрүскэ киириилэрин аччатар сорук турбута.  1994 сыл саҥатыгар анал программа оҥоһуутугар киирбиппит.  1994 сыл,  балаҕан ыйын 7 күнүгэр Правительство Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы В.Бредихин итини сорудахтыыр  951-р  № -дээх уурааҕа тахсыбыта.  Уураах 1993 сылга ылыллыбыт Радиацияттан куттал суох буолуутун хамыыһыйатын быһаарыытын чиҥэтэн, күүһүрдэн биэрбитэ.

Республикабыт научнай институттарын учуонайдарын кытыннаран  ол аан бастакы “Ликвидация последствий аварий на объекте ПЯВ “Кратон-3”  и  ”Кристалл”  диэн программа оҥоһуллан бүппүтэ.  Саха сиригэр маннык уустук тиэмэҕэ аан бастаан оҥоһуллар программаҕа медиктэр, биологтар, физиктар, экологтар, радиологтар бары кыттыбыттара.   Программаны дьүүллэһиигэ  А.Д.Гедеоновы ыҥырбыппыт. Ил Түмэн экологияҕа сис комитетын салайар А.И.Чомчоев ыыппыт мунньаҕар баар-суох интэриэстээх специалистарбыт, дьокутааттар, общественниктар, ол иһигэр Ньурбаттан П.Н. Мартынов  уонна Н.Н.Николаев кыттыыны ылбыттара.  Дакылааппын дьүүллэһиигэ үгүс киһи санаатын эппитэ, ыйытыылары киллэрбиттэрэ уонна онуоха хоруйдары ылбыттара.  “Кристалл” уонна ”Кратон-3”  саахаллаах ядернай эһиилэр содулларын туоратыыга сөптөөх программа баар, аны итини олоххо киллэрэр туһунан толкуйдааҥ диэбиттэрэ. Ити мунньаҕы оччолорго видеокамераҕа уһултарбыппыт кэриэс докумуон буолан сылдьарыттан билигин үөрэбин.                           Аны программаны олоххо киллэрии соруга турбута.  Ол аата харчытын булуу,  программаҕа бэлиэтэммит үлэлэри киминэн толорторуу курдук уустук боппуруос быһаарыллыахтааҕа.  Миэстэтигэр чинчийэр, дакаастыыр үлэлэр кэннилэриттэн  радионуклид  өрүскэ киирэрин, тулалыыр эйгэҕэ тарҕанарын бохсор анал тутуулар, саба кутуулар бырайыактара оҥоһуллуохтааҕа. Маннык үлэ Саха сиригэр урукку өттүгэр хаһан да ыытыллыбатаҕа салыннарара.               Онон бастакы сыалынан элбэх өрүттээх чинчийиилэри ыытан бу икки эһии саахал буолалларын, олор содулларын дакаастааһын этэ.  Харчытын уйунары  правительствобыт оччолорго да ыарырҕатара, Минатом, эбэтэр Арассыыйаттан ГКЧС  үбүн буллун уонна бырайыагы олоххо киллэрдин диэн буолбута.  Ол иһин Программабын илдьэ Москваҕа хаста да тиэстэн куруутун аккаас ыларым.  Наар “Кратон-3” ыытыллыбыт сиригэр дьон олорбот, туох да куттал суох, үгүс үөрэтии ирдэниллибэт диэн куотуна эрэ сатыыллара. Өссө саахал буолбатаҕа, көннөрү кыра таска тахсыы баара дииллэрэ.  Хата  ити сырыыларбар Москва уонна Санкт-Петербург  сорох учуонайдарын кытта бодорустум, тылларынан өйөөччүлэр да баар буоллулар. Ол иһигэр Минатом институттарын биллэр  учуонайдара эмиэ. Госдумаҕа олорор биллиилээх учуонай А.В.Яблоковка  көҥүл кииртэлээтим, урукку ССРС Наукаларын Академиятын вице-президенэ  А.Л. Яншины кытта көрүстүм.  Академик А.Л.Яншин Минатом “өлөр өстөөҕө”,  хотугу өрүстэри соҕуруу хачайдыыр уодаһыннаах бырайыагы утарыласпыт, олоххо киллэттэрбэтэх, Обь, Енисей өрүстэри быыһаабыт киһи этэ.  Бу бырайыак барылын быһыытынан кэлин Ленаҕа тиийэ кэлиэхтээх этилэр, онон Александр Леонидович биһиги Улуу Эбэбитин эмиэ көмүскээбит үтүөлээх.

1994 сыл балаҕан ыйын 13 күнүгэр,  Саха сиринээҕи  Доруобуйа харыстабылын министерствотын коллегията республика эндокринологияҕа сулууспатын үлэтигэр быһаарыы ылыммыта. Онно этиллэринэн ордук Ньурба улууһугар ити ыарыыга улахан проблема баара ыйыллыбыт.  Марха өрүс сүнньүгэр олорор нэһилиэнньэҕэ бэрэбиэркэлиир үлэни ыытарга,  онуоха Москва учуонайдарын ыҥырарга республика кылаабынай эндокринолога   Н.К. Черноградская уонна Маалыкай учаастагын кылаабынай бырааһа Н.Н. Николаев ГКЧС-ка туруорсубуттара. Итинэн сибээстээн ГКЧС 1995 сыл олунньу 6 күнүгэр Эндокринологическай киини кытта Марха сүнньүгэр олорор  5 нэһилиэк дьонун бэрэбиэркэлииргэ дуогабар түһэрсибитэ. 1995 сыл муус устар саҥатыгар Эндокринологическай киинтэн профессор В.Петеркова салайааччылаах  сэттэ киһилээх биригээдэ тиийэн кэлбитэ.  Ол иһин ГКЧС бэрэссэдээтэлэ И.Полятинскай муус устар 3 күнүнээҕи бирикээһинэн тэрээһин үлэтин миэхэ сүктэрбитэ, оттон миэстэтигэр тэрийии үлэтэ  Маалыкай балыыһатын кылаабынай бырааһыгар Н.Н. Николаевка сорудахтаммыта. Биригээдэ састаабыгар республика эндокринологтара  М.А.Федорова уонна  Г. И.Данилова сыһыарыллыбыттара. Маалыкайга Николай Наумович Москва учуонайдарыгар кыаҕа баарынан үлэлиир, олорор усулуобуйаларын тэрийэн биэс нэһилиэгэр барытыгар сырытыннарбыта, уустук үлэни толорбута.

Москваттан мээнэҕэ көмө көрдөөбөтөхтөрө көстүбүтэ:  Марха биэс нэһилиэгин олохтоохторо эндокриннай системалара лаппа мөлтөөбүтэ дакаастаммыта, ол ордук оҕолорго тарҕаммыта соһуппута. Чернобыль саахала дьоҥҥо содулун билэр Москва учуонайдара маннык “аномалияттан” бэйэлэрэ да олус соһуйбуттара уонна эһиил эмиэ кэлэн дириҥник чинчийэргэ  эппиттэрэ да, эһиилигэр ГКЧС үбү кыайан булбакка кэлбэтэхтэрэ. Кэлин Радиация дьайыытын туоратар управление салайааччыта буолаат тиийэммин харчы баар, тиийэҥҥит салгыы үлэлээҥ, иккиттэн биирин быһаарыҥ диэн көрдөспүппүн ылымматахтара, туораттан дьайыы, дьаһайыы баар,  куотунар курдуктара. Урутаан эттэххэ, кэлин 7 сыл буолан баран харчы буламмын эндокринолог – быраас М.А.Федорова биригээдэтин ыыта сылдьыбыппыт. Миэстэтигэр Н.Н. Николаев ис сүрэҕиттэн ылсан барытын санаа хоту тэрийбитэ. Хомолтото  диэн – соҕуо ыарыыта дьоҥҥо ити кэм устата  аччыахтааҕар өссө элбээбитэ көстүбүтэ.

Маннык уустук кэмнэргэ республикабыт үрдүкү салалтата төһө кыалларынан өйөбүл буолбутун умнар сатаммат. Сурук бырайыагын оҥорон киллэрдим да Арассыыйа салалтатыгар тиийэ ыыта олорбуттара. Манна биир бэлиэ түгэни ахтан ааһар тоҕоостоох. Эмиэ үрдүкү салалтабыт өйөбүлүнэн ГКЧС бэрэссэдээтэлэ И.А.Полятинскайы кытта 1995 сыл ыам ыйын саҥатыгар Австрияҕа Вена куоракка МАГАТЭ (Норуоттар икки ардыларынааҕы атомнай энергия агенствота) мунньаҕар кыттыыны ылбыппыт. Саха сиригэр тахсыбыт ядернай саахаллары кэлэн чинчийэргэ көрдөспүппүтүн харчытын бэйэҕит уйунар буоллаххытына бара сылдьыахпыт диэбиттэрэ. Ити кэпсэтии сонно тута Минатомҥа иһиллэ охсубутугар улаханнык сэрэхэдийбиттэрэ биллибитэ.

Венаҕа сырыыбыт уонна республикабыт салалтата, общественность (“Бүлүү” комитет) Арассыыйа үрдүкү салататыгар  суруктара, туруорсуулар  таах хаалбатахтара.  Саха Республиката ядернай эһиилэргэ туруорсар, этэр боппуруостарын  быһаарыҥ диэн ис хоһоонноох дьаһаллар баар буолбуттара, ол иһигэр ГКЧС баһылыга С.Шойгу 21- 411- 6 нүөмэрдээх, 1995 с. бэс ыйын 4 күнүнээҕи дьаһала уонна   Арассыыйа Правительствотын уурааҕа (30.09.1995 с., нүөмэрэ АЗ-ПЯ-30193). Ити  түмүгэр буолуо, миигин программаҕын илдьэ Москваҕа ГКЧС мунньаҕар кэлэ оҕус диэбиттэригэр барбытым. Мунньахха Москваҕа баар билэр учуонайдарбын кытыннарарбын көҥүллээннэр көмүскэллээх этим, онон кэпсэтии кэлтэйдии Минатом туһатыгар буолбатаҕа. Минатом бэйэтэ оҥорон аҕалбыт программатын  “мин учуонайдарым”  үлтү кириитикэлээн  баран сахалар программалара быдан ордугун туһунан тыл бөҕөнү эппиттэрэ.  Ону учуоттуурга күһэллэннэр мунньах быһаарыытыгар сахалар программаларын  тутулуга суох Государственнай экспертизалыыр хамыыһыйа тэрийэн дьүүллэһиэххэ, оттон үбүн республика бэйэтэ уйуннун диэн суруйбуттара. Ити, кыра да буоллар, кыайыы 1995 сыл алтынньы 24 күнүгэр буолбута.

Москваттан эргиллээт да Государственнай  хамыыһыйа тэриллэрэ наадатын туһунан Правительство уурааҕын бырайыагын оҥорон илии баттатар ситиһиллибитэ ( 1995 с. ахсынньы 13 к. нүөмэрэ1461-р).  Эппиэттээх, уустук соругу толорорго үчүгэйдик бэлэмнэнии, хамыыһыйа чилиэннэрин таба наардыыр наада этэ.  Москваны кытта суруйсуу, телефонунан сибээс түмүгэр  ахсынньы бүтэһигин диэки хамыыһыйа састааба быһаарыллыбыта.  Саха сириттэн бэйэбиттэн ураты биэс специалиһы талбытым, ол иһигэр Р.Копылов (солбуйааччы), А.Чомчоев, В.Степанов, П.Петрова, К. Микуленко чилиэнинэн киирбиттэрэ. Москваттан уонна Санкт-Петербургтан Минатом, РНА институттарын, ГКЧС, Госдума учуонайдарыттан 9 киһи киирбитэ.             Москваҕа постпредство дьиэтигэр К.Е.Иванов биир улахан кабинеты биэрбитигэр 10 күн устата өрөбүлэ суох үлэлээн уустук боппуруостары быһаарбыппыт. Үгүс мөккүөрдээх түгэннэр бааллара да матырыйаал бөҕөтүн илдьэ барбыппытын туһанан сөптөөх түмүктэри, дакаастабылы оҥорбуппут.  Ол түмүгэр  Минатом, бэйэбит курдук “ньоҕой”, учуонайдарын сөбүлэҥнэрин ылар ситиһиллибитэ. Саамай кылаабынайа, “Кристалл” уонна ”Кратон-3”   сир аннынааҕы эһиилэр саахаллаабыттарын дьиҥнээхтик (официальнайдык) билиммиттэрэ.  Иккис өттүнэн,  биһиги программабыт сөптөөх хайысхалаах буолан баран тутах, ядернай эһиилэри эрэ көрөр, уран разведкаламмыт уонна хостоммут сирдэрин үөрэтэри эмиэ киллэрэр наадата этиллибитэ.  Программа өссө кэҥиэхтээх дэммитэ. Балар түмүк докумуоҥҥа киирбиттэрэ, бары илии баттаабыппыт.  Бу 1996 сыл тохсунньу 31 күнүгэр этэ. Манна өссө биири эбэр наада. Хамыыһыйа сметатыгар, бэйэбититтэн ураты, тастан кыттар учуонайдарга биирдии тыһыынча солкуобай хамнас көрүллүбүтүн төлөөбүтүм. Оччотооҕу кризис кэмигэр син балачча үп быһыылааҕа, улгумнук ылбыттара.  Минатомҥа кэлин:  “Бурцев дьоммутун харчынан атыылаһан илии баттаппыт”, –  диир дьон баарын истэрим да онно суолта биэрбэт этим.

Хамыыһыйа үлэтин түмүгэ туһааннаахтарга барыларыгар, республика президенигэр тиийэ, тиэрдиллибитэ.  Урукку программаны кэҥэтии туһунан этии өйөммүтэ, тутатына ол үрдүгэр түһүү буолбута. Сотору “Обеспечение экологической безопасности в районах проведения мирных ядерных взрывов  и  добычи урансодержащих руд в Республике Саха (Якутия)  на 1996-2000 годы”  диэн кэҥэтиллибит, радиацияҕа куттал суох буолуутугар сыһыаннаах программа бэлэм буолбута. Программа  Саха республикатын Правительствотын Бэрэссэдээтэлэ  Ю.Кайдышев 1996 сыл, кулун тутар 26 күнүнээҕи, 125 № -дээх уурааҕынан бигэргэммитэ. Салгыы Программаны Минатом бигэргэтиэхтээх уонна үбүлүөхтээх диэн буолбута. Биирдэ санаатахха эмиэ да сөп курдук: саахалы оҥорбуттарын билинэллэр, онон ыраастыыр үлэни үбүлүүр кинилэргэ сүктэриллиэхтээх.  Ону ылыналлар эрэ, суох эрэ, балаһыанньабыт син биир уустуга. Муҥар ити иннинээҕи сылга сири радиацияттан ыраастыыр, чөлүгэр түһэрэр уустук үлэни ГКЧС иһинэн анал управлениета тэрийэн үлэлэтиэххэ диэн Правительство аатыгар сурук түһэрбиттээҕим да сураҕа суох сүппүтэ.  Балаһыанньатын кытта оҥорон биэрбитим. Минатом буоллаҕына сыралаһан оҥорбут Программабытын  бигэргэтиэн уонна үбүлүөн туох иһин баҕарбатаҕа, онон боппуруоспут сир-халлаан икки ардыгар ыйанан хаалбыта.  Ылбат-биэрбэт уустук балаһыанньа үөскээбитэ. Ол сылдьан болдьоҕум кэлэн уоппускабар барбытым.                                                                                                           Уоппускабар бэрт үчүгэйдик сынньана (даача тутта) сырыттахпына от ыйын саҥатыгар  Айылҕа харыстабылын миниистирэ В.Г.Алексеев уонна Ил Түмэн дьокутаата А.И.Чомчоев буоламмыт Москвалыыр буолбуппутун эттилэр. Президент М.Е.Николаев ыҥыттарбыт.  Суһаллык хомунан көттөхпүт дии. Москваҕа К.Е.Иванов барыбытын Минатомҥа тиэйэн илтэ, онно М.Е.Николаев холбосто. Минатом миниистирэ В.Н.Михайловы кытта уустук кэпсэтии түмүгэр, кини  биһиги программабытын бигэргэтэн илии баттаата уонна мунньах протоколугар Саха сиригэр анал Управление тэриллиитигэр сөбүлэҥин биэрдэ. Өйүүнүгэр Управлением Балаһыанньатын оҥорон илдьэн киниэхэ илии баттаттым. Москваттан төннөн кэлээт салгыы сынньана бардаҕым дии.                                                                                                                     Биһирэммит, бигэргэтиллибит Программаны олоххо киллэрэргэ Управление тэриллэрин туһунан Президент М.Е.Николаев 1508 нүөмэрдээх Ыйааҕа 1996 сыл алтынньы 25 күнүгэр тахсыбыта.  Президент миигин саҥа тэрилтэ салайааччытынан анаабыта, Управление начальнигын уонна ГКЧС солбуйар бэрэссэдээтэлин дуоһунаһын сүктэрэн кэбиспитэ. Онон урукку өттүгэр Саха сиригэр эрэ буолбакка Арассыыйаҕа да суох Радиация дьайыытын туоратар управление (Управление ликвидации воздействий радиации – УЛВР) тэриллибитэ. Үлэлиир дьиэни булунууга, Юстиция министерствотыгар бигэргэниигэ, анал счет аһыыга балачча бириэмэни ыытан, Управление 1997 сыл саҥатыттан үлэтин саҕалаабыта.  Москва, Санкт-Петербург уонна Саха сирин научнай институттарын кытта дуогабардары түһэрсэн барбыппыт. Үбүн Минатом программаҕа көрүллүбүтүнэн биэриэхтээҕэ, хамнаспыт, атын да ороскуоппут барыта онно киирбитэ. Республикаттан харчы ылбаппыт.

Программаҕа суруллубутунан, бастакы болҕомто Марха радиациянан киртийиитигэр, “Кристалл”  уонна  ”Кратон-3”  саахалларын өссө кичэйэн чинчийиигэ ууруллуохтааҕа. Марха кытылыгар билиҥҥи туругу эрэ буолбакка,  эһии кэминээҕи (1974-1978 сс) быһыы-майгы  хайдаҕын быһаара сатыахтаахпыт. Чернобыль саахалын тута үөрэтэн барбыт буоллахтарына, биһиги түбэлтэбит онно маарыҥнаабат: саахал кэнниттэн сүүрбэччэ сыл аастаҕа,  ити уһун кэм устата сирбитигэр  биллибэт араас уларыйыылар тахсыбыт буолуохтарын сөбө.  Килиимэппит, ирбэт тоҥмут, ото-маһа, геологиятын ис тутула, тыынар тыыннааҕа, о.д.а.  ити үлүгэрдээх күүстээх эһии дьайыытын хайдах ылыммыта, радиациянан сүһүрүүнү төһө тулуйбута биллибэтэ.

Маннык уустук, үксүгэр мөккүөрдээх, таһымы, уоппуту эрэйэр үлэни анал лицензиялаах, аттестациялаах лабораториялардаах институттар кыайар кыахтаахтара. Бэйэбит республикабыт институттарын төһө кыалларынан эмиэ кытыннара сатыахтааҕым. Киин институттар ааттаах-суоллаах учуонайдарын үлэлэрин, кинилэр оҥорбут түмүктэрин Минатом саба тутуо, саарбахтыа суохтааҕа. Оччоҕуна эрэ Мархаҕа эһии, эбэтэр ураны разведкалаан, хостоон баран харайбакка бырахпыт сирдэрин оһорууга киириэххэ сөбө. Онуоха киин институттары, кинилэр ааттаах-суоллаах биллэр учуонайдарын кытыннара сатаабытым табыллыбыта диэхтээхпин. Ол гынан баран, хаһан да буоларын курдук, Минатом көрүллэр харчыны кэмигэр, былааннаммытынан толору биэрэн испэтэ.  Эһии оҥоһуллубут кэмэ ыраатан хаалбыта дьиҥнээх түмүгү ыларга үгүс моһоллору үөскэппитэ. Баар уустуктары хайдах баарынан үрдүкү салалтаҕа, президеҥҥэ тиийэ, тиэрдэн иһэрим. “Бүлүү” комитекка да “сибис” гыммытым баар суол. Үлэ барара да, куруутун санаа хоту буолбата.

Манан сибээстээн, биир бэлиэ түгэни ахтан ааһыахха. Үлэлии олордохпуна, эбиэт эрэ иннигэр, президент администрациятын баһылыга Е.Жирков ыҥыртарда. Егор Петрович президент билигин Москваҕа көттө, эккирэт, наадыйара буолуо диэбититтэн соһуйан хааллым. Михаил Ефимович тиийдин диэбитэ дуо диирбин, суох ыҥыттарбатаҕа диир. Харчым, көтөр билиэтим суох. Киһим оччолооҕу сылдьыбытыҥ буолуо, бу киэһээ көт диирин кубулуппат. Киэһээ саамай хойукку рейсэнэн син булан  көттүм.   Москваҕа постпредствоҕа сарсыарда эрдэ тиийдим. Онно үлэлиир Д.И.Соловьев үөрдэ, хата бэйэҥ кэллиҥ диэтэ. Президент Минатомҥа миниистиргэ киирээри сурук суруйтарар эбит. Суруйан киллэрдэхтэринэ, төттөрү быраҕар, кыыһырар үһү. Дмитрий Ивановичка киирэн тута сурук суруйбуппун киллэрбиттэрин ылбыт, төннөрбөтөх. Аны Климент Егорович ханна да барыма, олор, президент  баҕар өссө наадыйыа диир. Хайыам баарай, уһун күнү быһа олордоҕум дии. Кэмниэ кэнэҕэс Михаил Ефимович миниистири көрсүбүт, сурук биэрбит диэни иһиттим. “Босхолоннум”  уонна гостиницаҕа бардым, хата сарсыҥҥытыгар институттарга уонна Минатомҥа сылдьан учуонайдарбын көрсүтэлээтим. Бэрт туһалаах сырыы буолбута. Ити 1998 сыл бүтэһигэр, ахсынньыга этэ. Сотору республикаҕа улахан суолталаах сабыытыйалар буолбуттара, онуоха Егор Петрович президенин кытта үлэлии үөрүйэҕэ, санаатын курдат таайара, Москваҕа миигин үүрэн кэриэтэ ыыппыта улахан оруолламмыта диэхтээхпин.

Михаил Ефимович Минатомҥа ол киирэ сылдьыыта таах хаалбатаҕа, сотору, 1999 сыл саҥатыгар  В.Н.Михайлов  биригээдэтэ кэлэр диэн буолла. Ол делегацияны көрсүһүүгэ бэлэмнэнии түбүгэр түстүбүт.  Докумуон бэлэмниир хамыыһыйа тэрийэргэ правительство бэрэссэдээтэлин солбуйааччы И. Долинин дьаһала тахса оҕуста, салайааччынан мин ананным. Оччо кэлэр дьону туһаныахха диэн буолла, Дьокуускайга, Ньурбаҕа, Мииринэйгэ, Удачнайга сылдьар графигын оҥордубут. Делегация кэлиэн иннигэр Михаил Ефимович мунньуталаан баран мунньахха биһиги ядернай эһиилэргэ, уран рудатыгар анаммыт  программабытын Ф.Тумусовка (САПИ) брошюра оҥорон таһаараҕын диэн сорудахтаата. Ол икки күн иһигэр сүүһүнэн экземплярга бэчээттэнэн тахсыбыта.

Михайловтаах Удачнайга быһа кэлэр буоланнар онно тоһуйа көттүм, алмаасчыттары бэлэмнээри. Удачнайдар, үгэс курдук,  көрсүһүү бөҕөтүн тэрийдилэр, бары объектарын көрдөрдүлэр. Сарсыҥҥытыгар Мииринэйгэ көтөн иһэн  кыһын да буоллар “Кратон-3” эһиини  көрдөрдүбүт, хаартыскаҕа түстүбүт.  В.Н.Михайлов специалист бөҕө киһи, төһө да барыта хаарынан бүрүллэн турдар, манна туох буолбутун быһаарбытын кэлин Москваҕа сылдьан итэҕэйбитим.  Минатомҥа киниэхэ киирбиппэр үлэһиттэригэр “ну, вы ребята, на Кратоне нахулиганили, я своими глазами видел”  диэбитин билигин да умнубаппын. Ити урутаан эттэхпинэ. Оттон ол сырыыга Ньурбаҕа, Бүлүү сүнньүн общественниктарыгар барыларыгар биллэрбиппитигэр,  дьон бөҕө тоҕо анньан кэлбит этэ. Тыл этиитэ, мөҕүттүү, санааны аһаҕастык этии – барыта баара. Баһылык В.А.Петрова  үүннээн-тэһииннээн, мунньаҕы сатаан дьаһайан ыыппытыттан сөхпүтүм.

Түмүктүүр тэрээһиннэр Дьокуускайга буолбуттара. Эрдэ бэлэмнээбит үс киһи илии баттыахтаах Сөбүлэҥин өссө төгүл өрө-таҥнары туппуппут, көннөрбүппүт.  Сөбүлэҥҥэ элбэҕи киллэрбиппит:  “Кристалл”,  ”Кратон-3” саахал сирдэригэр уонна атын 10 эһиилэргэ салгыы үлэни ыытыы;  Саха сиригэр баар уран хостоммут сирдэрин үөрэтии уонна сирдэрин чөлүгэр түһэрии;  саахал буолбут объектарыгар (“Кристалл”,  ”Кратон-3”)  чинчийии түмүктэннэҕинэ, ити сирдэри чөлүгэр түһэрии,  Мархаҕа радионуклид киирэрин тохтотуу. Ити үлэлэри Минатом салгыы бэйэтин федеральнай целевой программатын иһинэн  үбүлүөхтээх, саахаллар сирдэригэр чөлүгэр түһэрэр үлэлэр бырайыактарын оҥоруохтаах;  ол бырайыактары олоххо киллэриини  АЛРОСА ылыныахтаах, үбүн уйунуохтаах.  Сөбүлэҥ быһыытынан Минатом  Саха сиригэр  10 мөлүйүөн солкуобайы, оччотооҕу кээмэйинэн балачча элбэх үбү, төлүүргэ эбээһинэстэммитэ. Бу – Минатом оҥорбут куһаҕан дьайыытын, сыыһа-халты туттубутун билиниитэ этэ. Биир өттүттэн ыллахха, боппуруоһу кэмигэр көтөхпүт норуот дьокутааттара, кинилэри өйөөбүт общественность, республикабыт үрдүкү салалтатын уопсай кыайыыта этэ. Олох кэлин миэхэ Москва биир учуонайа: ”Минатом баарын тухары эһиэхэ курдук сыыһатын аһаҕастык билиммитэ суоҕа, сахалар сүрдээх да дьоҥҥут”, – диэбитэ.

“Кристалл” уонна “Кратон -3” эһиилэргэ биһиги Управлениебыт урут ыыппыт уонна ыыта  сылдьар  үлэлэригэр олоҕуран,  сүһүрдүллүбүт сирдэри  чөлүгэр түһэрэр бырайыагы оҥотторор туһунан этии  анал пуунунан Сөбүлэҥҥэ киирбитэ үөрүүлээх этэ.  Сири чөлүгэр түһэрэр уустук бырайыагы Минатом бэйэтигэр ылыммыта, оттон ону үбүлээн олоххо киллэриитигэр “АЛРОСА” АХ  сөбүлэспитэ. Тохсунньу 13 күнүгэр Үс өрүттээх Сөбүлэҥҥэ  Саха республикатын аатыттан М.Е.Николаев,  “АЛРОСА” АХ  аатыттан В.П.Дюкарев, оттон Минатом аатыттан В.Н.Михайлов илии баттаабыттара.

Аны Сөбүлэҥ  чэрчитинэн үлэ былаана  оҥоһуллубута, онно ким туох үлэни ыытыахтааҕа, ол хаһан толоруллара барыта ыйыллыбыта. Сакаасчыт (Кылаабынай координатор) быһыытынан биһиги Управлениебыт ааттаммыта. Сотору кэминэн Минатом эрэннэрбитин толорон 10 мөлүйүөнүн счеттарга түһэрбитэ. Ньурба улууһунааҕы киин балыыһа  3 мөлүйүөнү, Маалыкай учаастагын балыыһата 1 мөлүйүөнү, оттон Маалыкай сылгытын собуота 6 мөлүйүөнү ылбыттара.  Оччотооҕу кэмҥэ бу кырата суох харчынан ааҕыллара уонна  эмп, медицинскай оборудование атыылаһыыга туттуллубута.

Минатом Сөбүлэҥ быһыытынан саахаллаах эһиилэргэ сири чөлүгэр түһэрэр, Мархаҕа радионуклид суураллан киириитин тохтотор бырайыагы оҥорорго 1 мөлүйүөнү көрбүтүн истибиппит. Бырайыагы оҥорооччунан ССРС үрдүнэн өр сылларга ядернай эһиилэри оҥорбут ВНИПИпромтехнология диэн институту анаабыттар. Мархаҕа саахаллары бу институт дьоно оҥорбуттара уонна харчыга тиксэр буолбуттар диэн бырачыастаан көрүү баара.  Сотору министиэристибэлэриттэн ылбыт 1 мөлүйүөннэрин атыҥҥа туттан кэбиһэн айдаан буолбута. Кризис, өр кэмҥэ хамнас кэлбэт, ядернай эһиилэр бобулланнар үлэ да суох кэмэ этэ. Онон буолуо, мөҕүтэлии түһэн баран иккиһин үп көрбүттэрэ. Үлэ дьэ саҕаламмыта. Олохтоох усулуобуйаны үчүгэйдик билбэт буоланнар бэйэбитин көмөлөһүннэрбиттэрэ, геология матырыйаалларынан хааччыйбытым, ирбэт тоҥҥо, гидрогеологияҕа үлэлэри булан тиксэрбитим. Соччо сөбүлээбэттэрин үрдүнэн быһаччы орооһор этим. Радиацияттан өлбүт (куура хаппыт) тыаны суох гыныахха, харайыахха диэн туруорсубутум.  Уонна кутуллуохтаах томтор алын өттүнэн цеолит бытархайа кутуллубут уһун траншеятын оҥорорго эппитим, Мархаҕа радионуклид киирэрин аччатаары. Тылбын ылынаннар, ити этиилэрбин бырайыак бастакы барыйааныгар киллэрбиттэрэ. Биир куул (50 кг) цеолиты өссө 1993 сылга Кратоҥҥа бастакы сырыыбар илдьэн куппутум, ол анаалыһа баара. Онно көстөрүнэн Сунтаар цеолита радионуклиды иҥэринэрэ, туһаны аҕалара көстүбүтэ. Урут итинник уоппуттар Чернобыльга уонна атын сирдэргэ баар буоланнар сөбүлэспиттэрэ.                                                                                     Радиацияны уодьуганныыр бырайыактарын 2000 сылга  СР Айылҕа харыстабылын министиэристибэтигэр Государственнай экспертизаҕа аҕалбыттара. “Бүлүү” комитеттан Н.П. Павлов, бэл Москваттан Арассыыйа Наукаларын Академиятын биосфераҕа проблематын учуонай секретара Б.Н.Голубов курдук  оппоненнар ыҥырыллан кэлбиттэрэ.  Оччотооҕуга министиэристибэҕэ Р.Копылов салайааччылаах Государственнай экспертиза управленията олус үчүгэйдик үлэлии олороро. Соһон-сыһан да буоллар, бырайыагы оҥорбут атомщиктар В.Клишин уонна В.Касаткин бырайыактарын дьүүлгэ таһаарбыттара. Мин, биллэн турар, бырайыак бигэргэнэ охсон үлэҕэ киириэн баҕарарым да оннук буолбатаҕа. Тоҕо диэтэххэ экспертэр бырайыак ситэ оҥоһуллубатаҕын, икки сүрүн раздел – тулалыыр эйгэҕэ дьайыыны ассыаҥкалыыр (ОВОС) уонна тутуутун тэрийии бырайыагын (Проект организации строительства) ситэ оҥоһуллубатаҕын ыйбыттара.  Минатом урукку өттүгэр кими да утары саҥардыбат “адьырҕалара”  сүөм түспүттэрин, симиттибиттэрин аан маҥнай көрбүтүм. Үгүс ыйыы, көннөрүү киирбитэ. Ол иһигэр мин өлбүт тыаны харайарга этиим киирбитин олус элбэх үлэлээх диэн бакаа тохтоторго эппиттэрэ. Маны кэлин, үлэ иккис этабыгар киллэриэххэ, онтон атынын көннөрөн баран олоххо киллэрдэххэ да улахан кыайыы буолуо дэммитэ. Атомщиктар оҥоһуллубут көннөрүүлэри, эбии этиилэри  учуоттаан хаттаан оҥоро, үлэлии төннүбүттэрэ.

Хаттаан көннөрүүгэ икки – үс сыл барбыта быһыылааҕа. Мииринэйгэ АЛРОСА-ҕа кэлэн көмүскүү саттаабыттара эмиэ баара.  Хомойуох иһин, ити кэмҥэ бэртээхэй специалист  Р.Н.Копылов быстах оһолтон суох буолбута. Руслан Николаевич, быраатым курдук саныыр киһим,  Геология институтугар үлэлии сырыттаҕына экспертизаҕа управление тэриллэрин истэммин миниистир  В.Г. Алексеевтан көрдөһөммүн ылларбытым. Саҥа тэрилтэҕэ бириинсиптээх, таһымнаах специалист наада этэ.  Василий Гаврильевич ити иһин кэлин бэйэбэр махтаммыт түбэлтэтэ баара. Онон атомщиктар бырайыактарын Дьокуускайга иккиһин ыытыыларыгар Руслан Николаевич хомойуох иһин суоҕа. Экспертизаны саҥа тэриллибит Росприроднадзор управлениета көрөр буолбута. Миигин буоллаҕына, ити кэмҥэ үлэбиттэн уурайдарбын да, саҥа экспертизалыыр хамыыһыйаҕа киллэрбиттэрэ.  Росатом бастакы хамыыһыйа (2000 с) этиилэрин толоро сатаабыт этэ. Биһиги хамыыһыйабыт дьүүллэһэн баран 2004 сыл алтынньы 21 күнүгэр бырайыагы ылынарга быһаарбыта.

Онон  саахаллаах  эһиилэр сирдэрин чөлүгэр түһэриигэ, бырайыак быһыытынан, туһааннааҕынан манныктар көрүллүбүттэрэ:  “Кристалл” уонна “Кратон-3” эһиилэр сирдэригэр урукку көмүүнү үрдэтэргэ, саҥа буору кутарга;  кэтэх,  үөһээ өттүлэринэн ардах-хаар уутуттан көмүскүүр 400 м уонна 215 м усталаах үрдүк модьоҕолору кутарга; алын, Улахан Быһыттаах уонна Марха  диэки өттүлэринэн 370 м уонна 205 м уһуннаах цеолитынан толоруллар траншеялар хаһыллыахтаахтар;  оҥоһуллубут сирдэртэн радионуклид быычылаан киирэрин кэтээн көрөр, хонтуруоллуур  аналлаах скважиналар үүттэниэхтээхтэр;  радиацияттан сэрэтэр бэлиэлэр туруоруллуохтаахтар.

Итинник бырайыактар АЛРОСА-ҕа туттарыллыбыттара да кэмигэр ылсан толорбокко модьуйсуу, суругунан киирсии бөҕөтө буолбута.  “Бүлүү” комитет бэйэтин өттүттэн эмиэ орооһо, ирдэһэ олорбута. Кэмниэ кэнэҕэс  “Кристалл”  эһиигэ 2006 сылга, оттон  ”Кратон-3” эһиигэ 2007 сылга  үлэ ыыппыттара да ситэтэ суоҕа көстүбүтэ.  Объектарга иккиэннэригэр хонтуруоллуур аналлаах скважиналар ситэ үүттэммэтэхтэрэ, олус туһалаах цеолиттаах траншеялар оҥоһуллубатахтара, радиацияттан сэрэтэр знактар ситэ туруоруллубатахтара көстүбүтэ.  Үлэ барарын хонтуруоллуохтаах, үлэлэри тутуохтаах  Айылҕа харыстабылын министиэристибэтэ ситэтэ суох үлэтин түмүгэр итинник буолбута.   Ситэтэ суох үлэ түмүгэр радионуклид тулалыыр эйгэҕэ киирэрэ  тохтотуллубата. Былаан бөҕөнөн үлэлээн испит управлениебын ситэ үлэлэппэккэ 2004 сыллаахха эһэн кэбиһэннэр Минатом бырайыагы толорор үлэтин хонтуруоллуур, орооһор быраабым быһыллыбыта. Кэлиҥҥи сылларга Новосибирскай учуонайдара  “Кристалл” эһииттэн радионуклид алмааһы хостуур шахтаҕа киирэрин дакаастаабыттара. Оттон “Кратон-3” эһии сириттэн радионуклид Мархаҕа киирэ турара биллэр.  Мин төһө да пенсияҕа олордорбун, 2011 сыллаах сайын ахсыс төгүлүн “Кратон-3” эһиигэ бара сылдьыбытым уонна Минатом куһаҕана суох бырайыага ситэ толоруллубатаҕын көрөн, итэҕэйэн кэлбитим. 2017 сыллаах сайын “Бүлүү” комитеттан Е.Михайловы ыыта сылдьыбыппыт эмиэ оннук хартыынаны көрөн кэлбитэ. Онон Марха өрүс киэҥ эйгэтигэр экологическай турук билигин да ситэ быһаарыллыбакка турар. Үгүс сыранан, модьуйсуунан, элбэх дакаастабылынан, нэһилиэнньэ туруорсуутун ылынан оҥоһуллубут бырайыак ирдэбилэ ситэ толоруллубата. Иккиһинэн, өлбүт тыаны харайыы боппуруоһун Айылҕа харыстабылын министиэристибэтэ көтөҕүөн баҕарбата. 100-кэ гектардаах өлбүт тыаны, муоҕун, лабыктатын  учуонайдар ядернай тобоҕунан ааҕалларын үрдүнэн. Маннык ядернай тобох умайар түбэлтэтигэр Мархаҕа радионуклидынан байбыт күл суккуллан киирэрин, улахан экологическай катастрофа тахсарын өйдөөбөттөр. Бу туһунан “Бүлүү” комитет аатыттан Маалыкай кылаабынай бырааһыныын Н.Н.Николаевтыын үрдүкү былааска суруйа, этэ сатаатыбыт да кыһаллыбаттар. Николай Наумович тэрээһининэн Марха биэс нэһилиэгин баһылыктарын суругун  Е.А.Борисов аатыгар ыыппыттара да хоруй ылбатахтара. Ол туһунан бэйэм санаабын биллэрэн “Туймаада”  хаһыакка суруйан көрбүтүм да хоруй эмиэ суох.

Маннык бырайыактары оҥотторуу, олору олоххо киллэттэрэ сатааһын ылбычча, күдээринэ дьаһал буолбатаҕа. Ити икки саахаллаах эһиилэргэ 1993 сылтан саҕалаан араас кээмэйдээх үлэ ыытыллыбыта. Мин салайар Управлением тэриллиэҕиттэрн Алдаҥҥа, Өлүөхүмэҕэ ураҥҥа, Мииринэйгэ Таас Үрэх чугаһыгар, Кэбээйигэ уонна Далдыҥҥа, Мархаҕа ядернай эһиилэргэ Саха сирин, киин институттар учуонайдара кыттыылаах  чинчийэр үлэлэр ыытыллыбыттара. 1997 сылтан 2003 сылга диэри салайбыт Управлением аҕыйах сыл иһигэр  19 научнай хайысханан 29 дуогабары түһэрсэн үлэ ыыппыта.  Марха өрүс эҥээринээҕи үлэлэри ылар буоллахха, олортон кылгастык манныгы ахтыахха сөп:   “Кристалл”  уонна  ”Кратон-3” саахаллаах эһиилэр ССРС-ка аан маҥнай ыытыллыбыт термоядернай (водороднай) эһиилэр буолаллара быһаарыллыбыта;  сир дириҥ хайдыытыгар (глубинный разлом),  сир аннынааҕы уу көҥүл “күүлэйдиир”, туойдаах уонна ньиэби-гааһы иҥэриммит, эбиитин муус ардайдаах эһии оҥоһуллара бобуллар сирин талбыттар;  “Кратон-3”  эһии былааннаммыт сириттэн 50 км тэйиччигэ, Марха өрө өттүгэр, учуоттамматах геологическай тутуллаах сиргэ эһиллибит;   Далдын салаата Улахан Быһыттаахха өссө 7 эһиини оҥорорго былааннаммыттара олоххо киирбэтэҕэ биллибитэ;  “Кристалл”  эһиигэ радионуклид 1% эрэ тахсыбыта, 99 %  сир анныгар хаалбыта, ол үрдүнэн чугастааҕы сири сүһүрдүбүтэ, Далдынтан Мархаҕа киирбитэ,  1986 сылтан алмааһы хостуур “Удачнай” карьерга киирэ сыппыта, кэлин өссө билигин үлэлиир шахтаҕа  түспүтэ дакаастаммыта;  икки эһии  таарыйа байыаннай сыалга (испытание) оҥоһуллубутун билиммиттэрэ; цезий-137,  плутоний-239,240, стронций-90, тритий, кобальт-60, углерод-14, сурьма-125  курдук тыыннаах организмҥа олус кутталлаах, үгүстэрэ дэбигис сүтэн хаалбат элеменнэр көстүбүттэрэ;  бу элеменнэр эһии буолбут сириттэр тэйиччи Марха түгэҕин буоруттан, Эҥээрдэк чугаһыттан кытта көстүбүттэрэ; кутталлааҕа диэн – физика сокуонун быһыытынан процесс бара турара, кутталлаах элеменнэр “төрүү” сыталлара буолар. Холобур,  баара-суоҕа 15 сылынан аҥаара хаалар “кылгас олохтоох” плутоний-241 “төрөппүт” (“дочернай” дииллэр), 433 уһун сылынан аҥаара хаалар, америций-241 изотоба булуллубута маннык саахал уодаһынын, инникитин куттала өссө дириҥиирин көрдөрөр;  бу саахаллаах сирдэргэ көстүбүт элеменнэр  тулалыыр эйгэҕэ, тыынар тыыннаахха олус кутталлаах дьайыылаахтара, урукку ССРС-ка буолбут улахан саахаллар сорох көрдөрүүлэрин баһыйаллара дакаастаммыта;   “Кратон-3” эһии  буолаатын радиациялаах быылын үксэ, “дьолго” быстах ардах түһэн, чугас эргин сөҥмүтэ, маһы өлөрбүтэ.  500 м үрдүктээх кыра радиациялаах былыт  Эҥээрдэгинэн ааспытын сабаҕалаабыттара;  саахал миэстэтигэр 100 гектардаах сиргэ тиит мастаах күөх ойуур өлөн куура хаппыта дакаастаммыта.

Маны барытын  дуогабардаах үлэлэри толорбут  РФ доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин “Радиационнай гигиена” научнай институтун, Росатом “В.Г. Хлопин аатынан радиевай институтун”, Росатом  “Промышленнай технология”  научнай институтун, РФ НА “Геосфера динамикатын институтун”  курдук аан дойдуга биллэр аптарытыаттаах институттар дакаастаабыттара. Биһиги республикабытыттан Биология,  Тыа хаһаайыстыбатын, Геология, Физтехпроблем, Доруобуйа, Прикладной экология институттарын, Айылҕа харыстабылын министиэристибэтин,  Санэпидемнадзор үлэһиттэрэ, биллэр учуонайдара бу уустук үлэҕэ эмиэ кыттыбыттара.  Минатом маннык киэҥ далааһыннаах үлэ түмүгүн мэлдьэһэр, аахайбат буолар кыаҕа суоҕа, ол иһин саахаллар содулларын туоратарга күһэллибитэ. Арай бырайыагы олоххо киллэриини  тустаах хонтуруол суоҕуттан ситэ оҥорботохторо хомолтолоох.

Саахаллар кэннилэриттэн төһө да үгүс кэм аастар Марха сүнньүн олохтоохторугар социальнай көмө оҥотторорго, балыыһалаларын туругун тупсарарга холонон көрбүппүт. Бастакытынан, бэйэм көрүүбэр, Минатом саахалы туоратар бырайыагын сметатыгар көрүллүө суохтаах ыстатыйалар бааллара. Холобур, Удачнайтан “Кристалл” эһиигэ диэри (3-4 км), суол бөҕөтө баарын үрдүнэн, вертолетунан тутуу матырыйаалын таһыы, бэйэлэригэр бириэмийэ сурунуу, онтон да атыҥҥа саарбах төлөөһүннэр көрүллүбүттэр этэ. Экспертизаҕа үлэм кэмигэр итиннэ көрүллүбүт сууманы көҕүрэтэргэ этии киллэрбиппин өйөөбүттэрэ. Онон икки саахал бырайыагыттан уопсайа 43 мөлүйүөнтэн тахса солкуобайы устарга дэммитэ. Кэлин ити сууманы Айылҕа харыстабылын миниистирэ  В.Г. Алексеевтыын Маалыкай балыыһатыгар бэрдэрэргэ көрдөһөн сурук суруйбуппут да сөбүлэҥ ылбатахпыт.  Иккиһинэн, саахаллаах эһиилэр кэмнэригэр (1974, 1978 сыллар) Марха сүнньүгэр олорооччулар төһө дозаны ылбыттарын быһаарарга холонуу буолбута. Маны быһаардахха оҥоһуллубут сүтүккэ (доруобуйаҕа) төлөбүр боппуруоһун туруорсуохха сөбө. Санкт- Петербург куораттан РФ Доруобуйа харыстабылын “Радиационнай гигиена” научнай институтун кытта икки сыллаах дуогабар түһэрсибиппит. Эһии буолбута  быданнаабытынан ыарырҕатан бараннар хата үлэлииргэ сөбүлэспиттэрэ.  Медик – учуонай В.П.Рамзаев баһылыктаах кэлэктиип 2001-2002 сылларга, икки сайыны быһа “Кристалл” уонна ”Кратон-3” эһиилэр сирдэрин үөрэппиттэрэ, онно сыһыаннааҕы – үүнээйини, балыгы, тайах, таба этин анаалыстаабыттара. Айхал, Удачнай дьонун уонна Марха сүнньүгэр олохтоохторун аһыыр астарын үөрэппиттэрэ.  Бүтэһигэр күһүөрү аҕыйах киһини Эҥээрдэккэ аҕалан үлэлэппитим. Эрдэттэн кэпсэтии быһыытынан, Маалыкайтан мотуора алдьанан сиргэ хоно-хоно, эрэй бөҕөтүн көрсөн Н.Н.Николаев кэлбитэ. Николай Наумович муҥхалаан аҕыйах балык кэлбитин анаалыска хатарбыппытын Санкт-Петербурга илдьэ барбыттара. Уу, буор, отон, тэллэй, араас үүнээйи боруобатын элбэҕи илдьибиттэрэ. Кулун тутар ыйга ити институт үлэһитэ И.Травникова биир специалистаах Маалыкайга кэлэн дьон организмыгар цезий-137 баарын СКИФ-3 аппаратуранан  517 киһини мээрэйдээбитэ. Дьон аһыыр аһын араас көрүҥүттэн барытыттан анаалыска боруоба ылан барбыттара.

Санкт – Петербург “Радиационнай гигиена” институтун ыыппыт уустук, улахан үлэтин түмүгэ икки өрүттээх буолбута:  бастакыта, эһии буолаатын тута чинчийии оҥоһуллубакка дьоҥҥо дьайыы кыайан быһаарыллыбатаҕа. Барыта нуорманы иһинэн, көрдөрүү кыра, куттала суох дэммитэ. Итинтэн үөрүөххэ эрэ сөп курдуга;  иккиһэ, компенсация боппуруоһун туруорсар кыаллыбат, онно төрүөт суох.  Чинчийээччилэр бүтэһиктээх отчуоттарыгар олохтоохторго балыыһаларын усулуобуйатын тупсарарга, эминэн – томунан хааччыйарга баҕа санааларын биллэриинэн муҥурдаммыттара.  В.Рамзаев биригээдэтэ наһаа кыһаллан үлэлээбитэ да итинтэн атын түмүгү оҥорботоҕо. Саахал кэнниттэн тута чинчийии оҥоһуллубатаҕа, хойутааһын кырдьыктаах түмүгү оҥорорго уустуга биллэрэ. В.Рамзаев ордук “Кратон-3” эһииттэн чаҕыйбыта, саахалы илэ хараҕынан көрбүтэ, итэҕэйбитэ, кэлин биир мунньахха маннык саахал аан дойдуга суох диэн эппитэ.  Оттон саахал кэмигэр (1978 с) быһыы төһөтүн-хаччатын кыайан быһаарбатаҕа.

Н.Н.Николаев салалталаах Маалыкайдааҕы балыыһа үтүө кэлэктиибин кытта хас да сыллаах үлэбит итинник түмүктэммитэ. Сотору мин салайар Управлениебын  ситэ үлэлэппэккэ суох оҥорбуттара. Ол да буоллар доҕор туттубут киһибин Николай Наумовиһы кытта сибээспин хаһан да быспатаҕым. Архыыппар баар иккиэн кыттыһан араас органнарга суруйбут суруктарбытын, туруорсууларбытын астына ааҕабын.

Мин бу ахтыыбар Мархаҕа оҥоһуллубут куһаҕан дьайыы биир өттүн аҕынным. Ядернай саахаллар содулларын. Удачнай, Айхал уонунан сылларга Мархаҕа дьааттаах ууну, кири-хоҕу куппуттарын, ол билигин да салҕанан бара турарын туһунан анаан туспа киэҥ суруйуу уонна онно сыаллаах-соруктаах анал үлэни ыытыы наада. Арай ону ким ыытыа биллибэт. Республикаҕа саҥа салалта кэллэҕинэ, айылҕа туһугар сыһыан уларыйдаҕына Марханы туруулаһыы өссө күүһүрүөҕэр, ол  үтүө түмүктэри биэриэҕэр эрэниэҕиҥ.

***

Иван Семенович Бурцев,

2018 сыл, муус устар 17 күнэ