“Уустук кэм дьону уларытар”

Сиэйэ уолугар дьон-сэргэ ураты истиҥ сыһыаннаах. Айылҕаттан анаммыты, ураты айылгылааҕы саха киһитэ харыстыыр, быһа эппэт, улаханнык саҥарбат буола сатыыр. Норуот тапталын ылыы – бу улахан дьол, ону сэргэ эппиэтинэс.

Сиэйэ уола – Айыллыата Дьырылыат диэн эбии ааттанан кулун тутар 22-гэр ырыа түһүлгэтин  тэрийээри түбүгүрэ сылдьар. Кинини кытары урут атах тэпсэн олорон кэпсэтэ, билсэ иликпин, сыанаттан эрэ көрдөҕүм. “Кэпсэтиэх”, – диэбиккэ дөбөҥнүк сөбүлэһэн, күнү-дьылы бараабакка чаас болдьоһон көрүстүбүт.

Ыраас сырдык сыдьаайдаах, холку, намыын майгылаах киһи эбит. Ол аата сыанаҕа да, олоххо да хайдах баарынан сылдьар буоллаҕа. Ити артыыстарга сэдэх соҕус көстүү.

Биэс уол оҕолоох, кырата 2,5 саастаах эбит. Куоракка көһөн киирэ иликкин дуо диэн ыйытыыбар: ” Суох, кэргэним төрүт дойдутугар Мэҥэ Хаҥаласка олохсуйан олоробут, Хаатылыма диэн нэһилиэккэ. Олус кэрэ айылҕалаах сир, эбэлээх эһэбит онно бааллар. Сиэйэҕэ да баран олохсуйуохпут этэ да, бэйэҥ билэҕин кэлиитэ-барыыта уустук соҕус”, – диир. Уопсайынан айылҕаҕа, сиргэ чугас буолан тыа сирин ордорор эбит. Куорат түргэн тэтимигэр, күннээҕи сүпсүлгэҥҥэ кэрэни кэрэхсиир түгэн кэмчи буолуон сөп.

-Сиэйэ уола диэн ааты ылыммытым ыраатта. Бастаан учууталым Аркадий Михайлович Алексеев сахалыы ааттаныаххын наада диэбитэ, арааһынай ааттары толкуйдуу сатаабыппыт. “Сиэйэ уола” диэн аат түүлбүнэн кэлбитэ. Сорохтор этэллэр: “Сиэйэ уола диэн ааты тохтотон баран бу саҥа ааты ылбыт”, – диэн. Оннук буолбатах, иккиэннэрин холбуу тута сылдьабын Сиэйэ уола – Айыллыата Дьырылыат.

Саҥа аат кэлиэҕиттэн саҥа ырыалар да айыллан бардылар. Холобур, “Отуу уота” диэн ырыабын саҥа аатым кэлбит кэмигэр айбыт бастакы ырыам. Аатым кэлэн баран кистээн үлэлии сырытта. Билигин тахсар кэмэ кэллэ, – диэн Сиэйэ уола этэр.

Саха киһитэ үстэ курданар, ол аата үстэ аатын уларытыан сөп диэн өйдөбүл баар. Ол туһунан классиктарбыт да үлэлэригэр көстөн ааһар: бастаан оҕо дьиэ иһинээҕи таптал ааттанар, онтон иккис аатын оту-маһы туура тардар сааһыгар, үһүс аатын түспэтийбитин, туох-ханнык дьарыктаах, идэлээх киһи буолбутунан көрөн аат иҥэр.

Сол сиэринэн Бииктэр Уйбаныап бастаан сыанаҕа хардыыларыгар Сиэйэ уола диэн ааттанар, онтон ол аатын ситэрэн-хоторон Сиэйэ уола – Айыллыата Дьырылыат диэн ааттаннаҕа.

-Бэйэм испэр саныы сылдьыбытым, Сиэйэ уола диэн аатым ситэ туга эрэ тиийбэт курдуга. Сиэйэ уола кимий, тугуй? Сиэйэ уолаттара син биир Маалыкай уолаттара диэбит курдук киэҥ өйдөбүллээх буоллаҕа.

Чурапчы Арыылааҕар 80-ттан тахсыбыт ытык саастаах Анна Никифоровна Петрова биирдэ миэхэ эрийдэ уонна этэр: “Эйигин өбүгэлэриҥ ааттаары гыналлар, Айыллыата Дьырылыат”, –  диэн илдьит тиэртэ. Оччолорго саҥа аат туһунан толкуйдуу сылдьар кэмим этэ. Бастаан соһуйа да, сэргии  да иһиттим. Испэр өр илдьэ сырыттым, онтон алгыстанан иҥэринним, – диэн кэпсиир. – Анна Никифоровна саҥа сахалыы ааттаммыта, Кыайыы Көтөллөөх кыыһа Оһуордаана Үрдүк Өрөгөй Турулуут диэн.

Сахаҕа аат суолтата улахан. Киһи дьылҕатыгар дьайар күүстээх. Сиэйэ уола алгыстыыр, сиэр-туом оҥорбута  быданнаабыт эбит:

-Туох барыта алгыһынан буолуохтаах. Аат ылынным, суруннум, илдьэ сылдьабын диир тутах. Хайаан да ааккын алгыстатыахтааххын. Мин ааппын бэйэм алҕаан иҥэриммитим. Онтон ыла үлэлээн киирэн барбыта. Бэйэм да билбэккэ тэһэ кэйдэрэн ырыалары айар буолан хаалбытым. Онтон хоһооннор кэлэр буолбуттара. Сыыйа-баайа көрүүлэрим тахсан эрэллэр. Сахалыы аат киһи дьылҕатыгар дьайар эбит диэн  биллим. Сахалыы ааттаныахха наада эбит. Айыллыата диэн Айыылартан, айылҕаттан айдарыы, айыллыы, Дьырылыат – куолаһым уонна тылым – саҥам дьоҥҥо-сэргэҕэ дьырылатан киирэрэ диэн быһаарабын.

Хааны уунан да, хаарынан да суурайбаккын диэн кыра сырыттахпытына кырдьаҕастар этэллэрэ. Бииктэр хааныгар эбээн омук хаана эмиэ сүүрэр. “Онтум  эмиэ тыгар, дьайар”, – диир. Ити төрүт ааты төнүннэрии туһунан кэпсэтии быыһыгар ахтар.

Мин Маалыкайтан төрүттээхпин билэн: “Маалыкайга элбэхтик сөбүлээн сылдьарым, дьикти сир. Улахан оҕонньоттор сыталлар”, – диэн этэр. Ол чахчы баар, олохтоохтор ону билэбит, сэрэйэбит. Манна диэн эттэххэ, биһиги эргин сиргэ киллэрэр-киллэрбэт дьонноох (ити ойуун, удаҕан өттүн этэбин, көннөрү дьон сылдьар бөҕө буоллаҕа).

-Билигин бары-барыта аһыллан турар кэмэ. Уустук кэм дьону уларытар. Төһөлөөх киһини ити дьаҥ ылан барда… Билиҥҥи буола турар балаһыанньаҕа төһөлөөх киһи оҕустарбыта, хаарыллыбыта, муунтуйбута буолуой?

Улахан уларыйыы, хамсааһын тахса турар. Айылҕалаах дьон этэринэн, күн сиригэр туох да мээнэ буолбат. Туохха эрэ үөрэтээри, күүһүрдээри биэрэллэр. Бу дьалхааннаах кэмҥэ биһиги омук быһыытынан тулуйан, туруулаһан, өссө сайдан бу тургутуулары ааһыахтаахпыт.

Биһиги атын омук кирин-хоҕун батыспакка, кини үтүөтүн ылыныахтаахпыт. “Сайдыы” дии-дии сиэри таһынан үлүһүйэн барытын саппай уопсуу сыыһа. Сөбүгэр барыахтаахпыт, сөпкө сайдыахтаахпыт, сөбүнэн туһаныахтаахпыт. Аны аһара былыргынан эмиэ барыа суохтаахпыт, туохха барытын тугу барытын ортотун тутуһан суолбутун тэлиэхтээхпит.  Оччоҕо эрэ биһиги кэскилбит уһуоҕа.

Сиэйэ уола бу кулун тутарга 22-с сольнай кэнсиэрэ эбит. “Бу сырыыга дьоҥҥо-сэргэҕэ саҥа тахсан эрэр ааппын төрөтөбүн”, – диир. Салгыы:

-Кулун тутар 21 күнүн Саха төрөөбүт күнэ диэн этэллэр эбит дии, саха халандаарыгар эмиэ итинник суруйаллар эбит. 21-скэ түүн уонна күнүс тэҥнэһэр, бу күҥҥэ сахалар аал уот оттон үс түүтэх маҥан сиэл бэрсэн, ол уот тула үстэ эргийэн ыраастанар сиэри-туому оҥороллоро үһү. Онтон 22-стэн күн уһаан барар.  Мин ол күҥҥэ, сырдык баһыйбыт кэмигэр айар түһүлгэбин тэрийэбин.

Дьиҥинэн, бастаан ахсынньыга туруораары былааннаабытым. Сатамматаҕа. Онтон тохсунньуга оҥоруом диэн бэлэмнэнэ сырыттахпына, түүл түһээбитим – оҥорума диэбиттэрэ. Кулун тутар 22 күнүн тал диэбиттэрэ. Ыксаатым, култуура кииннэригэр эрийтэлээтим, ханна да иллэҥ миэстэ суох. “Чэ, бээ, көстөр ини”, – диэн сырыттым.

Онтон түүл түһээтим. Арай Айгылаан ноутбукка тугу эрэ талыгырата олорор, кэннигэр Эрчим толкуй бөҕөҕө түһэн баран турар. Туохха-туохха түһээтэҕим буолла дии санаам баран уолаттарга эрийдим: “Хайа, Айгылаан тугу толкуйдуу сылдьаҕыный, кэннигэр Эрчим олорор “, – диэтим. “Ээ, Бииктэр эйигин түүллээх диэн билэр этим ээ, оруобуна көрбүккүн, кулун тутар 8-гар Эрчим кэнсиэрин туруораары сылдьабын”, – диэтэ. Онтон Эрчимниин кэпсэттибит: “Кытаат, буҕатыйбыт курдук көрүҥнээххин, атыннык көстүөхтээххин быһыылаах, барыта табыллыаҕа, олох санааҕын түһэримэ”, – диэбитим. Дьон туолуо дуу, суоҕа дуу диэн долгуйар этэ. “Туолуоҕа, кытаат”, – диэбитим.

Ол онно Айгылаанныын кэпсэтэрбэр кини эппитэ “бэйэм 22-скэ оҥороору гыммытым да, бэлэмим суох, аккаастыырым буолуо” диэн. “Оо, дуо ол күҥҥүн миэхэ аҕал!” – диэн сол курдук миэстэм соһуччу тахсан кэлбитэ.

Чахчы эн бэйэҥ итэҕэйэр, эрэнэр буоллаххына суол бэйэтэ арыллан кэлэр курдук эбит. Тапталынан, махталынан сылдьыахха диэн этэллэрэ ити кырдьык эбит.  Мин онно итэҕэйэбин.

Тапталынан, махталынан… Киһи – санаа кулута. Тугу саныыгын, хайдах саныыгын – оннук олоҕуҥ салаллар.

-Элбэх киһини кытары алтыстаҕым, араас олох очурдарын көрсөн аастаҕым…

Биир түгэни кэпсиибин дуо? Биирдэ хараҥаран хаалбыт киһини көрүстүм. Кэпсэтэрэ даҕаны атын, туттара-хаптара, дьоҥҥо сыһыана да атын. Ырдьыгыныы, кыыһыра, кыйытта сылдьар киһи курдук. Оннук дьон баар. Ону мин туох да диэбэппин.

Кэлэн кэпсэттэ. Ону-маны барытын өр кэпсэттибит. Мин кинини кытары хос, кэтэх санаата хайдах баарбынан куттаммакка холкутук кэпсэтэбин. Киһим барарыгар дэлби үөрдэ. Икки илиитин биэрэн илии тутуста. “Миигин кытары ким да маннык аһаҕастык уонна истиҥник кэпсэппэтэҕэ, эйиэхэ махтанабын, хайдах эрэ ис-испиттэн сырдаан баран эрэбин”, – диэтэ. Киһини туора көрбөккө, сэнээбэккэ, судургутук кэпсэттиэххэ наада. Ханнык баҕарар киһини кытары истиҥик кэпсэтэн төһө баҕарар арыйыахха, сырдатыахха сөп эбит дии санаабытым.

Киһититтэн бэйэтиттэн тутулуктаах – сырдыыра дуу, хараҥарара дуу. Киһи бэйэтинэн, дьиҥинэн сылдьыахтаах.

Сиэйэ уола СВОҕа сылдьар уолаттар тустарынан:

-Элбэх уолаттар эрийэллэр. Биллэ-көстө сатаабакка, ыспакка-тохпокко элбэх үлэни үлэлии сылдьар улахан эдьийдэр, убайдар тустарынан кэпсииллэр. “Сотору-сотору кэлэн бараллар”, – диэн уолаттар махтаналлар.

Кини бэйэтэ эмиэ арчылаан, алгыстаан уолаттарга көмөлөһөр эбит, уһуйбут, үөрэппит дьонноохпун диир:

-Алгыс диэн шоу буолбатах, көр-нар курдук тарҕанан хааллаҕына,  ыһыллан, күүһүн сүтэрэн кэбиһиэн сөп. Мин улахан дирбиэн-дарбаан бырааһынньыктарга “алгыстаа” диэн ыҥырдахтарына аҥаарыгар аккаастыыбын. Эбэтэр сиэр-туом толоруутун олох устубат буоллаххытына, алгыс күүһүн өйдөөн-төйдөөн бэйэҕитигэр иҥэринэр эрэ буоллаххытына сөбүлэһэбин диибин.

Хас да сыллааҕыта Бурятиҕа табаарыстарым ыҥыра сылдьыбыттара. Байыаннай чааска бэйэлэрин алгыстатаары. Мин санаан көрдүм уонна уолаттарга эттим: арчылыам, онтон төннөн кэллэххитинэ – алгыстыам. Мин эһиэхэ дойдугут тыынын аҕаллым. Өбүгэлэргит харыстыылларын курдук, Иэйиэхсиккит аттыгар сылдьарын курдук туом оҥоруом диэтим. Туом –  араҥаччылыахтаах, харыстыахтаах. Кэллэххитинэ дьэ мин эһигитин арчылыам ол кэннэ алгыс түһэриэм, сырдык суолга үктэнэргитигэр күүс-көмө буолуом диэтим.  Уолаттар кэлиэхтэрэ дии, сотору. Бу кэлбит уолаттарбытын ачылаан баран алгыстаан, ыраастаан үчүгэй суолга үктэннэриэхтээхпит.

Орто дойду охсуһуулаах оҥоһуулаах. Киһи барахсан олорорун тухары араас тургутууну ааһар.

-Ким эрэ ааһар, ким эрэ ааспат, – диэн Бииктэр сонньуйан ылар. – Киһи аайы биир тургутуу буолбата чахчы. Иннигэр туох тургутууну бэлмнээн туралларын ким да билбэт.  Кимиэхэ эрэ эйгэнэн эллэнии да баар, иһэ истээх, араас буолар, ону бырытын кэпсиэххин туттунаҕын.

Санаа күүһэ диэн баар уонна дьон-сэргэ эрэнэрэ күүскэ кынаттыыр эбит.  Миигин норуотум күүскэ өйөөбүтэ, кини алгыһын, үтүө тылын, санаатын иҥэринэн бу билигин холкутук, ис сүрэхтэн саҥара, ылыы, айа-тута махтана сырыттаҕым.

***

Сиэйэ уола кэнсиэригэр саҥа ырыалар ылланыахтара. Бэйэтэ айбыт ырыаларын эмиэ ыллыан баҕарар эбит.

-Ырыам араас-араас буоларын курдук атын-атын ааптардар ырыаларын ыллыы сатыыбын, – диир.

Ырыаһыт киһи син биир ырыаны оҕотун курдук иитиэхтээн таһаарар, төрөтөр. Сорох ырыа өр күүттэрэн баран кэлэр диир. Сорох ырыа тута көтөн тахсар, сорох ырыа өр иитиллэр.

-Кэмиттэн быһыылаах. Холобур, бастакы бэйэм матыыптаабыт “Отуу уота” ырыам пандемия саҕана тахсыбыта. Хайдах эрэ дьону аал уоккутугар чугаһаан, айылҕаҕытын санааҥ диэн илдьит курдук тыаһаабыта. Отуу уотун төһөлөөх дьон ахтара буолуой? Дьаҥ кэмигэр дьон айылҕага сылдьарын сыаналаата. Элбэх киһи ол кэмҥэ аһылынна. Мин саныахпар, бу дьон айылҕаҕа, дьоҥҥо көмөлөһөөрү кэллилэр.

Биир өттүнэн, сааһын ситэ илик оҕолор олус эрдэ аһыллалларын сэрэхэдийэртутуохтара эбит. Сирдээччи, уһуйааччы баар буолара ордук, сыыһа-халты туттуохтара диэн. “Сороҕор ууппут-туппут курдук оҥоһуулаах дьон баар, онно эйигин чугаһаппатар даҕаны”, – диэн дьон-дьон араас буоларын этэр.

 -Атын киһи алҕаһыгар үөрэниэххэ сөп дуо диэн ыйытаҕын? Сөп буоллаҕа дии. Уопсайынан, ырыта-толкуйдуусирдээх үөрэнэ сатыахха наада. Киһи бэйэтин суолун бэйэтэ хайынар. Куһаҕаны ыраламмакка, кирдээх санааны, тылы туттубакка эйгэҕин чэнчистик туттан сылдьыахха наада.  Киһи-киһи атын -атын тэтимнээх, бэйэҥ тэтимҥин булан, ол онон олоруу саамай сөптөөх дии саныыбын, – диир.

Онон биһиги иннибитигэр сиппит-хоппут, олоххо бэйэтэ көрүүлээх, итэҕэллээх киһи сыанаҕа тахсан саҥа аатын сүрэхтээри соруммут эбит диэн санаа кэллэ. Дьэ, Сиэйэ Уола – Айыллыата Дьырылыат кулун тутар 22 күнүгэр “Сэргэлээх уоттара” култуура киинигэр айар түһүлгэтигэр тиийиэхпит, дьырылатар куолаһын истиэхпит, ыллаһыахпыт, бэйэтэ этэринии айылҕа быыһыгар сылдьар курдук сынньанан ылыахпыт.

***

Туйаара НУТЧИНА,
Aartyk.Ru