Максим СИБИРЯКОВ: “Саха тыла сүтүө суоҕа”

Мин уһун үйэм устатыгар алта оройуоҥҥа үлэлээбитим. 1949 сыллаахха Чурапчы Мырылатыгар “Автономия уон сыла” холкуос чилиэнэ буолбутум. Үлэм ыстааһа ити сылтан ааҕыллыбыта.

Онтон 1954 сыллаахха педучилищены бүтэрэн, аны Аллараа Халыма Андрюшкино бөһүөлэгэр учууталлыы тиийдим. Адьас түҥ былыргылыы олорор дойдуга. Холкуостар сэрии кэнниттэн саҥа тэриллибиттэр. Бөһүөлэккэ үс сүүсчэкэ киһи олорор. Одуллар (юкагирдар), эбээннэр, сахалар, нууччалар, чукчалар. Биэс омук. Оччолорго юкагирдар (оччолорго одуллар диэн ааттыыллара) сүүсчэкэ, эбээннэр эмиэ сүүсчэкэ киһи, онтон ордубут сүүс киһитэ сахалар, нууччалар, чукчалар.

Дьэ, ити чөл экологияны көрдүүр, барытын утара сылдьар дьоҥҥо этэбин: онно баара дьиҥнээх чөл айылҕа, экология. Биир да трактор, массыына суох. Оҕолорбутун Полярнай түүннэргэ чүмэчи уотунан сырдатынан үөрэтэбит. Оннооҕор Алаһыай өрүскэ биир да мотуорка сүүрэ илик. Олохтоохтор бензин, солярка диэни түһээн да баттаппаттар. Арай сайын устата иккитэ уу самолёта, гидросамолёт күөлгэ түһэн барар.

Көлөбүт сүнньүнэн ыт. Ыал аайы уончалыы ыт. Мастарын, мас да диэхтээн, быыкаайык титирик, талах, иһэр муустарын ытынан таһаллар.

Былааһы Сталин Гулагыттан босхоломмут хаайыылаахтар ылан олороллор. Кинилэрэ суох туох да оҥоһуллубат. Абыраллаах дьон. Онон нэһилиэнньэ мунньаҕа барыта нууччалыы. Олохтоох нууччалыы ааттаахтар, хата, сахалыы ыарырҕаталлар. Почтабыт Нижние Кресты бөһүөлэктэн кыһын устата иккитэ эрэ кэлэр. Ол бөһүөлэк билигин Черскэй дэнэр. Биһигиттэн алта уон көс дииллэр. Дьэ, итинник бөһүөлэккэ алта уон үс сыллааҕыта үлэлээбитим. Сымыйаччы киһи туоһулаах буолар. 1993 сыллаахха биир үөрэнээччибиттэн сурук, хаартыска тутан турабын. Маннык ис хоһоонноох: “Дорогому моему первому учителю Максиму Николаевичу от твоего непослушного ученика Клепечина Эдуарда Прокопьевича, художественного руководителя народного эвено-юкагирского ВИА “Сээдьэ”, лауреата Всероссийских конкурсов”. Бу юкагир эбитэ дуу, эбээн эбитэ билбэппин. Ол кэмнэри өйдүүрүм диэн, адьас сахалыы да, нууччалыы да билбэт дьиҥнээх таба курдук туундара оҕолоро кэлэллэрэ, бары интернакка олороллоро.

Сорох оҕолор паарта анныгар киирэн баран, төрүт тахсааччылара суох. Ону соһон таһаарарым. Арааһата, Эдуарды эмиэ соспутум буолуо. Манна юкагир омук улуу суруйааччытын ликбезкэ үөрэппитим. Ол – Сэмэн Курилов. Сүүрбэччэлээх уол этэ. Баҕар, эбинээри, ол мин ыытар үөрэхпэр сылдьыбыта буолуо. Быраата Ганя Курилов 15-16-лаах уол, сэттис кылааһы бүтэрэн, ол дьыл педучилищеҕа үөрэнэ барбыт этэ. Олус дьоҕурдаах оҕо дииллэрэ, хайҕыыллара. Ийэлэрин билэр этим.

Маны тоҕо аҕынныҥ диэххит. Көр эрэ, сарсыарда аайы кыра бырааттара Николай Курилов юкагирдыы саҥаран чаҕаарар ээ. Оччолорго кини төрүү илигэ дуу? Билбэтим. Дьэ, дьээбэргиэм иһин сахалар, биһиги, бобо сатаабыт тылбыт күн да бүгүн тыыннаах ээ. Сүүс киһи тыла төһө да алта уон үс сыл аастар, эҥин араас бобууну, буойууну уҥуордаан, тыыннаах кэллэ ээ. Өйдөтөн этэбин: алта уон үс сыл устата. Оччолорго оҕолор бэйэлэрин тылларынан кэпсэттэхтэринэ кытаанах мөҕүү, муннукка туруоруу буолара. Буруй, сэмэ бөҕөнү сүгэллэрэ. Төрөппүттэр эмиэ сэмэлэнэллэрэ.

Адьас дьиҥэ – кыра омуктар тыллара сүтэригэр биһиги сахалар буруйдаахпыт. Билиниэххэ наада, болҕомто уурбатахпыт, бопсо сатаабыппыт. Ол үрдүнэн төһө да алта уон үс сыл аастар, баара эрэ сүүс киһилээх Андрюшкино юкагирдарын тыла тыыннаах. Итинэн этэбин: норуот тыла өлбөт-сүппэт үөстээх.

Дьэ, итини этэн туран, биһиги саха тылын үөрэтэр олус элбэх учуонайдаахпыт үрдүнэн хас хаһыат аайы “саха тыла бүттэ, эһиннэ” дии-дии дарбый да дарбый. Доҕоттоор, миигин төһө да үөҕүҥ – сахалыы саҥарар киһи ахсаана элбээн иһэр. Сүүс сыллааҕыта, ол аата 1917 сыллаахха, саха ахсаана икки сүүс тыһыынча киһи эбитэ буолуо, бу дьон бары сахалыы саҥараллара. Онтон бүгүн саха ахсаана биэс сүүс тыһыынчаҕа чугаһаата диибит. Бу сахалартан саамай кырата түөрт сүүс тыһыынчата чуолкай сахалыы кэпсэтэр. Ол аата сахалыы кэпсэтэр саха ахсаана икки төгүл элбээтэ. Дьэ уонна тоҕо саха тыла сүттэ дии-дии, тылбытын төттөрү төлкөлүүбүтүй? Адьас сыыһа, саха тыла сайынна диэн айхаллыах тустаахпыт.

Дөксө дьонуҥ саха тыла сүүс сылынан суох буолуо диэн билгэлииллэр ээ. Мин билгэм маннык: аны сүүс сылынан саха ахсаана биир мөлүйүөҥҥэ тиийиэ. Бу дьонтон саамай кырата алта сүүс тыһыынчата тыаҕа олоруо. Дьон олох сайдан истэҕин аайы тыаҕа, ыраас салгыҥҥа тардыстыыта улаатан иһиэ. Куоракка симиллии тохтуо. Төттөрүтүн тыаҕа тардыһыа. Онтон түөрт сүүс тыһыынчата куоракка олоруо. Быһа холуйан эттэххэ, куоракка олорор сахалар аҥаардара сахалыы саҥарыа.

Ол аата аны сүүс сылынан аҕыс сүүс тыһыынча сахалыы саҥалаах саха норуота син биир баар буолуо. Мөкүнү төлкөлөөччүлэр туох да диэн куолулааҥ, саха тыла төрүт сүтүө суоҕа. Мин бэйэм олорбут олохпуттан анааран көрдөхпүнэ, баара эрэ сүүс киһилээх Андрюшкино юкагирдарын тыла алта уон үс сыл устата сүппэккэ, тыыннаах кэлбитэ тугу эрэ этэр ээ. Оччотугар биир мөлүйүөн киһилээх саха омугун тыла тоҕо сүтүөхтээҕий? Бигэтик эрэнэбин, аны сүүс сылынан саха ахсаана биир мөлүйүөҥҥэ тиийиэ.

Учуонайдары этэбин, – олус былыргылыы саҥардаары дьону, ыччаты булкуйаллар. Аныгы ыччат аныгылыы саҥарыахтаах. Ол-бу билим-илим, түмэл-имэл диэн саҥа тыллары киллэрэргит букатын сыыһа, онтон наука, музей диэххэ буоллаҕа. Бэрт дьон компьютер, интернет, Фейсбук, смартфон, Тойота, Прадо диэн тыллары сахалыы тылбаастыыргыт буолуо. Мин санаабар, ити эҥин араас омук тылларын бэйэлэринэн, уларыппакка саҥарар сүүс төгүл ордук буолуо.

Саха тылын таба саҥарарга үөрэтии саамай сөп. Ол эрээри, наһаалыыр эмиэ сыыһа. Саха тылын эҥин араастаан мускуйан, онон таҥнан-аһаан олорор интеллигенциябыт араҥата элбээн иһэр. Ол дьон тугу эрэ саҥаны “айдахтарына” харчыланан, оҕолорун иитиэхтэрэ дии. Кинилэри төрүт буруйдаабаппын. Саха тыла сүтүө диэн дьылҕалыыр төрүт сыыһа. Саха тыла сүтүө суоҕа.

***

Максим СИБИРЯКОВ.
Дьокуускай к.

Источник:
tuymaada.ru