НЬУРБА ХАҤАЛАҺЫН ЭДЭР ЫАЛА МҮӨТТЭЭХ ЫҤЫРЫАНЫ ИИТЭРГЭ ЫЛЫСТА

Саха сиригэр мүөттээх ыҥырыаны иитии тыа хаһаайыстыбатыгар саҥа сайдан эрэр салаа. Ньурба улууһун Хаҥалас нэһилиэгэр мүөттээх ыҥырыаны иитэр хайысханы Дьокуускай куораттан кэлэн, эдэр ыал Дайаана Сайдам уонна Дмитрий Саввиновтар саҕалаан, биир дойдулаахтарын бу күннэргэ үөртүлэр.

Ньурба улууһун Хаҥалас нэһилиэгэр мүөттээх ыҥырыаны иитиинэн быйыл сайын олохтоохтук дьаһанан үлэлэрин саҕалаабыт Саввиновтар дьиэ кэргэттэрин кытта болдьоһон, “Пасека Саввиновых” диэн ааттаммыт  сирдэрин илэ харахпытынан көрөн истэн кэллибит. Хаҥалас дэриэбинэтиттэн 5 биэрэстэ ыраах сытар кэрэ айылҕалаах  “Кутуйах Харах” сыһыытын баһыгар сытар “Бөтүччэх” бааһынатыгар тиийдибит.

Саввиновтар бу сири 3 сыл анараа өттүгэр  “Уһук илин гектар”  бырагырааманан ылбыттар, үлэлэрин көмө хаһаайыстыба быһыытынан саҕалаабыттар. Ыал аҕа баһылыга Дмитрий Владимирович төрүт Хаҥалас, манна үөрэммит, улааппыт оҕо. Төрөппүттэрэ эрдэ ыалдьан олохтон туораабыттарын кэннэ, оҕолор бары куоракка көһөн ыал, үлэһит буолтара.

Саввиновтар ыҥырыа мүөтүн хомуйар сири – пасекаларын айылҕа биир маанылаабыт сиригэр –  Хаҥалас мүөттээх сирин аһа – малина, дьэдьэн, хаптаҕас, моонньоҕон үүнэр миэстэтигэр талбыттара мээнэҕэ буолбатах.

Дмитрий иһигэр иитиэхтээн сылдьыбыт баҕа санаатын толорон, дьонун уһаайбатыгар хаалбыт, олорбут, улааппыт дьиэтин саҥалыы сөргүтэн сайын олорор дьиэ оҥостон, үлэтин былырыын саҕалаабыта. Дьиэ аҥарын ыҥырыаларын кыстатарга анаабыт. Быйыл саас ис үлэтин эрдэ саҕалаан бүтэриэхтээҕин бу ыарыы туран мэһэйдээбит. Ол да буоллар ыам ыйын бүтүүтүттэн саҕалаан элбэх үлэни оҥорбуттар. Улейдар турар дьааһыктарын эргитэ күрүөлээбиттэр, ирдэнэр бэлиэлэри, киириигэ көстөр гына “Пасека Саввиновых” диэн хаһаайыстыбаларын билиһиннэрэр улахан баннер туруорбуттар. Былырыын боруобаҕа диэн 3 (улей) ыҥырыалар уйаларын оҥорбут буоллахтарына, быйыл 20 уйаны ыал аҕата бэйэтэ кыһын куоракка мастарыскыайыгар  оҥорон бэлэмнээбит. Ону хаһаайка араас өҥүнэн киэргэтэн кырааскалаабыта киһи сонурҕуу, кэрэхсии көрөр уйалара буолбуттар.

Хаартыскаларыттан көрдөххө бары үлэлэригэр 12 саастаах Андрей диэн  уолларын тэҥҥэ илдьэ сылдьан үлэлэтэллэрин киһи көрөн астынар.

Сайыҥҥыга бэлэмнэнэн үлэ кыһын устата барар. Ыал ийэтэ Дайаана бэйэтин аналынан ыҥырыаттан ылыллыбыт бородууксуйаттан араас кириэмнэри, чүмэчилэри оҥорор. Дима этэринэн, ыҥырыаттан мүөтү ылыы үлэтэ тустаах киһиттэн түбүгү, бириэмэни ирдиир. Сорохтор саас ыҥырыа атыыластыҥ, уйаларын илдьэн сыһыыга, хонууга туруордуҥ да, күһүн мүөтү баһан ылар курдук саныыллар. Дьиҥэр оннук буолбатах. Ыҥырыанан дьарыктаныы элбэх үлэни, сатабылы, билиини эрэйэр үлэ. Үчүгэйэ диэн, билигин интэриниэт үйэтигэр хантан баҕарар наадалаах иһитиннэрии ылыахха сөп. Биир уйаҕа 2-4 диэри дьиэ кэргэн батар. Биир ыалга сайын ортото 60-тан тахса тыһыынча ыҥырыа олорор дииллэр. Ыҥырыаларын бэйэлэрэ сөбүлээн, Саха сирин усулуобуйатыгар сөп түбэһэр диэн Хабаровскайтан  “Дальневосточнай среднерусскай” боруоданы аҕалбыттар, 10-нуу тыһыынчалаах пчелопакет атыыласпыттар.

Ыал ийэтэ – Сунтаар Уһун Күөлүттэн төрүттээх Анна Яковлева-Саввинова кэпсээниттэн иһиттэххэ, олох оҕо сааһыттан ыҥырыанан дьарыктаныан ыра санаа оҥостор эбит. Кыыс идэтинэн психолог, бэйэтин айылгытынан дьон доруобуйатын чөлүгэр түһэриигэ исписэлиис быһыытынан анал сэртипикээттээх үлэһит. Эдэр ийэ баҕа санаатын толороору 2011 сыллаахха Краснодарскай кыраай Ейск куоратыгар 20 сыл стажтаах пчеловод киһиэхэ баран үөрэнэн кэлбит. 2013 сыллаахха дойдутугар Сунтаарга дьарыгыра сылдьыбыт, онон ыҥырыа көрүүтүгэр эрдэттэн теория да, практика да өттүнэн бэлэмнээх буолан быйыл манна саҕалаабыттар. Кийиит кыыс бэйэтин айылгытынан эмиэ ураты  көрүүлэрдээх, сахалыы куттаах. Билиҥҥи аата да докумуоҥҥа сурулларынан Дайаана Сайдам диэн эбит.

“Чтобы пчел водить, надо сердцем их любить” диэн өс хоһооно Дайаана ыҥырыаларын тустарынан олус иэйэн, хас биирдии дьайыыларын олус сэргэхтик кэпсиириттэн истэн, чахчы сөпкө да этиллибит дии саныыгын. Хайдах эрэ бэйэтин дьиэ кэргэнин, чугас дьонун курдук иэйиилээхтик кэпсиир. Ол курдук саха сирин мүөтэ араас үүнээйиттэн ылыллар буолан,  састааба элбэх, күүстээх, нектара хойуу, тымныыны тулуйумтуо, -60 кыраадыска дылы, экологическэй, ыраас буолар эбит. Элбэх мүөтү ыларга сыыһа-халты туттубакка, ыҥырыа айылҕатын эрдэттэн үөрэтэн, билэн саҕалыыр туһалааҕын этэр. Ыҥырыалар айылгыларынан кыыһырымтаҕайдар, харса суохтар, дэлэҕэ да норуокка “ыҥырыа уйатын тоҕо тардыма” дииллэрэ чахчы. Хас күн аайы чааһын тутуһан көрөрү ирдиир, ыҥырыа 3-4 биэрэстэ ырааҕынан сылдьар. Ол да буоллар киһи кыыһырарын, атын сыты-сымары, уйаларын иннинэн сылдьары сөбүлээбэт, уйаҕа киирэргэ буруо таһаарар тэриллээх анал таҥастаах киириллэр эбит. Биир тылынан эттэххэ, Дайаана кэпсээнин истэн, үлэлииргэ төһө да ыараханын иһин, бэйэҥ ис сүрэххиттэн сөбүлүүр дьарыгыҥ төһөнөн ыарахан да, оччонон умсугутуулаах, интэриэһиэй дии саныыгын.

Үлэһиттэр кэпсииллэринэн,  от ыйын бүтүүтэ ыҥырыаларын маҥнайгы мүөтүн хомуйарга былаанныыллар, уонна нэһилиэктэрин дьонугар-сэргэтигэр үөрүүлээх быһыыга майгыга амсатыыга дегустацияҕа суоттаналлар. Элбээтэҕинэ кыра-кыралаан нэһилиэнньэҕэ атырдьах ыйыттан атыыга таһаарар ыра санаалаахтар. Төһө мүөтү күһүҥҥэ дылы ылалларын быһа-хото эппэттэр. Былырыын боруобалыылларыгар үс уйаттан сүүрбэччэ киилэ мүөтү ылбыттар. Быйыл бу сүүрбэ улейдарыттан төһө мүөт кэлэрэ биллибэт. Биир уйаттан быһа холуйан 5-6 кг мүөт кэлиэхтээх эбит. Чуолкайа аны күһүн биллиэ. Ыҥырыаларын быйыл манна кыстата хаалларыахтаахтар. Билигин маточнай молочкону хомуйан, туоларынан көрөн атыылааһыны саҕалаабыттар. Номнуо 20-чэ сакаас киирбит. Маточнай молочко, сахатытан эттэххэ, ыҥырыа үүтэ норуокка доруобуйа төрдө буолар эликсиринэн ааттанар. Дьиҥнээх натуральнай допинг, элбэх араас ыарыыттан көмүскүүрүн, эмтиирин ааҕан билиэххэ сөп. Бу эмиэ элбэх үлэттэн тахсар, аһын- үүтүн анал 1 грамнаах инсулиновай испирииһинэн ылан, 2 чаас иһигэр илдьэн тоҥоруохтаахтар. Биир испириискэ 3 доза эмтэнии киирэр эбит. Аны молочко хомуйар буоллахха, мүөтү ылыы 30 бырыһыан кыччыыр эбит. Онон Саввиновтар аҥардас мүөт хомуйуутунан эрэ буолбакка, киһи доруобуйатыгар саамай туһалаах ыҥырыа үүтүн ылаллара киһини кэрэхсэтэр, сөхтөрөр да. Ыал ийэтэ Дайаана-Сайдам бу дьыаланан дьарыктаныан баҕалаах дьоҥҥо сыл инниттэн бэлэмнэнэн үлэни ыыталларыгар, дьиҥнээхтик пасекаҕа сылдьан көрөн-истэн, тиктэрэн көрөн аллергиялаабаттарын билэн баран ылсалларыгар сүбэлиир. Ону сэргэ олохтоохторго сир астыы сылдьан тиктэриэм диэн куттамматтарыгар, ыҥырыа уйатын эрэ көмүскээри тигиэн сөп, үлэлии сылдьан киһиэхэ наадыйбат диэн этэр.

Эдэр ыаллар Саввиновтар ыҥырыа мүөтүн ылыыга олохтоохтук ылсан, Хаҥалас быйаҥнаах сиригэр бастакы хараҥаччы буолан, кэскиллээх үлэни саҕалаабыттара ситиһиилээх, түбүктээх үлэлэрэ түмүктээх буоллун диэн баҕа санаалаах, биир дойдулаахтара нэһилиэк ытыктанар аҕата Александр Винокуров ватсап ситимигэр суруйбут тылларынан түмүктүөхпүн баҕарабын: “Киһи үөрэр. Манна улааппыт оҕолор нэһилиэктэрэ, улуустара сайдарыгар үлэлииллэриттэн. Дьоҥҥут аатын ааттатаргытыттан үөрэбит, сүөм үрдүүбүт”. Оннук да буола турдун.

* * *

Нам оройуонун урбаанньыта Ирина Солдатова “Күн тыкта” диэн сахалыы мүөтэ, үлэтэ-хамнаһа биллэр. Былырыын Саха сиригэр 2 т кыайбат мүөт хомуллубут. Баччааҥҥа диэри мүөт киһи доруобуйатыгар туһатын билэн, соҕуруу дойду мүөттэрин элбэхтик туһанан кэллэхпит.

***

Бэлэмнээтэ Мария Николаева