Көрөн баран олоруом дуо?

“Тыгын Дархан” туһунан саҥа киинэ тула кэпсэтии барар. Муҥар, биһиэнэ биһиэнин курдук, “таһырдьа тамнаһыылаах”. ФСБ-га кытта үҥсүү киирбит. Элбэҕи аахтым. Оттон бу мин бооччойуум кэпсэтиигэ “туочука”  туруорбата чуолкай, ол да буоллар көрөн баран олоруом дуо? Киинэ көрөөччүгэ анаан уһуллубута, ол иһигэр миэхэ эмиэ.

Киинэ туһунан суруйуулары ааҕа сатаан баран,  “томторукпун” кэтэн, оҥостон “Лена” кинотеатрыгар тиийэн көрдүм ээ. Алтыа буолан көрдүбүт.  Кыра оҕо эрдэхпиттэн номох бөҕөтүн истэн, кэлин кинигэлэри ааҕан маннык киинэни көрөргө бэлэмнээх курдугум. Дьэ кырдьык устубуттар:  дойдубут барахсан ол быдан дьылларга кэрэ-мааны да эбит;  дьоммут – сэргэбит, иитэр сүөһүбүт, сылгыбыт да онно дьүөрэлии. Н. Аржаков Саха сиригэр нууччалар кэлэ илик кэмин көдөрөргө санаммытын  билэбит.  Нууччалар кэлиэхтэрэ өссө эрдэ, бакаа Өлүөнэ устун сүгэлэрин олуга устан кэлэрэ хойдон иһэр.  Ол иһин Мунньан Дархан  уолун Тыгын Дарханы сэрэтэр, бэлэмнэнэригэр, дойдуга баар дьону, араас аҕа уустарын  түмэригэр, үөһээ диэкиттэн ураты тутуллаах дьон иһэрин этэн өлөр.  Тыгын Дархан аҕатын ити кэриэһин төһө толордо?  Дьону түмнэ дуо?  Киинэҕэ бу арыллыахтааҕа.

Киинэни көрө олорон сөҕүү-махтайыы да баһаам. 6 чаас уһуннаах баай матырыйаалтан ылан 2.5 чааска батарыы манан аҕай дьыала буолбатаҕа буолуо, быһыы-отуу да “сиэртибэлээх” буоллаҕа.  Ыһыаҕы маннык ситэрэн уһулбуттарын көрө илигим. Кыл түгэнэ да буоллар, ат сүүрдүүтэ – кэрэ көстүү, акка хайдах курдук олороллоруй биһиги өбүгэлэрбит?  Бэлэсипиэт тэбэн иһэр курдук, эмэһэлэринэн оонньуур аныгы ат сүүрдээччилэри кытта тэҥнээн көрүҥ эрэ. Тустуу, илии-атах оонньуулара итинтэн ордук хайдах көстүөхтэрэй. Сылгы халыҥ үөрүн өрүһү туоратыы маннык көрдөрүллэ илигэ. Ураһа, кини ис тутула, ырааһа – чэбэрэ, аныгы киһи силин быһа ыйыстыах ас – үөл барыта көстөр. Таҥаһы – сабы этэ да барбаккын, барыта орун -оннугар, билигин тигэр сиэри таһынан ойуу – мандар онно суох, барыта дьиҥнээҕинэн. Маны көрө -көрөҕүн Илин Эҥэр, Эркээни, Туймаада, Эҥсиэли устун тарҕанан олорбут аҕа уустара баай – тот, көҥүл да эбиттэр диигин. Ол икки ардыгар сиргэ хаптайа сытар кулуттара, чаҕардара элбэҕиттэн, аныгылыы эттэххэ, киһи бырааба тутуһуллубат, наһаа ытыктаммат кэмэ быһыылаах эбитин билэҕин. Баай –тойот, күүстээх өттө манна эмиэ күннүүр курдук буолан тахсар. Итиччэ үчүгэй ыһыах, үөрүү – өрөгөй кэмигэр хомус, кырыымпа тыаһа тоҕо эрэ иһиллибэтэ. Тыҥааһыннаах кэмҥэ дьиҥнээх табык тыаһын истиэм диэбитим да, ол эмиэ суох. Куһаҕан кулгаахтарым истибэтэхтэрэ да буолуо, баҕар.

Номоххо киирбит бу сүдү киһи уобараһа киинэҕэ хайдах арылынна?  Арылла сатаата дии санаатым. Эрэйи – муҥу көрүүтүн, дьону өйдөтө сатааһынын көрдөрүүгэ С.Бодров Голливудка устубут аатырбыт “Монгол” киинэтин сабыдыала баарга дылы, ол гынан баар да буоллаҕына туһалаабыт эрэ буолуон сөп. Киинэ Далан айымньытынан оҥоһулунна дэнэр. Оттон Далан айымньытын номохторго, үһүйээннэргэ уонна фольклористар этиилэригэр олоҕуран суруйбутун бэлиэтээн этэрэ. Онон норуот өйдөбүлүгэр үйэлэргэ хаалбыт номохтор манна быһаарар суолталаахтар. Былыргы быдан сыллар дьиҥнээх “историктара”, үһүйээннэри тиһэн биһиэхэ тиксэрбиттэр,  буолбуту, баары эппиттэригэр саарбахтааһын суох, ол эбэтэр  историяны бутуйуу суох. Тыгын модун  санаалаах эрэ буолбакка бардам, кырыктаах майгыта киинэҕэ толору көстөр. Уустарын сэрии сэбин оҥорбокко, киэргэли оҥоруунан дьарыктанаҕыт диэн өлөрө-тилиннэрэ таһыйтарара киинэҕэ киириэн киирбит. Бу ойууннааҕар да үрдүк кэрдиискэ турар улуу уустарын!  Наһаа атаҕастаталаан үгүс дьоно хоту-соҕуруу көҥүл көрдүү куоппуттара – историческай чахчы. Холобур, Ньырбачаан уолаттарын илдьэ Бүлүү диэки барыыта. Ньурбаҕа кини Быркыҥаа диэн уолуттан төрөөбүт Улуу Омолдоон билиҥҥэ диэри кэрэ кэпсээн буола сылдьар. Билигин Ньурба историк аар кырдьаҕастара төрүттэрэ хантан кэлбиттэрин ааҕа билэллэр. Малдьаҕар, Эҥээрдэк, Хорула, Таркаайы, Хатыы, Чуукаар, Дьаархан о.да.а. сирдэр үксэ Тыгынтан уонна дьаһаахтан (нууччалартан) күрээн кэлбит хоһууттар, кинилэр үдьуор уолаттарын ааттарынан эбитин кэпсииллэр. Ньурбаҕа уонна Орто Халымаҕа Хаҥалас нэһилиэктэрэ кытта бааллар. Тыгын ыраах удьуора улуу учуонай Г.Ксенофонтов Эллайаадаҕа суруйар ээ:  ”Чем здесь подвергаться телесному наказанию, позволять кромсать наше тело и портить нрав, лучше бежать.  Пусть наши дети плачут, а жены остаются! Тайком мы проберемся туда, где Вилюй изливается тремя протоками, где перелетной дичи видимо -невидимо, а разная рыба на берегах рек и озер просто гниет”. Уолаттарын – Муос Уолу уонна Таас Уллуҥаҕы миигиттэн ордоору гыннылар диэн Иван Грознай курдук өлөртөөһүнэ эмиэ элбэҕи этэр. Атын да сирдэргэ миигиттэн ордоору гынна диэбит боотурдарын өлөрөн тэйэр. Миигиттэн ордор киһи суох буолуохтаах диир. Атын да уолаттара биир оннуктар эбит. Чаллаайытын Улуу Хороттон хаалбыт аҕа ууһугар ыытар, холбоһорго диэн кэпсэтиннэрэ.  Онно баһылыгынан олорор Тарбыах Тииһи сытыары сымнаҕас, тыытаайаҕын диэн ыыппыт да, киһитэ барыларын кыдыйан кэбиһэр, сатаан кэпсэппэккэ, тылыгар киллэрбэккэ буолуо. Төннөн иһэн Саһылыкааҥҥа бүтүн биир аҕа ууһун имири эһэн киирэр. Бу түгэннэр киинэҕэ кыайан киирбэтэхтэр. Барыта хайаан киириэй. Тыгыннар маннык быһыыланаллара дьону куттаан, утары туруоран эрдэҕэ. Лөгөй да манныгы бука сөбүлээбэтэҕэ буолуо диэн сэрэйиллэр,  туспа көрүүлээх буолуо буоллаҕа. Лөгөй  киинэҕэ таҥнарбыта көстүбэтэ, Тыгын да өттүттэн кини таҥнарыахсытын туһунан тыл этиллибэтэ. Тыгын наһаа бардамсыйыыта норуоту холбуохтааҕар ыспыт курдук, онон бу киһи дипломатия өттүгэр мөлтөһүөр, төһө да ИЛИ (судаарыстыбаны) уонна атын ИЛИ (эйэлээх буолууну) тэрийэргэ баҕа улаханын иһин. Наһаа элбэх хаан тохторун, сыыһа быһыыланарын туһунан бэйэтин дьоно, ордук төрөппүт удаҕан кыыһа Тыаһааны, этэ сатаан кэбиспиттэрин ылыныах бэйэлээх буолуо дуо. Төһө да хаар үрдэ хара хаанынан халыйар кыргыһыытыгар кыайан-хотон ыраахтааҕы буолла диэн киинэ түмүктэннэр,  дьону түмнэ дииргэ кэрэгэй.

Тыгын оруолугар бэртээхэй артыыс талыллыбыт, куолаһа, уҥуоҕа иҥиэҕэ, туттара-хаптара барыта барар. Таҥастаах, бэргэһэтин, куйаҕын кэтэ сырыттаҕына итинник, бэргэһэтин уһуллаҕына наһаа эдэр буолан хаалар. Ити кэмҥэ улахан уола Марҕа Баай 40 сааһын ааһан эрэр, онон Тыгын 70-аах киһи буолуохтаах этэ.   Тыаһааныны итинтэн ордук хайдах оонньуоххунуй?  Кини бүтэр уһугар хайаттан ыстанарыгар хотой күлүгэ көстөн ааспыта бэйэтэ туспа сөҕүмэр көстүү. Ньырбачаан оруола умнуллубата буолуо, хап-хатыҥыр, нап-нарын дьахтар өйүн, санаата күүһүн, муударайын, олоххо дьулуурун сөҕөҕүн. Майаҕатта – Бэрт Хара, үһүйээҥҥэ этиллэринэн, арыы саһыл хааннаах, киэҥ харахтаах, көнө, судургу майгылаах, улахан уҥуохтаах киһи. Тыгын ыһыаҕар ыҥыран  оонньоторугар түһүлгэҕэ ураһаттан хара сарыы таҥаһы кэтэрдэн киллэрэллэр, кыайар-хотор, ол иһин Бэрт Хара аатырбыт, дьүһүнэ харатыттан буолбатах. Ол көстүбэтэ да үһүйээҥҥэ баар. Билиги Сахалар бары да артыыс буолан ырааттыбыт, бииртэн биир бэлэм артыыс.  Мин атаһым Миитэрэй Баппаҕай  Дорҕоон Ууһу хайдах курдук оонньоото? Гримм да наадата суох, барыта бэйэтин киэнэ. Режиссер артыыстарын булан ылаттыыра сөхтөрдө.

Н.Аржаков киинэтэ саҕалааһын эрэ, нууччалар кэлиэхтэрин иннинээҕи кэми көрдөрөр. Кэлиҥҥи кэми көрдөрөргө дьиҥнээх хорсун быһыы наада, ол кыаллыа дуо? Кырдьаҕастар кэпсиир үһүйээннэриттэн, холобур миэхэ, атын туох өйдөбүл хаалан сылдьарый? Биир күн икки нуучча тиийэн кэлбиттэр. Тыгын биир оҕус тириитин саҕа сири биэрэригэр “дуогабардаһан” үлэлээн барбыттар. Тыгын эмээхсинэ ити “антах харах, бэттэх мурун” дьону өлөттөөн кэбис, мээнэҕэ буулаабатахтара буолуо диирин Тыгын үлэһиттэрэ бэрт диэн буолуммат. “Хамнастарын” аахсалларыгар Тыгын кырдьык биир оҕус тириитин биэрэр. Нууччалар ону “солко сап курдук“ тэлэн Сайсары аҥаарын мээрэйдээн ылаллар уонна эһиил кэлиэхпит диэт хайдах кэлбиттэрэй да ол курдук баран хаалаллар. Эһиилигэр бу дьон аалынан тиийэн кэлэллэр, бэрт элбэх мас дьааһыктар баалларын Тыгын дьонунан үөһээ биэрэккэ, ылбыт сирдэригэр, тастараллар. Тыгыннаах сарсыарда туран көрбүттэрэ Сайсары киэҥ хонуутугар кириэппэс – дьиэ бачыгыраан олорор, киһи бөҕөтө тура хаамса сылдьар. Бу нууччалар аан бастаан кэлиилэрин ойуулааһын биир барыйаана буолуохтаах. Нууччалар кэлиилэрин кэнниттэн сахаларга дьиҥнээх иэдээн саҕаламмыта: дьаһаахха туохтарын барытын суйдаан ылыы; дьаһаах төлөөбөтөхтөн ойоҕун, оҕотун, сүөһүтүн былдьааһын, ыйаан өлөрүү, уокка уматыы. Ыраахтааҕы ыраах, тымныы, туга-ханныга биллибэт Сибиир түгэҕэр бэйэлэрин истэригэр баппатах, күүстээх-уохтаах, өлөрөрү-өһөрөрү улахаҥҥа уурбат бандьыыт дьону ыыталыыр буоллаҕа. Мантан ыла Тыгын олоҕун салгыыта барыта трагедия. Ити саҕана киниттэн атаҕастаммыттар онно – манна күрээн, ол иһигэр Ньырбачаан бухатыыр уолаттарын илдьэ Бүлүү диэки баран, кини биллэрдик мөлтөөтөҕө буолуо. Нууччалары кытта охсуһарыгар: “Оо, манна Майаттымам баара буоллар ньии,” – диэн күтүөтүн Майаҕатта – Бэрт Харатын суохтаабыта эмиэ номоххо киирэ сылдьар. Тыгыны сохсоҕо киллэрэн, такымын иҥиирин быһыта кэрдэн өлөрбүттэрин туһунан номоххо баар. Төбөтүн быһан ыраахтааҕыга илдьэн көрдөрбүттэрин туһунан эмиэ. Номоххо ыраахтааҕы маннык улуу киһини өлөрүө суохтаах этигит диэн сэмэлээбитэ баар. Сайсарыга нууччалары кириэппэстэригэр хаста да хаайан төгүрүктээн баран кыайбатахтар. Биир кэмҥэ аччыктатан кыайыахтаахтар эбит да от үлэтэ кэлэн тарҕаһан хаалбыттар. От оттооботохторуна табыллыбат буоллаҕа, хоргуйан өллөхтөрө ол. Лөгөй көмөҕө кэлбэтэх, нууччалары кытта туспа эйэлэһии оҥостубут, онон сахалары быыһаабыта диэн көрүү билигин баһыйар. Суорун Омоллоон отучча эрэ нуучча маҥнай кэлбитэ, сахалар баҕарбыттара буоллар өлөртөөн кэбиһэр кыахтаахтара, ону эйэҕэ баҕаран, инникини санаан оннукка барбатахтара диэбиттээҕэ. Кырдьык, бу да киинэҕэ көрдөххө, саха боотурдара  хайа да бэйэлээҕи курдарыта ытар күүстээх ох саалаахтар эбит, онон отучча эрэ киһини киһилээбэт буоллахтара. Мин сорох историктартан ыйытааччыбын, өлөртөөбүт буоллар кэлин туох буолуох этэй диэн. Арассыыйа састаабыгар бэйэ баҕатынан киирэн быыһаммыппыт, өлөртөөбүт буоллар  кэлин элбэх буолан кэлэн имири эһиэх этилэр дииллэрэ. “Имири эспэттэр, бу тымныы дойдуга олохтоох киһитэ суох бэйэлэрэ өлүөхтээхтэр, өлөртөөбүт буоллар хойутаан уонна атын өйдөөх-санаалаах, сэнииллэрэ уурайбыт, киһилии дьон кэлиэ этилэр. Ыраахтааҕы сыһыанын уларытан бандьыыттары буолбакка, үөрэхтээх дьону ыытан сири, дьону чинчиттэриэн эмиэ сөптөөҕө. Ол кэмҥэ Тыгын уонна Лөгөй сыдьааннара холбоһон, ИЛИ тэрийэн, күүһүрэн көрсүөхтэрин сөбө. Киэҥ нэлэмэн Саха сирин бары омуктара түмсүбүттэрин туох кыайыа буоллаҕай. Улуу Чукча норуота 300 сыл устата соҕотоҕун бас бэриммэккэ сылдьыбыта. Эстибитэ, аҕыйаабыта дииллэр да, кинилэр оччотооҕу ахсааннарын ким да аахпыта суоҕа буолуо”, – диэччи эмиэ баар.

Онон Тыгын Дархан норуоту холбуу сатаабыта сымыйа буолбатах, арай онтун кыайан ситэ оҥорботох, баҕалаах ИЛ тэриллибэтэх, кини да кэнниттэн ол кыаллыбатах, түмүгэр барыта трагедия, кыайтарыы, кыһарыйтарыы, итилэр күн бүгүҥҥэ диэри салҕана тураллар. Итини ырытан, Тыгын уонна Лөгөй сыыһаларын быһаарар, арахса, атааннаһа сылдьар ыар содулун дьоҥҥо тиэрдэр буоллар баҕарар сомоҕолоһуубут билигин дьэ кыаллаарай.  Никита Аржаковтан  салгыытын күүтүөххэ, кини киинэтинэн толкуйга түһэрдэ, сомоҕолоһууга биир дьоһун хардыыны оҥордо диэхтээхпит.

Уонна киинэ уһуллуутугар наһаа элбэх үп ороскуоттанна диир сөбө суох. Ити үлүгэрдээх тэрээһин, тыһыынчанан дьону аһат, таҥыннар, мал-сал, көлө. Ороскуоту толуйар киинэ оҥоһуллубут. Маннык көстүү сир аайы суоҕун, эбэтэр сонунун, соһуччутун (экзотикатын) эрэ да иһин прокатка барыыһы уонна сахалары сэниир, сэҥээрбэт үгүстэри соһуталыыһы.

***

Иван БУРЦЕВ

18.12.2020 с.