БИИР ҮЛЭҔЭ 40 СЫЛ

“Туймаада Агрохолдинг” акционернай уопсастыбаҕа киирэр тэрилтэлэргэ өр үлэлээбит ыанньыксыттар, көтөрү көрөөччүлэр, механизатордар о.д.а идэлээх уопуттаах үлэһиттэр аҕыйаҕа суохтар. Кинилэр уопуттарыгар тирэҕирэн хаһаайыстыбалар ааспыт сылларын куһаҕана суох түмүктээтилэр.

Бу хаһаайыстыбаларга аҥардас үүт валовай ыаһына 2018 сылтан 1,3 төгүл улаатан 5409 т. тэҥнэспит. Сорох хаһаайыстыбаларга биир ынахтан 3800 киилэҕэ тиийэ үүтү ылары ситистилэр. Ааспыт сыл түмүгүнэн Нерюнгри көтөрү иитэр фабрикатыгар 28,4 мөл. устуука сымыыты ыллылар. Онтон “Новай” сопхуоска16,2 мөл. устуука сымыыты ылан 21 сыллааҕы көрдөрүүнү 22 % куоһардылар. Ити курдук агрохолдинг тэрилтэлэрин үлэһиттэрэ билиҥҥи уустук кэмҥэ тыа хаһаайыстыбатын бары хайысхаларыгар ситиһиилээхтик үлэлииллэр.

 Арай биир күн телефонум тырылыы түстэ. Улахан Аантан Ульяна Степановна Семенова “Бөртө сылгы собуота” хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ биригэдьиир-зоотехнига эрийэр эбит. Туохха эрийдэҕэй диэн санаа охсуллан ааста, ол икки ардыгар били хаһан эрэ бэйэм “Эһиги хаһаайыстыбаҕытыгар сопхуос саҕаттан үлэлиир дьоҥҥут элбэх, биир эмэ ытыктанар киһи туһунан суруйан ыытаар эрэ,”-диэбиппин санаан кэллим. Үлэ-хамнас туһунан кэпсэттибит, ол быыһыгар Ульяна Степановна,–“Били көрдөһүүгүн толорон сааһын тухары ыанньыксытынан үлэлээбит киһи туһунан суруйан ыыппытым. Ону көрөөр эрэ,”-диэн буолла. Мин тутатына телефоммун арыйан суругун көрдүм. Борисова Раиса Иннокентьевна. 1982 сылтан оччолорго Булгунньахтаах сопхуос Улахан Аан отделениетыгар ыанньыксытынан киирэн билиҥҥээҥҥэ диэри үлэлии сылдьар. Хайалара буоллаҕай диэн санаа киирэн ааста. Онтон хаартыскалары көрөөт тута биллим. Ээ били куруутун ис киирбэхтик мичилийэ сылдьар, куруутун кэпсэтэр киһим эбит дии. Ити икки ардыгар тута билбэтэхпиттэн мунчааран да ыллым. Хас да сыллааҕыта, биир сайын аҕа табаарыһым Марков Олег Петровичтыын Бөртөлөргө сайылыктарга сылдьар соруктаах бара сылдьыбыттаахпыт. Улахан Ааҥҥа тиийбэккэ уҥа диэки суол арахсар. Ол суолунан бардахха хаһаайыстыба сайылыктарыгар тиийэҕин. Киһим тиэтэйэр. Сарсыардааҥҥы ыамҥа тиийэр былааннаахпыт. Мин сайылык туһунан устан сонуннарга биэриэхтээхпин. Олег Петрович сопхуоска дириэктэрдээбит, салайааччынан өр үлэлээбит буолан хойутуурун соччо сөбүлээбэт. Дьиҥинэн кини ыам бүппүтүн кэннэ ыанньыксыттары көрсөн кэпсэтии ыытыахтаах. Бастакы сайылыкка Уу Көхсүгэр тиийиибитигэр бэтэрээтэх сайылык хотонун таһыгар сүөһү бөҕөтө үмүөрүспүт. “Ыамнара бүтэн эрэр эбит, чэ кытаатыҥ,”-мин оннубар Олег Петрович ыксаата. Тиийэн хотон иннигэр хорус гына түстүбүт.

 Үүт ыыр  мотуор тыаһа биир кэм куугунуу турар. Хотоҥҥо киирэн иһэн хотон биир өттүгэр ынахтар туралларын көрөн дьэ уоскуйдум. Өссө да ыаммакка турар ынахтар бааллар эбит. Биһиэхэ утары сэмэй баҕайытык мичээрдии-мичээрдии Раиса Иннокентьевна кэллэ. “Хата ыам бүтэ илигинэ кэллигит дии,”– толору хойуу үүттээх бөтүөнүн учуотчукка биэрдэ. “Быйыл сайын бэрт үчүгэйдик саҕаланна дии, бэс ыйыгар ардаан күөх бөҕөтө таҕыста. Онон билигин үүппүт элбэх. Былааммыт туолуоҕа,”-сүрдээх эрэллээхтик эттэ.

 Раиса Иннокентьевна бу хаһаайыстыбаҕа уруккута сопхуос отделениета буоллаҕа дии, хаһан оскуоланы бүтэриэҕиттэн тахсан үлэлии сылдьар эбит. Ол тухары сүөһү үлэтиттэн илиитин араарбата. Манна кэргэн тахсан икки уол оҕону төрөтөн киһи оҥортоон, билигин олоруҥ туһунан ыал дьон, сайын аайы сиэннэр кэлэн эбээлэригэр доҕор буолаллар. Кэргэнэ Прокопий Ильич Борисов өрдөөҕүтэ уһун ыарахан ыарыыттан олохтон туораан оҕолорун бэйэтэ көрөн улаатыннарбыта.

 Раиса Иннокентьевна бу фермаҕа 2000 сылтан старшайдыыр. Ол тухары сайынын Уу Көхсүгэр, кыһынын кыстык хотонноругар ынахтарын көһөрө сылдьан көрөллөр. Күрэхтэһии ханна барыай, син биир баар буоллаҕа дии. Ферма үлэһиттэрэ үксүлэрэ сопхуос саҕаттан үлэлии сылдьаллар. Онон урукку социалистическай куоталаһыыга уһаарыллыбыт дьон ол үгэстэрин умнубакка сылдьаллар.

 Ыанньыйбыт ынахтар титииккэ киирэр ааҥҥа үмөрүһэллэр. Маҥыраһан хаһаайкаларын көрдөөн ол бу диэки олоотууллар. Ол быыһыгар ыанан бүппүт ынахтары ыанньыксыттар үүрэр саҥалара, биэдэрэ лаҥкыныыра, ыыр аппараат ыан кууһурҕатара барыта биир күдьүс тыас буолан ураты эйгэни үөскэттэ.

“Бу күннэргэ ынахтан 10 киилэни ыыбыт, сорох ынахтар 15-кэ тиийэ биэрэллэр ”,- Раиса Иннокентьевна сүүһүн илиитин кэтэҕинэн соттумахтаан ылар: “Балантыын кэлбит,”– Үүт тиэйэр массыына ааспытын батыһа көрөр. “Биһиги фермабыт күн аайы туоннаттан тахсалыы киилэ үүт туттарабыт, Сыахпыт манна, биһиги сайылыкпытыгар баар. Балантыын ити анараа сайылыктан кэлэн ааста дии. Сотору биһиэхэ кэлиэхтээх”. Ол быыһыгар биир аттаах ортолуу саастаах киһи кэлэн быатын күрүөҕэ иилэ быраҕан баран киэпкэтин сүүһүттэн кэтэҕин диэки өрө анньан баран биһиги диэки кэллэ. “Хайа, Рая, төһөлөстүгүт?”– бостуук быһыылаах. Ити курдук Уу Көхсө сайылык фермата сарсыардааҥы ыама бүтээри ыанньыксыттар тиритэ-хорута үлэлии–хамсыы сылдьаллар.

 Онтон ааспыт күһүн эмиэ бу хаһаайыстыбаҕа тахса сылдьан кыстыкка төһө бэлэмнээх киирбиттэрин билсэ тахса сылдьыбыттаахпын. Бөртөлөр кэнники сылларга үс саҥа ферма туттан хаһаайыстыба бары үлэһиттэрин үөрүүлэрэ  олус улахан. Бу үс ферматтан биирдэстэригэр Уу Көхсүн сайылыгар үлэлээбит ыанньыксыттар тутуспутунан киирэн үлэлии сылдьаллар эбит. Былаатын көннөрүнэ-көннөрүнэ Раиса Иннокентьевна кэпсииргэ тута сөбүлэстэ. “Биһиги хаһаайыстыбаҕа куруутун маннык ээ,”-күлэн ылла ,-“Бары бииргэ сылдьабыт. Хайаан тус-туспа барыахпытый”,– сиик биллибитэх хотонун муостатын көрөн ылар. Биир эмэ от сыыһа түспүтүн көрдүүрдүү.“Бу хотоммут аан бастакы тутуллубута. Хата сиигэ суох. Хомуйа, ыраастыы сырыттахха тоҕо эргэриэй.”

Кэпсиирин быыһыгар күөх өҥнөөх халаатын сиэҕин көннөрүнэн ылар. Сарсыардааҥҥы ыам бүтэн ыанньыксыттар ынахтар быыстарынан көстүтэлээн ааһаллар, күрдьэх, сиппиир, от сии турар ынах сотору–сотору өрө тыынан “буус” гынан  тыынара иһиллэр. “Быйыл сайын сөбүгэр ардаан от тахсан сүөһүгэ үчүгэй дьыл ааста. Кыстыкка киириэххэ диэри үүппүтүн 300 туоннаҕа чугаһаттыбыт ээ быһыыта. Онон былааммыт туолар ини,”-Раиса Иннокентьевна күрдьэҕэр өйөнөн туран кэпсии турда. Кинини көрөн туран, “40 сыл тухары биир хаһаайыстыбаҕа, сүөһү көрүүтүгэр үлэлээн билигин да саҥата-иҥэтэ чобуо, туттара-хаптара сытыы-сылбырҕа. Кини курдук дьон бу хаһаайыстыбаҕа аҕыйаҕа суохтар. Хорсун да дьоннор,”-диэн санаа охсуллан ааһар. Дьиҥинэн ыллахха ханнык баҕарар хаһаайыстыбаҕа, тэрилтэҕэ, кини үлэтэ бигэ туруктаах, түмүктэрдээх буоларын маннык дьон баар буолан ситиһиллэр буоллаҕа дии. Ону хаһаайыстыба уопсай көрдөрүүтэ да туоһулуур. Ааспыт сыл түтүмүгүнэн  барыта 1200 туонна  үүт ыаммыт. Хаһаайыстыбаҕа баар хас биирдии ынахтан 3150 киилэ үүту ыабыттар. Көрүҥ билиҥҥи кэмҥэ бэрт көрдөрүү буолбат дуо.

***

Прокопий ХАБАРОВ