Курс валют
$
92.26
0.33
99.71
0.56
Курс валют
Курс валют
$
92.26
0.33
99.71
0.56
Меню
Поиск по сайту

Улуу Кудаҥса хараллыбыт сирэ ханна баарый?

20.01.2020 02:18 0
Улуу Кудаҥса хараллыбыт сирэ ханна баарый?

“Якутия – образ будущего” сайтка Айыы Сиэн “АЛГЫС уонна АНДАҔАР МЭҤЭТЭ” диэн ыстатыйаҕа Улуу Кудаҥса ханна көмүллэ сытарын сылыктаан суруйбут.

***

Дьокуускай – Хаандыга Маҥан Аан аартыгынан айаннаачччылара, «Бастакы Харбала» бөһүөлэгин таһынан таарыйааччылар, аттынан ааһааччылар бу «Алгыс уонна Андаҕар Мэҥэтигэр» болҕомтолорун таттараллар, сэргээн, сэҥээрэн, тохтоон сөҕөн ааһаллар.

Бу «Алгыс уонна Андаҕар Мэҥэтэ», нэһилиэк баһылыга Атласова Ульяна Николаевна дьаһалынан, «Благоустройства 2017» былааныгар киирэн үбүлэммитэ. Толорооччута олохтоох сириттэн Намтан, төрөөбүт дойдутугар Тааттаҕа тиийэ элбэх бэлиэ мэҥэлэри оҥорбут айдарыылаах уус Ильян Павлов буолар.

Оччотооҕуга, Боотурускай улууһунан олордохторуна, билиҥҥи Амма, Таатта, Чурапчы улуустарын нэһилиэктэрин кинээстэрэ: «Аны дьоммутугар-сэргэбитигэр арыгыны атыылаттарыахпыт суоҕа, хаарты оонньуутун хааччахтыахпыт», – диэн илии баттаабыттара, бэчээттэрин туруорбуттара, андаҕардарын эппиттэрэ.

Андаҕар диэни аныгы киһиэхэ таарыччы быһаардахха манныктаах.

Бу сахаҕа түҥ былыргы сиэр – туом. Андаҕар да араастаах, онтон саамай ыараханнара адьас улаханнык атаҕастаммыт, муҥур уһугар тиийбит киһи «хааннаах андаҕар» – диэни толороро үһү. Ол аата бу киһи көмүлүөгэр аал уотун оттунан, кур ат баһын уҥуоҕун миинэн, сыгынньахтаабыт ойоҕун аанын даҕайан («аан даҕайыы») эрэ ыанньыйбыт ыар санаатынан кэп туонара. Ону толорботоҕуна бэйэтин тыынын, эбэтэр төрөппүт оҕолорун толук уунара. Кэлиэхтээх кэнчээрилэрин кэскилин кытта кэрдинэрэ үһү.

Ол онтон олоҥхоҕо ордоннор «биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай, биир уол оҕо ханна төрөөн өлбөтөҕөй?» – диэн өйдөбүллээх этиилэр, эбэтэр «тыл барда – бас барда», «эппитим этириэс этиҥ, санаабытым сааллар сата буоллун» – диэниллэллэр. Эрэйдэнэллэрин даҕаны сынньанарга, өлөллөрүн даҕаны утуйарга уурунар, холуур туруктаах буоланнар.

Саха сылгы Дьөһөгөй Айыы итэҕэллээхпит быһыытынан кулунчуктаах биэ уонна атыыр көрөргүт курдук (сыһыарыы хаартыска 1) аҕыс муннуктаах, 2*2 миэтэрэ кырыыылаах үрдэтии үктэлгэ тураллар.

Бу үктэл бастакы уонна иккис эркиннэригэр Боотурусскай улуус кинээстэрэ андаҕардарын этэн бэчээттэрин ууран илии баттаабыттарын ис туоһутун ойуулара, ааттара-суоллара толору суруллубуттар.
Бу докумуону мин Саха Государственнай архыыбыттан (НА РС, ф.29-и, оп.2, д. 953, лл 92, 93, 148-156) булбутум, ону биллиилээх суруналыыс Дмитрий Васильевич Кустуураап суруйбута (Саха сирэ, №117 (1913) 1.07.1999).

Үһүс эркинэ Ытык өбүгэбитигэр – саха ыраахтааҕытыгар Улуу Куудаҥсаҕа анаммыта.

Барыллаан ааҕыынан, 1500 сыллар эҥэр төрөөбүт киһи буолуон сөп диэн сабаҕалааһыны ылынабын. Бу туһунан Араас Ийэ Ууһугар (Россияҕа) оскуолаҕа үөрэтээччи учууталлар ортолоругар ыытыллыбыт күөн көрсүһүүгэ (конкурска), бастыҥтан бастыҥынан ааттаммыт, физика предметигэр идэтийбит, СӨ үтүөлээх учуутала Г. М. Яковлев 2006 сыллаахха «Саҥа олох» хаһыат тохсунньу ый 24, 26, 31 күннэринээҕи таһаарыыларыгар бэчээттэппитэ.

Скачать (DOC, 1.07MB)

Быйыл «Алгыс уонна Андаҕар Мэҥэтэ» турбутунан, ону тэҥэ улууспутугар история сыла биллэриллибитинэн сибээстээн дириҥ суолталаах, киэҥ анаарыылаах ыстатыйатын 2017 сыллаах атырдьах ыйын 5, 8, 10 күннэринээҕи нүөмэрдэригэр иккистээн таһааттарбытын аахпыт киһи олус элбэҕи арааран билиэ уонна сөбүлэһиэ.

Ол курдук «Тайна исчезнувших цивилизаций» – диэн кинигэттэн булан ааҕан соһуйбутун суруйбут:
«В Древнем Египте класс фараонов называется номох».
Биллэн туран, норуотун туһугар үтүө бэлиэ дьыалалары олоххо киллэрбиттэр эрэ (халаабыттарынан, уорбуттарынан, байбыттарынан буолбатах), кэлэр кэнчээри ыччаттарыгар үйэттэн үйэҕэ оччотооҕуга даҕаны уостубат уос номоҕо буола турдахтара. Онтон номоххо киирбит киһиннэн Улуу Куудаҥса буолар. Бу ыстатыйа толорутун бэчээттэн булбатах, интэриниэттэн «Якутия образ будущего» порталтан, «Айыы Сиэн» блогуттан ааҕан билсиэн сөп.

Скачать (DOC, 1.12MB)

Улуу Куудаҥса туһунан үһүйээни бастаан хомуйбут Петр Вонифатьевич Слепцов матырыйаалыгар олоҕуран П.А.Ойуунускай суруйбута, онтон төрүччүтүн Сэһэн Боло оҥорбута. Билиҥҥи кэм үөрэтээччилэрэ бэчээтинэн биллэрбиттэринэн, биһиги үөлээннээхтэрбит Ф. Ф. Захаров, Г. Д.Ефимов, Г. М. Яковлев, И.И. Николаев, П. Д. Гуляев буолаллар.

Төрдүс эркиҥҥэ: “Саха муҥнаах быйылгы эрэ кыһыннаах буолаары гынна дуу?” – дии санаабыт Улуу Куудаҥса улаханнык уордайбытыттан күһэллэн, кытаанахтык кыыһырбытыттан кыһарыйтаран улуу дьаалы Чачыгыр Таас ойуун томороон тымныы уоҕун уҕарытаары, дьыбарын дьалбарытаары олус уоттанан улааппыт Чолбон сулуһун кэрдэ сылдьара, 1572 сыллаах диэн кэмэ- дьыла ыйыллыбыта. Мантан номох быһыытынан Улуу Куудаҥса өссө сэттэ сылынан, сэтэрээччилэр этэллэринэн «сэтэ ситэн» алҕаска дэҥнэммитэ. Ол аата 1579 с от ыйын ортотугар диэри олорбута диэн быһаарабыт.
1572 сыллааҕы уоттаах Чолбон сулуһу Дьобуруопа араас дойдуларын үөрэхтээхтэрэ, ону таһынан кэриэйдэргэ тиийэ кэтээн көрбүттэрэ диэн ис туоһулар кэпсииллэр.
Билиҥҥи билимҥэ бу сулуһу Дания астронома 18 ый устата кэтээн көрбүтүн, үөрэппитин иһин «Звезда Тихо Браге» – диэн ааттыыллар. Дьэ, кырдьык сир дойду барыта тоҥмута үһү. Ол курдук Темза өрүс мууһа 30 см. тиийэ халыҥаабыта диэн бэлиэтииллэр.
Дьобуруопаҕа бу даҕаны инниттэн «хара өлүү – чумаа» – диэн ыарыы – дьаҥ туран 24 мөлүйүөн киһини илдьэ барбыта. 1,5 мөлүйүөн киһилээх монгуол – татаардар кииннэрэ Сарай-Бату олохтуун умуллубута, имири эстибитэ.
Аас Ийэ (Азия) сиригэр бу ыарыы тыатыттан толлубатаҕа, туундаратын тумнубатаҕа, хотугу муустаах муораҕа тиийэ тэнийбитэ, «хотугу хоноһо» диэн аатырбыта, имириир тыыннаҕы имири эспитэ.
Улуу Куудаҥса модун санаатын күүһүнэн, өркөн өйүн сытыытынан, барҕа баҕатын баараҕайынан дьонун-сэргэтин быыһаары быыс хайаҕас көстүбэтин көрдөөбүт, муҥур уһугар тиийбит эбит. Кинилэр тустарыгар төрөппүт оҕолорун даҕаны толук биэрэртэн туттумматаҕа, өлүүттэн өрөһүйээри үйэлэргэ даҕаны үөтүллүбэтэх, хаптаҕай кулҕаахтаах истибэтэх, саха саҥалаах санаабатах дьайыыларыгар ол иһин тиийдэҕэ.
Ааспыт икки сүтүмэҥҥэ (иккис тыһыынча сылларын тухары) Үрдүк Мэҥэ Аҕа Халлааҥҥа алтата эрэ саҥа сулус үөскээн, чаҕылыҥнаһан иһэннэр уостан сүтэн ааспыттарын билэллэр. Швед астронома Лундмарк уонна кини үөрэнээччилэрэ 1006, 1181, 1572, 1604, 1667 сыллардаахха диэн бэлиэтээн тураллар. Ол туһунан халлаан сулустарын физикатын үөрэппит И.С. Шкаловскай диэн аатырбыт киһи кинигэтиттэн билэбит.
Манна тохтоон, сүгүрүйэн, үөһээ үрдүкү күүстэргэ алгыстарын анаан ыытааччыларга, андаҕардарын тиэрдээччилэргэ уонна көннөрү күүлэйдээн көччүйээччилэргэ туһаайан эттэххэ,
Ытык сиргэ манныгы тутус:
– Бэлэхтээтэҕэ буолан өлөрүллүбүт, өһөн эрэр сибэккилэргин уурума, бөх-сыыс оҥорума! Саха киэргэнээри даҕаны сибэккини үргээбэт;
– Бэлиэтэннэҕэ буолан, сири-дойдуну аһаппыта-сиэппитэ аатыран аскын-үөлгүн сытытыма-ымытыма, аһытыма-кутутума;
– Бэлэххин биэрдэҕэ, бэристэҕэ аатыран харчыгын даҕаны хаалларан хадаҕалаама, табаххын даҕаны таммалатыма, ыһан-тоҕон сыыһырдыма, киртитимэ.
Үөһээҥҥи Үрдүкү күүстэр, айбыт Айыылар эн махталгын, тапталгын сахалыы дорҕоонунан тиэрдэргин эрэ эрэйэллэр!
Үһүйээҥҥэ Улуу Куудаҥса ханна төрөөбүтэ, «кэнэҕэскитин» кистии укпут туой Күөстэрин ханна көмпүттэрэ үөтүллүбэт. Байан-тайан ханан-ханан баһылаан-көһүлээн, күннээн-күөнэхтээн олорбута даҕаны биллибэт. Арай кырдьан-бохтон, киһитэ-сүөһүтэ баранан, туулаан, күтэрдээн айаҕын ииттинэр эрдэҕинээҕитэ Наммара, Түөйэ үрэхтэринэн олорбутун уонна Майы Баалы күөлэ ахтыллаллар.
Онтон биһиэхэ Хатылыга (сири хат-хат ылар) сэрии боотурдарын түөлбэтигэр туруоруллубут «Алгыс уонна Андаҕар Мэҥэтиттэн» тус соҕуруу 3,5 биэрэстэлээх сиргэ Таатта үрэхпит үрдүгэр, таһыгар булгунньахтаах билиҥҥи оҕо дьахтар барыта билэр «Куурусса» диэн ааттанар мааны тоҕой баар.
Туох «Кууруссатын» аатынан ааттыыр буоллахтара диэн оҕо сылдьан өйдөөбөт этим. Арай ийэм: «Хараҥаҕа ол диэки оонньоомоҥ, айдаарымаҥ» – диэн буойсара. Кэлин: «Кимиэхэ да кэпсээмэ», – диэн бопсоро.
Бу манна туох даҕаны «Кууруссата» хааламматаҕын, «Куудаҥса» диэн Ытык киһи аатын харыстаан, ханарытан атыннык ааттыылларын кэлин өйдөөбүтүм.
Бэһис эркиҥҥэ киэҥник биллэр ууруунуу сурук сурулунна, алгысчыта Ап Оллоон уола, оҕо буолан улааппыт, эт тутар сааһыгар диэри олорбут дьиэтэ тус соҕуруу 350 миэтэрэ. Күрүөтүн-хаһаатын иһигэр билигин да турар сүдү кэрэхтээх (сыһыарыы хаартыска 2 ). Алгыскытын, арыт андаҕаргытын бу эйгэҕэ үлэлии турар ууруунуу сурук үөһээ Айыыларга тиэрдиһиэҕэ.
«Алгыс уонна Андаҕар Мэҥэтин» таһыгар сүүрбэччэ хаамыылаах сиргэ уонча сыллааҕыта силлиэ суулларбыт кэрэҕэ баара.
Биһиги оҕо эрдэхпитинэ хас алаас саҕатыгар үрүйэлэр уонна үрэхтэр тоҕойдорун аайы кэрэх мастар бааллара.

Скачать (DOC, 401KB)

Кэрэх маһа суох тыа даҕаны, бөһүөлэк даҕаны суоҕа. Бөһүөлэктэн соҕуруулуу-илин биир көстөөх, 1977 сыллаах күһүн «Улахан алаас» диэн сиргэ куобахтыы сылдьан, 17 бөлөхтүү үүнэн турар уонна уонтан тахса сууллубут кэрэх мастары көрбүтүм.

Аржакова-Иванова Н.А. «Ытык сирдэр» – диэн чопчулааһын хамсааһыныгар, бэлиэҕэ киллэттэрээри «Улахан алааска» тахса сылдьыбытым эрээри, хомойуох иһин, ол кэрэх мастары суох оҥорбуттар этэ.
Айдааннаах 1979 уонна 1986 сыллардааҕы хамсааһыннарга саха ыччатыгар баайсаннар, барыбытын буруйдаан киһититтэхтэрэ аатыран, тыа сирдэригэр хаамаайы кэлии дьонунан, араас омуктартан хомуллубут мас кэрдээччилэринэн толорбуттара. Баҕар, ол кэрэх мастарга илиилэрин көтөхпүттэрин сэтигэр- сэлээнигэр иэстэбил буолан күн бүгүҥҥэ дылы хаанынан кыттыһан кыргыһа, сииннэринэн сэймэктэһэн сэриилэһэ сылдьаллара буолаарай?
Бу Ытык Тоҕой утарыта 400-чэ миэтэрэ тэйиччи Таатта үрэх халдьаайытыгар уруу эһэм Наумов Степан Ксенофонтович дьоннорун өтөҕө баар. Бииргэ төрөөбүт 21 оҕоттон эһэм икки балтынаан, 1882 с кэлэн ааспыт улахан уоспаттан, үһүө буолан ордон хаалбыттар.
Билигин улахан кыыстан Өлөксөөндөрөттэн Чурапчыга – Охлопкаптар, Михайловтар, кыра кыыстан Лөкүөрүйэттэн Одьулууҥҥа Сибиряковтар, Артемьевтар хаан таттарыылаах урууларбыт бааллар. Манна Хатылыга, Ыстапаантан 91 сыл толору олорон ааспыт соҕотох кыыһыттан – Марфа Степановна Наумоваттан, аҕабытынан Поповтар толору тохсуобут.
«Өтөх төҥүргэстээх, сурт кэриэстээх»- диэн өс хоһооно бигэргэтэринэн, кулаак кутуруга аатыран куолаһа быһыллыбыт эһэбитигэр эмиэ бэйэтин курдук куолаһа быһыллыбыт Бырадааһап ойуун кэлэ сылдьан, остуолтан эрэ быган сэрбэллэн турдахпына алҕаабыта диэн өйдүүрүн, ол иһин бу этэҥҥэ сылдьан олорон эрдэҕим диэн ийэм махтанан кэпсиирэ.
Билигин үйэтэ (100 сыла) уонна үтүмэнэ (1000 сыла) кытта уларыйбытынан, «Алгыс уонна Андаҕар Мэҥэтэ» ситэриллэн эрэринэн сибээстээн, мин манна бүтэһик «бобуулаах номохтоох» киһи быһыытыттан босхолонон тахсаммын, кэлэр кэнчээрилэрбит дьоһуннаахтык сыһыаннаһыахтара диэн эрэнэн туран мин дьоммор-сэргэбэр аһаҕастык уонна дьоһуннаахтык Үөһээҥҥи Үрдүк Айыыларга махтанан туран Сэттээҕи сэрэттэҕим, Аарыманы аҕыннаҕым буоллун!
Дом!
***
Айыы Сиэн
25.04.2018 г.

Оставить комментарий    

Шиномонтаж Левша

СахаСтройПлит
Cтоматология 32
«Стоматология Все 32»