Улуу Кыайыы 75 сылыгар 100 сааһын туолар сэрии бэтэрээнэ Михаил Дьячковскай

Биһиги киэн туттар, холобур оҥостор, ытыктыыр эһээбит, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, хорсун-хоо-дуот саха саллаата Михаил Михайлович Дьячковскайга быйыл ыам ыйыгар өрөгөйдөөх Улуу Кыайыы 75 сылын көрсүө уонна алтынньыга 100 сааһын туолуо. Онон 2020 сыл кини тус бэйэтигэр, чугас дьонугар, аймахтарыгар икки төгүл үбүлүөйдээх сыл.

Биһиги эһээбит 1920 сыллаахха билиҥҥитэ Горнай улууһун II Эргис нэһилиэгэр Михаил Матвеевич уонна Мария Яковлевна Дьячковскайдар дьиэ кэргэннэригэр уон биир оҕоттон иккис уол оҕонон кун сирин көрбүтэ. А5ата Михаил Матвеевич сыттыытынан – хотуутунан, күүһүнэн биллэр киһи эбит. Кинини билэр дьон кэпсээннэриттэн сэрии сур сылларыгар бултаан элбэх киһини олортон быһаабытын туһунан билэбит. Икки уола аармыйаҕа сулууспалыыр кэмнэригэр 60 сааһыгар куннэ ортотунан биир гаа оту охсоро диэн 1943 сыллаахха «Кыым» хаһыакка тахсыбыт матырыйаалтан билэбит. Эдэригэр Бодойбо5о олорор кэмигэр А. Е. Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөйу уонна кини кэргэнин Е. И. Кулаковскаяны кытта ыкса билсибит сурахтаах. Өксөкүлээх Өлөксөй хос эбээбитигэр Мария Яковлевнаҕа «Зингер» иистэнэр массыына бэлэхтээн турардаах үһү. Ол иистэнэр массыына билигин Платон Алексеевич Ойуунускай аатынан литературнай музейга экспонат быһыытынан турар.

Биһиги эһээбит Бор оскуолатыгар 4 кылааһы бутэрбитэ. Төрөппуттэригэр көмө киһи буолаары салҕыы үөрэммэтэҕэ. 1941 сыллаахха Мэхээлэ бииргэ төрөөбүт убайа Борокуоппай сэриигэ ынырыллар. Ол баран 1943 сыллаахха Ильмень күөлгэ сырдык тыына быстыбыт. Эһээбит убайа суорума суолламмытын истээт Горнайтан 200-чэ киһи ахсааныгар киирсэн сэрии ыар хонуутугар үктэммитэ. Бэбиэскэтин 1943 сыллаахха Бэрдьигэстээххэ сельсоветка улэлии сылдьан тутар. Дьокуускайтан «Ленин» борохуотунан түөрт хонук устата айаннаан Усть-Кутка тиийбиттэр. Салгыы Иркутскайга диэри массыынанан айаннаабыттар. Араартааһыҥҥа Дьоппуон кыраныыссатыгар анаммыт. Онно 94-с стрелковай дивизияга автоматчигынан сулууспалаабыта. Ол сулууспалыы сылдьан атын дивизиялары кытта сыал ытыы куоталаһыытыгар 2 миэстэ буолан турардааҕын туһунан үөрэ-махтайа куруук кэпсиир.

1945 сыллаахха атырдьах ыйыгар Японияны утары сэриигэ II Украинскай фронт танковай дивизиятын 94-с стрелковай дивизияны кытта холбууллар. Дьэ онно сэбиэскэй саллааттар танканан Аргун өрүһү туораан Хайлар куоракка кимэн киирэллэр уонна дьоппуоннары кытта утарсыыны саҕалыыллар. Эһээбит чааһыгар соҕотох саха эбит. Нуучча тылын үчүгэйдик билбэтэр да сытыы-хотуу буолан кэпсэтэн-ипсэтэн элбэх доҕоттордоммут. Атырдьах ыйыгар тааҥканан айаннаан иһэн снарядка дэлби тэптэрэн контузияланан госпитальга биир ый кэринэ эмтэммит. Этэннэ буолаат Харбин, Чанчуй куораттарга сулууспалаабыт. Кэлин Хотугу Корея Пхеньян куоратыгар бэрээдэги олохтооһуҥҥа кыттыбыт. Ыарыыны этинэн-хаанынан билбит, өлүүнү – сүүтүүнү илэ хараҕынан көрбүт буолан сэрии туһунан кэпсиирэ олус ыараханнык бэриллээччи.

1947 сыллаахха Улуу Кыайыыны илдьэ дойдутугар «Бойобуой үтүөлэрин иһин», «Японияны кыайыы иһин» мэтээллэрдээх төннүбүтэ. Кыайыыны уһансыбыт саллаат буоларын Аҕа дойду сэриитин II степеннээх Ордена уонна Улуу Кыайыы үбүлүөйдээх мэдээллэрэ туоһулууллар. Сэрииттэн кэлээт олоҕун дьонно туһалаах үлэлэргэ анаабыта. Үлэтин үрдүк ситиһиилэрин араас грамоталар, махтал суруктар көрдөрөллөр. «Коммунистическэй үлэ ударнига», «Социалистическэй куоталаһыы кыайыылааҕа», «Үлэ бэтэрээнэ» диэн мэтээллэрэрдээх. Колхозка, совхозка үлэлээбитин таһынан Солоҕон нэһилиэгэр кулууп, оскуола дьиэлэрэ дьэндэйэригэр сүҥкэн кылааттаах. Биэнсийэҕэ тахсыан иннинэ бэкээринэҕэ биэкэринэн улэлээн дэриэбинэ дьонун минньигэс килиэбинэн хааччыйбыта.

«Биһиги оскуолаҕа үөрэнэр эрдэхпитинэ аҕабыт ийэбитин кытта иккиэн бэкээринэҕэ улэлииллэрэ. Сарсыарда эрдэ үөрэнэ барарбытыгар аҕабыт үлэтиттэн тиэстэ охсон кэлбит буолара. Уруоктар уһун тохтобулларыгар төрөппүттэрбитигэр бэкээринэҕэ тахсан олус минньигэс сып-сылаас килиэп сиэччибит. Санаан ылахха сыта, амтана билиҥҥэ диэри баарга дылы. Хойутуу, биһиги улааппыппыт кэннэ ол үлэттэн уурайан, аҕатын батан буолуо, наар бултуур буолбута. Сарсыарда эрдэ туран туһах иитэ барара. Арыт киэһэ хараҥарыар диэри бултуура. Дьиэтигэр тииҥ, куобах, саарба, саһыл аҕалара. Сайын туулаан күөнэх бөҕөтүн тутара. Булдун ыаллыы олорор дьонно куруук бэрсэрэ. Биһиги аҕабыт сытыары сымнаҕас майгылаах, кыыһырар диэни диэри отой билбэт. Ийэбит этэрин-сэмэлиирин куруук истэрэ, хаhан да5аны утары санарбата. Бу санаатахха ол иһин да уһун үйэлэммитэ буолуо», – диэн кыыһа Любовь Осипова ахтар.

Олоҕун аргыһын, эбээбитин Мария Иннокентьевна Семенованы 1956 сыллаахха колхозка үлэлии сылдьан көрсөр. Хараҕынан хайҕаан, сүрэҕинэн сөбүлээн ол сыл кэргэн ылар. Эбээбит төрөөбүт, улааппыт сиригэр Солоҕон нэһилиэгэр олохсуйаллар, 7 оҕону төрөтөн атахтарыгар туруортууллар.

Эһээбит Соло5он нэһилиэгин соҕотох сэрии бэтэрээнэ, ытык-мааны кырдьаҕаһа, Горнай улууһун киэн туттуута, 13 сиэн, 6 хос сиэн убаастыыр, холобур оҥостор киһитэ.

«Биһиги эһээбит күннээҕи олоххо олус сэмэй. Кини аттыгар улааппыт буоламмын кэпсээннэрин оҕо эрдэхпиттэн билэбин. Эһээбит биһигини үлэни таптыырга, дьоҥҥо үтүөтүк сыһыаннаһарга, түргэнник – тарҕаннык туттарга, чэнчис буоларга, чөл олоҕу тутуһарга үөрэппитэ. Бииргэ алтыспыт дьоно кинини барыны бары тобулар сытыы өйдөөх, илиитигэр талааннаах уус, байанайдаах булчут, улэһит бэрдэ диэн сөҕө-махтайа саныыллар. Мин баар-суох соҕотох эһээбин олус күүскэ таптыыбын, кинини холобур оҥостобун, сыаналыыбын. Өссө да уһун кэмҥэ, элбэх сылларга биһигини көрө-истэ, харайа, наадалааҕы, туһалааҕы субэлии-амалыы сылдьыа диэн ис сурэхпиттэн эрэнэбин уонна ону олус баҕарабын», – диэн сиэнэ Марианна Дьячковская санаатын үллэстэр.

Күндү тапталлаах эһээбитин Михаил Михайлович Дьячковскайы оҕолорун, сиэннэрин, хос сиэннэрин ааттарыттан ис сүрэхпититтэн иэйэн туран Улуу Кыайыы үбүлүөйдээх 75 сылынан итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибит! Бу курдук өссө да элбэх сыллары уҥуордаан саха омугун кэнэҕэски кэскилигэр уһун үйэлээх сэрии бэтэрээнин аатын сүгэн куруук тыыннах холобур буола сылдьарыгар баҕарабыт.

Туох баар Саха Сирин сэрии, үлэ, тыыл бэтэрээннэрин, сэрии оҕолорун Улуу Кыайыы үбүлүөйдээх сылынан ис сүрэхпититтэн истинник эҕэрдэлиибит! Бука барыларыгар кытаанах доруобуйаны, бэйэҕэ харыстабыллаах сыһыаны, уһун олоҕу баҕарабыт.

***

Юлия Осипова, Марианна Дьячковская