Сыана ыарыыр, нолуок элбиир…

Үүммүт сыл олоххо-дьаһахха кэккэ ыарахаттары эбэн биэрдэ. Европалар уматык сыаната эбиллибитигэр айдаан-түрүлүөн түһэрдилэр, бииһиги дойду дьоно көхсүбүт киэҥ. Этэргэ дылы, тыыннаах буоллахха өлүллүө суоҕа.

Туох уларыйыы киирбитин “Киин куорат” хаһыат” билиһиннэрэр.

Биэнсийэ реформата

Саамай улахан аймалҕаны, мөккүөрү таһаарбыт сокуон бу тохсунньу 1-гы күнүттэн дьэ үлэлээтэ. Этиллибитин курдук, билигин үлэлии сылдьар дьон биэнсийэҕэ тахсар саастара 65 буолла. Сокуону олоххо киллэрии хас да түһүмэҕинэн 2034 сылга диэри барыаҕа. Ол курдук, 1964 сыллааҕы төрүөх дьахталлар –  55,5, 1959 сыллааҕы төрүөх эр дьон – 60,9 саастарыгар; 1965 с.т. дьахталлар уонна 1960 с.т. эр дьон – 56,5 уонна 61,5 саастарыгар биэнсийэҕэ тахсыахтара. Маннык курдук сыллата биэнсийэҕэ тахсыы сааһа эбиллэн иһиэҕэ. Кэккэ чэпчэтиилэр Уһук Хоту олохтоохторугар, сэбилэниилээх күүстэр үлэһиттэригэр, учууталларга уо.д.а. хааллылар.

Маннык реформанан биэнсийэ кээмэйэ сыллата 7,05% эбиллиэхтээх диэн буолла, ый аайы 1000 солкуобай курдук эбии буолуохтаах. Биэнсийэ бары көрүҥэр индексация оҥоһуллар – страховой (7%), социальнай (2,4%), инбэлииттэргэ (4%), ЕДВ (4,2%), байыаннайдарга – 6,3%.

Маны тэҥэ, биэнсийэҕэ тахсыах иннинээҕи ирдэнэр үлэ ыстааһа эмиэ эбилиннэ.

МРОТ

Үлэ төлөбүрүн алын кээмэйэ  11 163 солкуобайтан 11 280 солкуобай буолла. 1,5 сааһыгар диэри оҕо көрөн олоруу босуобуйата саамай улааппыта 24 536,57 солкуобайтан 26 152,27 буолла, декрет босуобуйата 51 380 — 282 493 солкуобайтан  51 919 — 301 095 солк. буолла.   1,5 — 8 тыһ. солк. тиийэ үлэтэ суохтар босуобуйалара үрдээтэ, 2018 сылга 850 солк. — 4,9 тыһ. солк. этэ.

Даача ороскуота элбээтэ

“О садоводческих, огороднических и дачных некоммерческих объединениях граждан” диэн сокуонунан сирдэтинэн олорбут эбит буоллахпытына, быйылгыттан  “О ведении гражданами садоводства и огородничества для собственных нужд и о внесении изменений в отдельные законодательные акты РФ” диэн олоххо киирдэ.

Садоводтар членскэй уонна тус сыаллаах (целевой) төлөбүрдэрэ эрэ хаалаллар. СНТ уонна ОНТ-ҕа киирии иһин төлөбүр суох буолар. Ол аата сорох дьон урут уоту, ууну, гааһы, бөх тиэллиитин уо.д.а. төлөөн баран бэрэссэдээтэл уонна бырабылыанньа чилиэннэрин хамнастарыгар, уопсай наадаларга харчы төлүүртэн аккаастана олорбуттара тохтуур, саҥа сокуон маннык төлөбүрдэри булгуччулаах оҥордо. Төлөбүр барыта табаарыстыба счетугар киириэхтээх, ыраас харчынан ылар бобуллар. Табаарыстыба харчыта бааҥҥа ууруллар буолар, “ноото” диэн бааҥҥа уурунуу курдук страховкаламмат, онон сэрэхтээх буолуох курдук.

Икки ый устата взностарын төлөөбөтөх даачалаахтары табаарыстыбаттан үүрүөхтэрин сөп, суукка биэрэн иэстэрин төлөтөллөр. Үүрүллүбүттэр дачниктар мунньахтарыгар куоластыыр бырааптара хааччахтанар.

Табаарыстыба ылбыт  сирэ чилиэннэр бары бас билиилэригэр уопсай үп буолар, тэҥҥэ үллэриллэр. Ол аата сир нолуогун төлөөһүн эмиэ чилиэннэргэ барыларыгар сүктэриллэр.

Диспансеризация күнэ

Тохсунньуттан тэрилтэ үс сылга биирдэ үлэһитэ диспансеризацияны барарыгар 1 төлөнөр уоппуска күнүн биэриэхтээх. Санатан эттэххэ, диспансеризацияны үс сылга биирдэ, 18-тарыттан үөһээ саастаахтар, ОМС полистаах дьон ааһаллар.

Биэнсийэлээхтэргэ уонна биэнсийэҕэ тахсаары сылдьар дьоҥҥо диспансеризацияҕа икки уоппуска күнэ көрүллэр.

Сокуон мэктиэлииринэн, диспансеризация күнэ-дьыла үлэһит уонна салалта быһаарыытыгар буолар, ол күнү үлэһит хайаан да диспансеризацияҕа туттубутун туһунан тугу да дакаастыыра ирдэммэт.

Онлайн-атыылаһыы харчытын төннөрүү

Аны атыылаһааччы интернет-маҕаһыынтан атыылаһан баран, кэккэ биричиинэнэн харчытын төннөрөөрү гыннаҕына, 10-ча хонук иһинэн харчытын төттөрү ылыан сөп буолла. Интернет-маҕаһыыннар көннөрү атыыһыттар курдук эппиэтинэһи сүгэр буоллулар. Урут “О защите прав потребителей” сокуон интернет атыыһыттарга үлэлээбэт этэ.

Мас сыыһын хомуйан оттуу

Тохсунньу 1 күнүттэн оттукка мас сыыһын хомунан ойуурга мунньунуу, бэлэмнэнэнии лесхозтан көҥүлэ суох оҥоһуллуон сөп буолла. Урут маныаха ботуччу ыстырааптаныахха сөбө.

Бөх реформата

Регионнар бары бөҕү харайыы саҥа систиэмэтигэр көстүлэр – бөҕү хомуйар, тиэйэр, суох оҥорор биир региональнай оператор диэни талыахтаахтар. Былаастар бөх мунньар полигоннар, сортировкалыыр станциялар турар сирдэрин олохтоохтору кытта биир сүбэнэн быһаараллар.

Бөҕү тиэйии төлөбүрэ урукку курдук дьиэ иэнинэн буолбакка, олорор дьон ахсаанынан уонна дьиэ көрүҥүнэн суоттаныаҕа. Экспертэр суоттааһыннарынан, бөҕү тиэйтэрии сыаната 12% эбиллэр чинчилээх, ол аата ОДьКХ өҥөтө эмиэ биллэ ыарыы түһэр.

Ыстыраап көмөтүнэн суол өрөмүөнэ

Суол быраабылатан кэһии иһин ыстырааптар аны суол пуондатыгар киирэллэр – бу харчы суол өрөмүөнүгэр, тутуутугар, хааччыйыытыгар эрэ туттуллар буолар. Урут ыстырааптан киирэр үп регион бүддьүөтүгэр дохуот курдук киирэрэ уонна ханнык баҕарар сыалга туттулуон сөбө. Холобур, 2016 сыллаахха ыстырааптан киирбит үп 60 млрд. этэ, 2017 сыл федеральнай суол хааччыйыытыгар судаарыстыба бүддьүөттэн 240 млрд. солк. анаабыта, 110 млрд. солк. – өрөмүөҥҥэ, 87 млрд. солк. – регионнар суолларын тутууга тыырыллыбыта.

НДС үрдээһинэ

Үгүс табаар уонна өҥө сыаната эбиллиэҕэ. НДС (налог на добавочную стоимость) 18 бырыһыантан 20 буолла.

Суотабай оператордар сыаналара үрдүүрүн туһунан номнуо иһитиннэрэн эрэллэр. Ас-таҥас, техника, тутуу матырыйаалын о.д.а. сыаната хайаан да үрдүүр.

«Коммуналка» икки төгүл үрдүөҕэ

НДС улаатыыта, биллэн турар,  ОДьКХ өҥөлөрүн сыаналарыгар сабыдыаллыыр. “Коммуналкабыт” бу тохсунньу  1 күнүгэр 1,7% эбилиннэ , аны  от ыйын 1 күнүгэр 2,4% үрдээбитин билиэхпит.

Кэнники сыллата сыана үрдээһинэ ортотунан 4 бырыһыаҥҥа тэҥнэстэ.

Бэйэ дьарыктаахтарга эбии нолуок

Тэрилтэтэ уонна үлэһиттэрэ суох, бэйэ дьарыктаахтар (холобур, харчыга торт астааччылар, тыҥырах оҥорооччулар, кыра өрөмүөн үлэтин оҥорон “холтууралааччылар” о.д.а.) сылга 2,4 мөл. куоһарбат дохуоттаах буоллахтарына, дохуоттарын легальнай оҥорон нолуогу төлүүр эбээһинэстэннилэр. Билиҥҥитэ бу эксперимент Москваҕа уонна кини уобалаһыгар, Калуга уобалаһыгар уонна Татарстаҥҥа киирдэ. Сыыйа биһиэхэ да кэлэрин саарбахтаабаппыт.

Чааһынай дьону кытта үлэлээччилэр 4%, ИП-лары, хампаанньалары кытта үлэлээччилэр 6% нолуоктаналлар. Маныаха декларация толорор ирдэммэт, «Мой налог» сыһыарыынан ханнык баҕарар гаджеттан туһаныахха сөп.

Нолуогу абаансанан

Бас билии нолуогун төлөөһүн (транспорт, сир, баай-дуол нолуоктара) систиэмэтэ судургу буолла. Нолуогабай сулууспаттан сурук кэлэрин кэтэспэккэ, Федеральнай казначейство суотугар абаансанан эрдэтинэ төлүөххэ сөп буолла. Нолуоккут ааҕыллыбытын кэннэ биирдэ харчы уһуллар, тобоҕун төннөрөн ыларга биир ый курдук барыаҕа диэн Нолуогабай сулууспа иһитиннэрэр.

Атын киһи  оннугар нолуогу төлүөххэ сөп буолла. Холобур, оҕолоро төрөппүттэрин нолуоктарын төлүөхтэрин сөп.

Маны тэҥэ нолуогу МФЦ нөҥүө төлүүр кыахтанныбыт.

 ***

Розалия ТОМСКАЯ,

“Киин куорат”.