Дьокуускай куоракка – саха эйгэтэ кэҥиир, сайдар

Кэлиҥҥи кэмҥэ киин куораппытыгар сахалыы үөрэхтээһин эйгэтэ биллэ кэҥээбитэ бэлиэтэнэр. Манна биллэн турар, дьон-сэргэ өйө-санаата, төрөөбүт тылыгар культуратыгар сыһыана сүрүн суолтаны ылар. Төрөөбүт тылынан санарарбыт кыбыстыылаах да буола сылдьыбыт кэми өйдүүргүт буолуо, билигин киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук…

Хата, күн бүгүн, дьон-сэргэ санаата тосту уларыйда, үгүс киһи оҕото сахалыы санарарын ситиһэ сатыыр, сорох түгэннэргэ туруорсар да буолла, бары да төрөөбүт тылбыт оҕолорбутугар, кэлэр көлүөнэҕэ иҥэриллэн, иитиллэн таҕыстаҕына, салгыы омук быһыытанан сайдар кэскиллээхпитин бигэтик өйдөөтүбүт. Бу тутуспут хайысхабыт судаарыстыба, салалта өттүттэн өйөбүллээх эрэ буоллаҕына, кэскиллэнэр.

“Дьокуускай куоракка, чуолаан үөрэхтээһин ситимигэр балаһыанньа хайдаҕый? Манна аналлаах туох үлэ ыытылларый?” –  диэн биһиги редакциябыт киин куорат уокуругун үөрэх салалтатыгар, үөрэх кыһаларыгар тиийэн билистэ.

Степанова Наталья Романовна,  Дьокуускай куорат уокуругун үөрэхтээһин салалтатын оскуола салаатын салайааччыта.

-2012-2013 үөрэх дьылыттан саҕалаан бу 2016 сылга диэри, Айсен Николаев Дьокуускай куорат уокуругун баһылыгынан талыллыаҕыттан,  саха тыллаах кылаастары, оҕо саадтарыгар сахалыы бөлөхтөрү элбэтэр тус сыаллах үлэ күүскэ ыытылынна. Манна туһаайан анал былаан оҥоһуллан, күн бүгүҥҥэ диэри онно олоҕуран үлэлээн кэллибит.

Химия уруога сахалыы барар

Холобур быһыытынан ыллахха, 2011-12 үөрэх дьылыгар киин куоракка барыта 1305 кылаастан баара-суоҕа 263-э эрэ саха кылааһа эбит буоллаҕына, 2016-17 уорэх дьылын түмүгүнэн, уопсайа 1500 кылаастан 372-тэ  сахалыы тыллаах кылаастар буолаллар.

Ол аата биһиги 20 быраһыантан 24,8 быраһыаҥҥа тахсан турабыт. Биһиги салалтабыт быйылгы дьыл муус устар 7 күнүгэр оҥорбут, билиҥҥитэ бигэргэнэн турар былааммытынан, 2025 сылга диэри, сахалыы кылааһынан оҕо-аймаҕы хабар эйгэбит, быһа барыллаан, 37 быраһыан буолуохтаах. Нэлиһиэнньэ, общественность ирдэбилинэн тута  50 быраһыаҥҥа тахсар табыллыбат, тоҕо диэтэр,  сахалыы кылаастар  маҥнайгы кылаастан тэриллэллэр, онон, холобур,  нууччалыы тылынан үөрэнэ сылдьар оҕону биһиги эһиилги сылыгар эмискэ сахалыы кылааска көһөрөрү модьуйар кыахпыт суох. Ааспыт үөрэх дьылыгар барыта 31 оскуолаҕа 48 сахалыы кылаастары арыйаары былааннаабыппыт, онтукабыт 29 оскуолаҕа 44 кылаас тэрилиннэ. 2 оскуолаҕа сайабылыанньа аҕыйах киирбитинэн, сатаан хомуллубата. Билэргит курдук, учутал хамнаһын  аахсарыгар бырабыыталыстыба дьаһалынан бигэргэтиллибит балаһыанньа баар, ол иһин куорат иһигэр оскуола оҕотун ахсаана 28-тан аҕыйаҕа суох буолуохтаах. Онон 4-5 сайабылыанньа киирбит буоллаҕына, туспа кылаас арыйар кыаллыбат. Быйылгы уорэх дьылыгар 35 оскуолаҕа 52 кылаас арылларын былааннаан олоробут, билигин 50 кылаас толору тэрилиннэ. Маныаха үөрэрбит диэн, урут хаһан даҕаны сахалыы үлэлээбэтэх, 15-с, 16-с,  18-с,  25-с уонна Марха 2-с нүөммэрдээх орто оскуолаларыгар сахалыы кылаастар толору туолбуттара буолар.

-Наталья Романовна, оҕотун сахалыы үөрэттэрэ сатыыр төрөппүт ахсаана элбээн иһэрэ, эн санааҕар,  төрүөтэ тугуй? 

-Манна биллэн турар, бастатан туран, оҕо саадыгар  сахалыы бөлөхтөр элбээбиттэрэ дьайар. Куорат дьаһалтата бигэргэппит былаанынан, тустаах хайысхаҕа эмиэ улахан суолта ууруллубута. Урут бу көрдөрүү отой намыһах этэ.  Уһуйааҥҥа нууччалыы иитиллэн тахсыбыт оҕону, оскуолаҕа сахалыы кылааска киллэрбэккин буоллаҕа. Маны тэҥэ, сыл аайы улуустартан киирэр дьон ахсаана эмиэ элбээн иһэр, ону барытын учуоттан аттаран биэрэбит.

– Онтон сахалыы кылаастарга методическай үлэни ыытыы балаһыанньата хайдаҕый?

-2012-13 сыллаахтан биһиэхэ начальнигы солбуйааччынан Ирина Павловна Любимова улэлээбитэ. Кини билигин Дьокуускайдааҕы педагогическай колледжы салайар. Ирина Павловналыын билигин даҕаны сибээспитин быспакка ыкса   үлэлэһэ олоробут. Кинилэр үлэлэрин иһинэн, Үөрэх үлэһиттэрин квалификацияларын үрдэтэр  Институт  салаатынан,  учууталларга идэлэрин таһымнарын үрдэтэр үлэ күүскэ ыытыллар.

-Түмүктээн, үөрэх кыһаларыгар, төрөппүттэргэ туһаайан тугу бэлиэтиэн этэй?

-Иллэрээ сылтан ыла алын сүһүөх кылаастары бүтэрэр оҕолорго “Бүтүн дойдутааҕы бэрэбиэркэлиир үлэ” диэн тургутук киирбитэ. Аан бастаан ити киирэригэр, төрөппүттэр “Биир кэлим эксээмэни эмиэ киллэрбиттэр эбит”- диэн сөбүлээбэтэхэрэ.

2016-17 сыллаахтан бу тургутук булгуччу быһыытынан бигэргэнэн, билигин 4-с кылааһы бүтэрэллэригэр, оҕолор 3 предмети: нуучча тылын, математиканы, тулалыыр эйгэни туттараллар. Маныаха учууталлар бэлиэтииллэринэн,  ити тургутуктан сылтаан, төрөппүттэр оҕолорун сахалыы кылааска биэрэллэрин саарыыр буолбуттар эбит. Ол эрээри, мин тус санаабар, бу дьиҥинэн туох да улахан оруолу оонньообот. Оҕо толкуйдуур дьоҕуругар сахалыы үөрэнии мэһэйдиэхтээҕэр төөтөрүтүн көмөтө элбэх. Бэйэм да оҕолорбун сахалыы ииппиппинэн көрдөххө, билигин телевизор, интернет, гаджет  үйэтэ дии, ол ис толкуйга дьайарын бэлиэтээбэппин. Оҕо төрөөбүт тылын билиэхтээх, манна сүрүн эппиэтинэс, бастатан  туран, төрөппүккэ дии саныыбын”.

***

Төрөөбүт тылынан үөрэтэр үөрэх кыһаларын ортолоругар, Саха гимназия ураты миэстэни ылар. Тыйаатыр вешалкаттан саҕаланар дииллэринии, манна сахалыы тыын, ураты  эйгэ аан боруогуттан саҕаланар. Бэл диэтэр, тиэргэ аана сахалыы моһуоннаах оноһуулаах эбит.

Саха гимназиятын үөрэнээччилэрэ

Гимназия дириэктэрэ Валентина Софронеева, өр кэм устата бэйэ территорията суох үлэлээбит буоламмыт, ыра санаабыт улахан этэ диэн кэпсиир:

-Бу барыта иитэр суолталаах. Оҕо гимназия боруогун атыллаат, хараҕа хайҕыыр үөрэр-көтөр эйгэҕэ киириэхтээх. 10 сылы быһа туһунан  дьиэбит суох буолан, үгүс кыһалҕаны көрсүбүппүт,  5 сыл оҕо саадын аҥарыгар, онтон Орджоникидзе уулуссаҕа территорията суох   эбийиэккэ үлэлээбиппит. Онон билигин туспа сирдэнэн-уоттанан, ис-тас оҥорууга, киэргэтиигэ сүрүн болҕомто уурабыт.

Билигин кэккэ ситиһиибит үгүс. Бэйэбит ааппытын доргуччу этэр кыахтанныбыт. Ити барыта коллектив үтүөтэ. Биир кэмҥэ, чахчы үлэлиир баҕалаах коллектив мустубут эбиппит.

Давыдов систематынан үөрэтэбит, оҕо төрөөбүт тылын үөрэтиэхтээх, билиэхтээх диэн өйдөбүлгэ туһаайабыт. Сүрүн чаастары таһынан, анал сайыннарар, иитэр-үөрэтэр усулуобуйа олохтуубут, музейдарга, тыйаатырдарга сырытыннарабыт. Улуустары кытары ыкса сибээстэһэбит. Киин куоракка сахалыы эйгэни тэрийии диэн дьиҥинэн ылбычча буолбатах, дирин силистээх-мутуктаах, онон тыа сирин кытары сибээспитин быспаппыт. Кырачаан киһи алын сүһүөх кылааска төрөөбүт тылынан үөрэммит, мэйиитин тутула оннук барбыт буоллаҕына, үрдүкү кылааска тахсан  туох да уустугу көрсубэт

Кистэл буолбатах, сорох төрөппут сахалыы үөрэнэн баран нууччалыы эйгэҕэ сатаан киириэ суоҕа, үрдүк үөрэҕи ыарырҕатыа диэн этэллэрэ баар суол. Онтон киһи сонньуйар хомойор эрэ. Биһиги холобурбутунан ылан көрдөххө, оҕолорбут ханнык баҕарар үрдүк үөрэх кыһатыгар, манна буоллун, дойду киин куораттарыгар, бэл диэтэр кыраныысса таһыгар бэрт ситиһиилээхтик үөрэнэллэр.

Билигин ЮНЕСКО норуоттар икки ардыларынааҕы ассоциированнай үөрэх кыһаларын бырайыактарыгар киирэн, 5 оҕобут Германияҕа үөрэнэллэр. Омук сиригэр культурабытын сиэрбитин-туоммутун тутуһарбытын үрдүктүк сыаналыыллар. Онон төрөппүттэргэ, атын үөрэх кыһаларыгар, бастатан туран, оҕолорго анал эйгэни тэрийэргэ болҕомто ууралларыгар сүбэлиибин.

***

Дьокуускай куорат анал предметтэри дириҥэтэн үөрэтэр 31-с нүөмэрдээх оскуолаҕа төрөөбүт тылынан алын кылаастартан саҕалаан 9-с кылааска диэри үөрэтэллэр эбит. 10-11-с кылаастарга үөрэнээччи ханнык идэҕэ дьулуһарынан, профильнай  кылаастары талар, онон нууччалыы тылынан үөрэнэн барар.

31-с оскуолаҕа уруок кэмэ

Марина Сивцева, дириэктэри үөрэтэр үлэҕэ солбуйааччы.

-Биһиги сахалыы үөрэтиибит сүрүннээн алын кылаастарга күүскэ ыыталлар. Манна оҕо дьиҥ баазатын олохтуубут диэххэ сөп. Билигин национальнай оскуола ситимигэр киирэн үлэлиибит, бу иһинэн республика, куорат таһымнаах араас тэрээһиннэри көхтөөхтүк ыытабыт. Холобур, биэс сыл аннараа өттүгэр, аан бастакытын  “Мин төрөөбүт кыраайым” диэн научнай- практическэй конференция тэриллибитэ. Оҕо биир сыл устата араас хайысханан күүстээх бэлэми баран, төрөөбүт кыраайын, кыыл-сүөл, араас эйгэ көстүүлэрин үөрэтэн, научнай үлэтин төрөөбүт тылынан суруйан көмүскүүр.

Куорат уокуругун бары оскуолаларын хабар, үөрэнээччилэр айар үлэлэрин сыаналыыр куонкурус ыытабыт. Маны тэҥэ норуот остуоруйаларыгар олоҕурбут уруһуй куонкурустара оҕо төрөөбүт культуратын билэригэр, дириҥник ылынарыгар улахан суолталаахтар.

Сыллата ааҕыы куонкурустарын тэрийэбит. Кырачаан дьон төрөөбүт тылларынан ыраастык санаралларын, киэҥник толкуйдуулларын ситиһэргэ дьулуһабыт. Бу курдук үтүмэн үгүс тэрээһиннэр куорат да иһинэн, республика да таһымыгар көхтөөхтүк ыытыллаллар. Биллэн турар, бу тэрээһиннэри сүрүннээн учууталлар иилээн-саҕалаан ыыталлар,  кинилэр  тус сыһыаннара элбэҕэ быһаарар.  Хас биирдии учуутал сахалыы үөрэтиигэ тус айар методикалаах буолар. Биһиги оскуолабытыгар дойду үөрэҕириитин туйгуна, методист Спиридонова Евдокия Николаевна салалтатынан төрөөбүт тылларынан үөрэтэр кылаастар методическай холбоһуктара улэлиир.

***

Евдокия Спиридонова чахчы оскуола биир тумус туттар киһитэ. Кини оскуола иһинэн ыытар тэрээһиннэрэ билигин республика таһымыгар тахсаллар: “Биһиги оскуолабытыгар хас кылаас аайы биирдии-иккилии саха тылынан үөрэнэр кылаастар бааллар. Сахалыы тыллаах кылаастарга оҕону кыра сааһыттан төрөөбүт төрүт тылыгар кэрэхсэбили үөскэтии, уран тылга умсугутуу, кылааска, оскуолаҕа сахалыы эйгэни тэрийии – сүрүн сорукпут буолар. Ол курдук, биһиги учууталларбыт саха тылын уонна литература ааҕыытын уруоктарыгар оҕо тылын сайыннарыыга улахан болҕомтолорун уураллар. Араас таһымҥа аһаҕас уруоктары, маастар-кылаастары ыыталлар, методическай пособиелары таһаараллар. Ол түмүгүнэн, биһиги үөрэнээччилэрбит төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүгэр аналлаах сылын аайы ыытыллар «Ийэ тыл илгэтэ», «Аман өс» куораттааҕы күрэхтэргэ ситиһиилээхтик кытталлар.

Биһиги оскуолабыт Ийэ тыл күнүгэр аналлаах кыра кылаас үөрэнээччилэригэр «Ааҕыы-билии-көрүү түннүгэ» диэн куонкурус тэрийэн ыытар. Бу куонкурус сыала-соруга – оҕону төрөөбүт тылынан ааҕарга үөрэтии, умсугутуу буолар. Оҕо республиканскай сурунаалын «Чуораанчыгы», «Кэскил» хаһыаты  кытта ыкса сибээстээхтик улэлиибит. Хас биирдии алын кылаас үөрэнээччитэ сурунаалы суруйтаран ааҕар. Оҕолорбут  сурунаал, хаһыат ыытар араас куонкурустарыгар көхтөөхтүк кытталлар, айар үлэлэрин ыыталлар.

Өбүгэ үгэстэрин үөрэтиигэ уруогунан эрэ муҥурдаммакка араас интэриэһинэй тэрээһиннэри ыытабыт. Күһүн кыстыкка киириини көрсө аҕаларбыт көҕүлээһиннэринэн «Муҥха» буолар. Аҕалар уолаттарын илдьэ олус сүргэлэрэ көтөҕүллэн, санаалара кэлэн тэринэллэр, кытталлар.

Сылын аайы «Дорообо, сайын!» диэн күөххэ үктэммит үөрүүнү, сайыны көрсүүнү бэлиэтиир бырааһынньык ыытыллар. Бу тэрээһини дьиэ кэргэнинэн бука бары сахалыы таҥнан, сиэри-туому тутуһан ыытабыт. Төрөппүттэр айылҕа матырыйаалыттан оҥорбут оҥоһуктарын быыстапкалара, сахалыы астаах сандалы, «Саха мааны танаһа» куонкурус, «Өбүгэлэр  оонньуулара»  көхтөөхтүк ыытыллаллар.

Бу курдук, биһиги оскуолабытыгар сахалыы тыллаах кылаастар салаалара бииргэ сомоҕолоһон, сахалыы эйгэни  тэнитэргэ үлэлэһэр. Түгэнинэн туһанан төрөппүттэрбитигэр күүс-көмө буолалларыгар  дирин махталбытын тиэрдэбит!

***

2-с оскуола оҕолоро хомус дьарыгар

Дьокуускай куорат 2-с нүөмэрдээх оскуола дириэктэрэ Алексей Семенов аныгы кэм салайааччытын үтүө холобура. Кини оҕо араас өттүнэн дэгиттэр сайдыылаах буолуохтаах диэн бигэ санаанан салайтаран, араас дьарыктары, аныгы кэми баттаһар эбии үөрэхтээһини киллэрэр сыаллаах үлэлиир:

-Биһиги оскуолабытыгар уопсайа 2000 оҕо үөрэнэр. Урут уруккуттан саахалыы тыыннаах үөрэх кыһата буолабыт, билигин түөрт саха кылааһа баар. Мин үлэм да быһыытынан, общественнай да хайысханан  үгүс мунньахтарга сылдьабын, маныаха сахалыы эйгэни оҕолорго, кэлэр көлүөнэҕэ хайдах үөскэтэбит, сайыннарабыт диэн дьүүллэһии Ил Тумэҥҥэ да, бырабыыталыстыба да таһымыгар үгүстүк барар.

Тус бэйэм оҕолорго сахалыы контент тиийбэт дии саныыбын. Кыра оҕолор билигин үгүстэрэ бары интернетка, ютубка эҥин олороллор. Төрөппүттэрэ үлэлииллэр, улахан болҕомто уураллара кыаллыбат, оҕо үгүс информацияны интернеттан, ютубтан, мультиктан ылынар буолла. Ол быһыытынан, быйылгыттан оскуолабытыгар саҥа бырайыагы олоххо киллэрэн, телевидеостудия тэринэн эрэбит. Бу быһыытынан хас кылаас аайы оҕолор оператор, фотограф, сценарист, режиссер журналист оруоллары ылынан, анал студияҕа сахалыы ис хоһоонноох мультикатары киинэлэри оҥорон ютуб нөҥүө тарҕатаары гынабыт. Билигин  саҥа тэрил атыылаһарга аукцион биллэрдибит. “Алгыс-фильмнары” кытары үлэлэһиэхтээхпит. Бу саҥа хайысхабыт уруок таһынан эбии үөрэхтээһин быһыытынан барыаҕа. Оҕоҕо туох чугаһынан, тугу ылынарынан көрөн үлэлиирбит быдан таһаарыылаах, тумуктээх буолуох этэ.

Уопсайынан, сахалыы үөрэхтээһин 90-с сылларга күүскэ сайдан баран билигин биир кэлим турар. Мин санаабар, үөһэттэн ыйыыны-кэрдиини, ким эмэ тугу эмэ оҥорорун кэтэһэн олорбокко, общество бэйэтэ үлэлиэхтээх. Элбэх куонкурустары сахалыы олимпиадалары  тэрийиэхтээхпит, учууталлар эрэ буолбакка, уопсастыба бүттүүнэ ылсыан наада. Холобур урбаанньыттары хабан үчүгэй бириистэри олохтоон, уопсастыба барыта көмөлөөтөҕүнэ эрэ күүстээх хамсааһын барыаҕа.

***

Кырдьык, билиҥҥитэ сүрүн үлэни учуутал ыыта олорор. Кинилэр сүрүн чаастарын таһынан, бэйэ баҕаларынан сахалыы ааҕыы, иитии-үөрэтии хайысхаҕа үгүс  методическэй үлэни салайаллар, төрөппүттэри хабан араас тэрээһиннэри иилээн –саҕалаан ыыталлар. Манна Дьокуускайдааҕы 17-с нүөмэрдээх оскуола чаҕылхай холобуру биэрэр.

Бу киин куорат биир бастыҥ үлэлээх үөрэх кыһатыгар,  оҕотун үөрэттэрэ биэрэр дьон ахсаана сыллата үгүс. Төрөппүттэр манна  бастыҥ учууталлар үлэлииллэр, төрөөбүт тылынан үөрэтиигэ улахан болҕомто ууруллар диэн истиһэ-билсэ олороллор.

17-с оскуола үөрэнээччилэрэ

Сахалыы эйгэни тэрийии, оҕо төрөөбүт тылынан үөрэнэригэр хайдах усулуобуйа олохтонуохтааҕый диэн ыйытыыга 3 “в” кылаас учуутала Заровняева Любовь Святославовна санаатын маннык үллэстэр:

-Оҕо киһи быһыытынан сиэрдээх-майгылаах, чөл куттаах-сүрдээх буолан иитиллэн тахсарыгар  иитэр-уөрэтэр үлэ сүрун көрүҥүнэн  төрөөбүт тылынан кылаас таһынан ааҕыытын тэрийии дии саныыбын. Ааҕа үөрэммит оҕо саныыр санаатын сааһылаан саҥарарга, дириҥник толкуйдуурга, ырыҥалыырга үөрэнэр, айар-тутар дьоҕура сайдар. Бастакы кылаастан сорудах быһыытынан тугу аахпытын оҕо  учууталыгар кэлэн кэпсиир , санаатын үллэстэр. Онтон сыыйа тугу аахпытын «Ааҕааччы дневнигэр» суруйар. Бу үлэни тэрийиигэ, хонтуруолллааҥҥа  төрөппүт эмиэ кыттыһар. Урукку өттүгэр оҕо аахпыт айымньытыгар санаатын суруйарыгар аналлаах сахалыы «Ааҕааччы дневнигэ» суоҕа кэккэ эрэйдэри үөскэтэр этэ, ол иһин коллегабынаан Гаврильева Галина Семеновналыын сүбэлэһэн баран, сахалыы «Ааҕааччы дневнигин» бэлэмнээн, «Бичик» издательствотыгар бэчээттэтэн таһаарбыппытын билигин республика үрдүнэн киэҥник тутта сылдьалларыттан үөрэбит. Оҕо саадыттан көрөн ааҕар айымньыта кэҥээн, дириҥээн иһиэхтээх диэн сыалтан, 1 кылааска «Үрүйэчээн», 2 кылааска «Ыллык», 3 кылааска «Аартык», кылаас таһынан ааҕыыга хрестоматиелары бэлэмнээн таһаартабыппыт. Бу үлэбит салҕанар,  салгыы да маннык хабааннаах үлэбитин кэҥэтэр былааннаахпыт, – диэн этэр.

***

Үөрэх кыһалара бары да араас, ол эрээри ханыылыы ньыманы туһанан балысхан үлэни ыыталлар диэн түмүккэ кэлэбит. Маныаха, биллэн турар, сахалыы кылаастары арыйыы былаана сыллата кэҥээн иһэрэ  төһүү күүс буолар.

Бу курдук салалта, үөрэх кыһалара, уопсастыба бары биир сомоҕо буолан, өйбүтүн-күүспүтүн түмэн үлэлээтэхпитинэ эрэ, ыраастык саҥарар, культурабытын, историябытын өрө тутар, салгыы сайыннырар көлүөнэни иитэн таһаарар кыахтахпыт. Билиҥҥитэ киһи хайҕыы үөрэ көрөр түгэнэ үгүс, маны салгыы сайыннарар эрэ суолу тутустарбыт.

***

Анна ЗАХАРОВА,

Aartyk.Ru