Курс валют
$
92.26
0.33
99.71
0.56
Курс валют
Курс валют
$
92.26
0.33
99.71
0.56
Меню
Поиск по сайту

Түөһэйии: кырдьыы дуу, ыарыы дуу?

05.10.2022 10:56 0

Биһиги “киһи кырыйдаҕына, түөһэйэрэ сөп” дии саныыбыт. Оннук буолбатах эбит. Түөһэйии эбэтэр “деменция” – бу ыарахан ыарыы бэлиэтэ. Балаҕан ыйын 21 күнэ – Альцгеймер ыарыытын утары охсуһар күн. Онон, биһиги 3-с №-дээх Өрөспүүбүлүкэтээҕи клиническэй балыыһа анал кэбиниэтин (Кабинет памяти) невролог-бырааһа Николай Сыромятниковы кытта бу туһунан кэпсэтэбит.

Түөһэйии: кырдьыы дуу, ыарыы дуу?

– Николай Николаевич, Альцгеймер ыарыыта уонна түөһэйии (деменция) бу биир ыарыы дуо?

– Суох. Альцгеймер ыарыыта – бу ыарахан ыарыы, мэйии “дегенеративнай” кэһиллиитэ. Ыарыы биллэр-биллибэттик хам ылан, сылы-сыллаан бытааннык барар. Киһи улам өйүгэр тутар дьоҕурун сүтэрэр. Бэҕэһээ туох буолбутун умнар, өйдөттөххө да өйдөөбөт буолан хаалар. Оҕолорун, чугас дьонун аатын бутуйар, бэйэтин туһунан үчүгэйдик кэпсээбэт, бутуллар, олоҕун бэлиэ сабыытыйаларын умнар, дьону өйдөөбөт буолар. Малын умнар, сүтэрэр, “чугас маҕаһыыҥҥа таҕыстым” диэн тахсан куорат биир уһугар тиийэн хаалар. “Эбэбит сүттэ” эҥин диэн биллэриилэр тахсааччылар, ити үксэ Альцгеймер ыарыылаах, деменциялаах дьон буолар. Устунан, бу киһи дьон көрүүтэ суох олорор кыаҕа суох буолар. Онон “Альцгеймер ыарыыта деменцияҕа тиэрдэр” диир сөп.

– Альцгеймер ыарыытын уйулҕа ыарыыта, “буккуллуу” диэххэ сөп дуо?

– Диэххэ сөп эрээри, бу неврология ыарыыта. Ыалдьыбыт киһи мэйиитэ хатан, аччаан истэҕин аайы, ол уйулҕа кэһиллиитигэр эмиэ тиэрдэр, онон бу ыарыһахтары неврологтар уонна психиатрдар буолан кыттыһан эмтиибит,  кэтээн көрөбүт.

– Ыарыы сайдыылаах дойдуларга ордук элбэх дииллэрэ төһө оруннааҕый?

– Сайдыылаах дойдуларга дьон олоҕо уһаан, саастаах дьон ахсаана элбээн иһэр. Ону кытта Альцгеймер ыарыыта эмиэ тэҥҥэ улаатар. Арассыыйаҕа эмиэ тарҕанан эрэр. Дьиҥнээх балаһыанньа хайдаҕын сэрэйэн эрэ этиэхпитин сөп. Үчүгэй чинчийиилэри ааспыт үйэ 70-с сылларыгар, ССРС-ка ыыппыттар, кэнники оннук үлэни ыыта иликтэр. Билиҥҥи чинчийиилэр биирдиилээн куораты, эрэгийиэни эрэ хабаллар, онон уопсай турук көстүбэт.

– Ыарыы төрүөтэ тугуй?

– Альцгеймер ыарыыта туохтан саҕаланара, онно туох төрүөт буолара чуолкай биллибэт. Араас түөрүйэ баар, ол тула билиҥҥэ диэри мөккүһэллэр. “Ким баҕарар ыалдьыан сөп” диэн эрээри,  удьуорунан эмиэ бэриллиэн сөп. Ким эмэ эһэтэ-эбэтэ оннук ыалдьыбыт буоллаҕына, ыарыы бу киһини эмиэ хабыан сөп диэн чинчийээччилэр бэлиэтииллэр. Вирус, импиэксийэ, истириэс, о.д.а. эмиэ төрүөт буолуон сөп. Холобур, тапталлаах кэргэнэ олохтон барар. Доҕорун аһыйан,  киһи үчүгэйдик утуйбат, аһаабат буолар, дьону-сэргэни кытта кэпсэтэрэ аҕыйыыр. Дэпириэссийэтэ кини туругар дьайан, кистэнэ сылдьыбыт ыарыытын кутталлаах бырасыастарын көбүтүөн сөп.

Миэхэ өтөрдөөҕүтэ кэргэнниилэр кэлэ сылдьыбыттара. Эр киһиэхэ “кэргэниҥ деменциялаабыт” диэбиппэр итэҕэйбэтэҕэ, “олоҕун тухары маннык”, “мэлдьи умнуган, мунаах этэ” диэбитэ. “Эмп аныыр буоллаххына, анаа, ол эрээри бэйэм көрө сылдьыам”, – диэбитэ. Кэргэнин олус кыһаллан көрөрө-истэрэ, төһө эмэ өр ыалдьыбыт киһини доруобай киһи курдук ылынара. Онтон эр киһи өлөн хаалбыта… Оҕолоро ийэлэрин дьэ өйдөөн көрөн: “Эбэбит дьикти баҕайы, ааппытын өйдөөбөт, тугу барытын умнар, арааһа, туох эрэ буолбут”, – диэн ыксаабыттара. Кинилэр ону аҕабыт суох буолбутуттан санаарҕаан ыарыйда дии саныыллара. Дьиҥэ, ийэлэрэ ыалдьыбыта ырааттаҕа дии, ону аҕалара көрөн-истэн, деменцията бэргээбэккэ сырыттаҕа. Онтон эрин сүтэрэн, атын сиргэ көһөн, тулалыыр эйгэтэ уларыйан, ол барыта охсон, саҥа усулуобуйаны ылыммакка, ыарыыта бэргээн барбыт этэ.

– Билигин киһи барыта олус умнуган. Ол аата, умнуган дьон Альцгеймер ыарыытыгар ылларыахтарын сөп дуо?

– Боростуой “умнуган”  эрэ дуу, эбэтэр бу кутталлаах ыарыы сибикитэ дуу, ону исписэлиис эрэ быһаарар кыахтаах. Итини быһаарар анал тургутуктар (тест) бааллар, “Краткая шкала оценки психического статуса” эҥин диэн. Методика МОК диэн эмиэ баар. Онно баллара кыра буоллаҕына, толкуйданыахтаахтар. Биһиэхэ кэбиниэккэ эдэр дьон “өйдүүр, өйгө тутар кыахпыт мөлтөөтө” диэн кэлээччилэр, долгуйааччылар. Тургутук оҥордоххо, “легкие когнитивные расстройства” диэн тахсааччы, ол куттала суох. Оннукка спордунан дьарыктаныҥ диэн сүбэлээччибит, ол саамай көмөлөөх. Ускуустуба, саҥа сатабыллары баһылыыр эмиэ олус туһалаах. Сороҕор ноотроптары, метаболизмы түргэтэтэн биэрэр уопсай эмтэри анааччыбыт.

– Оттон Альцгеймер ыарыытын эрдэттэн сэрэтиигэ тугу сүбэлииллэр?

– Сүрэх-тымыр ыарыыларын, гипертонияны, атеросклероһу, ишемическэй ыарыыны, саахар диабетын сэрэтэр ньымалар (профилактика) түөһэйиини сэрэтиигэ эмиэ барсаллар. Холобур, дабылыанньалаах киһи мэлдьи хонтуруоллана сылдьыахтаах. Дабылыанньа 140-тан тахсар буолла да, бырааска баран эмп анатыахтаах. Күн аайы дабылыанньа көрдөрүүтүн сурунан иһии,  бэйэни хонтуруолланыы киһиэхэ сүрдээх туһалаах.

Итини кытта эти-сиини эрчийии, ноҕурууска туһалаах. Нэдиэлэҕэ 150 мүнүүтэ киһи булгуччу этин-сиинин эрчийиэхтээх. Нэдиэлэҕэ үс күн 50-нуу мүнүүтэ эбэтэр 5 күн 30-туу мүнүүтэ дьарыктаныахтаах. Итиннэ үлэ-хамнас, дьиэ бытархай үлэтэ киирсибэт. Ютубка анал эрчиллиилэр бааллар, ону талыахха сөп, эбэтэр, ЛФК инструктора сүбэлиэн  сөп. Сааһырбыт киһи этэ-сиинэ мөлтүүр, онон бэйэтигэр сөптөөх, кыайар эрчиллиилэрин  оҥоруохтаах. Сүрүнэ, дьарыга 10 мүн. кылгас буолуо суохтаах, 15-20-30 мүн. дьарыктаныы эрэ туһалыан сөп.

– “Өй үлэтинэн дьарыктанар, айар үлэлээх дьон Альцгеймер ыарыытынан ыалдьыбат” дииллэр…

– Хомойуох иһин, ким даҕаны бу ыарыыттан көмүскэлэ суох. Арай, “интеллектуальнай” үлэлээх киһи ыарыйдаҕына, деменцията бытааннык барыан сөп. Онон саҥаттан саҥаны үөрэтиҥ, саҥа информацияны баһылааҥ диэн сүбэлиибит. Киһи төһөнөн үөрэхтээх, элбэх билиилээх да, өйдүүр кыаҕа соччонон улахан. Оннук дьон Альцгеймер ыарыылаах да буоллаҕына, деменцияҕа өр бэринимиэн сөп. Үөрэхтээх дьон ньиэрбэлэрин сибээһэ ордук бөҕө, мэйиилэрин “саппааһа” (резерв) быдан улахан, онон түөһэйиигэ ылларбат диэххэ сөп.

– Түөһэйиини сэрэтиигэ өссө тугу сүбэлиэххэ сөбүй?

– Сааһырбыт дьоҥҥо ханнык баҕарар ускуустубанан дьарыктаныҥ диэн сүбэлээччибит. Уруһуй, үҥкүү, ырыа, муусука буоллун – барыта туһалаах. Киһи туох эрэ сөбүлүүр “хоббилаах” буолуохтаах: иистэнии дуу, тугу эрэ оҥоруу дуу… Сылтан сыл бииринэн дьарыктаммакка, уларыта сылдьар наада. Наар уруһуйдуур дьон атыны боруобалаан уо.д.а. Эппитим курдук, төһөнөн саҥа информацияны ылаҕын да, соччонон мэйии кыаҕа улаатар, көмүскэллээх буолар.

– Алтыһыы, социальнай сибээс туһалыыр дииллэр.

– Алтыһыы кимиэхэ баҕарар наада. Биһиги эдэрбитигэр саамай элбэхтик алтыһабыт. Саҥа үлэбитин саҕалыырга эмиэ элбэх дьоннуун билсэбит. Кэм аастаҕын аайы, алтыһар эйгэбит кыараан иһэр. Ол эрээри, киһи күҥҥэ биир эрэ киһини кытта алтыһара итэҕэс.

– Бассаабынан, социальнай ситиминэн алтыһыы онно киирсэр дуо?

– Суох, тыыннаах алтыһыыттан ордук туох да суох. Онон саастаах дьон оҕолорунуун, сиэннэриниин, доҕотторунуун билсэ, кэпсэтэ сылдьыахтаах. Доҕор-атас элбэҕэ эмиэ олус үчүгэй. Ол иһин, саастаах дьон иллэҥ кэмин атаарар кииннэри, “Школа третьего возраста” диэннэри тэрийэ сатыыллар – алтыстыннар диэн. Дьону кытта алтыһыыттан киһи мэйиитэ сэргэхсийэр, мэйии ньиэрбэтигэр саҥа “сибээстэр” үөскүүллэр. Ити мэйиигэ олус туһалаах “ноҕурууска”.

– Альцгеймер ыарыытыттан өлөллөр дуо?

– Саамай уһугулаабыт киһи сытынан кэбиһэр. Аһаабат, уу испэт, быччыҥа ууллар, сүрэҕэ мөлтүүр, дьарҕа ыарыылара көбөллөр, инфекцияларга, вирустарга дөбөҥнүк хаптарар, сэбиргэхтэтиэн сөп. Устунан “баран” хаалар… Ону “кырдьан барда” дииллэр. Онон, итинник ыарыһаҕы үчүгэйдик көрө-истэ, аһата сылдьар, ууну иһэрин көрөр, хонтуруоллуур наада. Маннык ыарыылаах киһи төһөнөн үчүгэйдик көрүллэр да, соччонон олоҕо уһаан биэрэр.

– Сорох киһи 100 сааһыгар диэри чиҥ өйүгэр сылдьар. Оттон сорохтор тоҕо ыалдьаллар? Ордук эр дьон ыалдьар дуу, дьахтар дуу? Омугунан араарыахха сөп дуо?

– Ыстатыыстыканы көрдөххө, саастаах дьон ахсаана сылтан сыл эбиллэн иһэр. Онон бу ыарыыга ылларыан сөптөөх киһи эмиэ элбиир. Биһиги кэбиниэппитигэр көрдөрө кэлээччилэри көрдөххө, эр киһитэ-дьахтара тэҥ-тэҥҥэ. “Сахалар ыалдьаллар дуо?” диэҥҥэ, ыарыы омугуттан тутулуга суох диир сөп. Аны, оҕолоро 60-70-наах төрөппүттэрин “оо, кини умнуган буолла, наар малын сүтэрэр, сатаан төлөпүөнүнэн туһаммат, сааһырда, соҕотоҕун кыайан сылдьыбат” диэн “уопсай кырдьыыга” балыйаллар. Дьэ ити олох сыыһа. Итинник сибикилэр баар буоллахтарына, хайаан даҕаны көрдөрөр, бэрэбиэркэлэтэр наада. Ити деменция саҕаланан эрэр бэлиэтэ буолуон сөп.

– Оттон көннөрү “ориентациялара” куһаҕан, мунаах дьон баар буолар, аҕыйах дьиэ икки ардыгар мунар. Ол дьон эмиэ түөһэйиигэ “хандьыдааттар” дуо?

– Бэйэлэрэ долгуйумтуо айылгылаах, эбэтэр, куттаҕас буолан, болҕомтолоро суох, информацияны өйгө тутары ыарарҕатар дьон баар буолар. Ол атын эмтэниини, ньыманы ирдиир. Дэпириэссийэлээбит дьон эмиэ толкуйдуура бытаарар, өйүгэр тутар кыаҕа намтыыр. Оннук дьон эмиэ мунумтуо буолар. Син биир төбө ыарыытын курдук, туохтан барытыттан оннук турук үөскүөн сөп.

Киһи үчүгэйдик утуйбакка, сынньаммакка, өйгө тутар кыаҕа намтыыр. Ханнык эрэ ыарыы кэмигэр ол ордук күүһүрэр. Бүөр, быар ыарыыта, сүрэх ыарыыта – бу барыта болҕомтону, мэйии үлэтин мөлтөтөр. Онон “бу киһи хайаан да деменциялыаҕа” диэн эрдэттэн этэр сатаммат.

– Атын ньиэрбэ ыарыылара эмиэ дьайыахтарын сөп диэтиҥ…

– Ханнык баҕарар ыарыы мэйии үлэтигэр дьайар, ол иһин өссө биирдэ этэбин: киһи умнуган буолбута күнтэн күн бэргээн иһэр буоллаҕына, хайаан даҕаны бырааһы кытта сүбэлэһиэххэ наада.

– Оннук дьоҥҥо судаарыстыба өттүттэн болҕомто ууруллар дуо?

– Биһиги дойдубутугар улахан судаарыстыбаннай таһымҥа көмөлөһөр бэлиитикэ саҥа сайдан эрэр. Кэлиҥҥи сылларга дьэ кэпсэтиилэр саҕаланан эрэллэр. Гериатрдар, неврологтар түмсэн, Арассыыйаҕа “Антидеменция былаана” оҥоһулла сылдьар, “деменцияны хайдах булабыт, эмтиибит уонна сэрэтэбит” диэн дьүүллэһии бара турар. Билиҥҥитэ судаарыстыба таһымыгар ол былаан бигэргэнэ илик.

Альцрус диэн үтүөнү оҥорор түмсүү (благотворительнай пуонда) баар, ыарыһах аймахтаах дьон ол саайтыгар киирэн билсиэхтэрин сөп, онно үчүгэй сүбэлэр-амалар бааллар. Дьокуускай куоракка Наталья Алексеевна Каратаева “Долгожить” диэн бырайыактаах, ол анал саайтаах. Мин невролог быһыытынан, 3-с №-дээх КБ-ҕа анал кэбиниэккэ ыарыһахтары көрөбүн.

– Кэбиниэккэ ыарыһахтары ким ыытарый?

– Үксүн неврологтар уонна тэрэпиэптэр ыыталлар, дьонноро истэн, суруйтаран эмиэ кэлэллэр. Итини сэргэ, “Долгожить” АНО анал көрөр-истэр стационар отделениелаах. Ити деменциялаах ыарыһахтары көрөр дьоҥҥо көмөлөһөр соруктаах тэриллибитэ. Холобур, 20-чэ хонукка ыарыһаҕы стационарга киллэриэххэ сөп. Ол кэмҥэ аймахтара сынньана бараллар, эбэтэр, өрөмүөннэнэллэр уо.д.а. Ити стационарга өрөспүүбүлүкэттэн барытыттан  ыарыһахтар сытыахтарын сөп.

– Дьоҥҥо туһалаах тиэмэни көтөхпүккэр махтал!

***

Нина ГЕРАСИМОВА, 

“Кыым”.

 

 

Оставить комментарий    

Шиномонтаж Левша

СахаСтройПлит
Cтоматология 32
«Стоматология Все 32»