KitJah: “Өр муна сылдьыбытым…”

YouTube-каналбытыгар  “Алтан биһилэх” саҥа биэриитэ таҕыста. Ыалдьытынан – ыччат сөбүлээн истэр ырыаһыта, музыкана KitJah буолла.

Уол оҕото “кэлэн-баран, мунан-тэнэн” сылдьыбытын аһаҕастык сэһэргээтэ. Ханнык түгэҥҥэ санаата сайҕаммытын, сааһыламмытын, соруга дьэҥкэрбитин, онно ким көмө буолубутун эттэ. Ырыа хайдах үөскүүрүн, тыл, дорҕоон, матыып хайдах туруктааҕын биллибит. Кини баҕата – саха ырыатын, музыкатын аан дойду таһымыгар таһаарыы. Бу сигэнэн киирэн көрүҥ, сэргээҥ, сэҥээриҥ, санааҕытык этиҥ.

***
Элбэх киһи бырайыакпытын тоҕо “Алтан биһилэх” диэн ааттаатыгыт диэн ыйытар. Онон сиһилии соҕус быһаардахха табыллар эбит. 

Аат “бэйэтэ” диэбиккэ дылы бэйэтэ кэлбитэ. Хас да ааты сыымайдыы олордохпуна, арай, доҕорум, коллегам Борис Павлов наһаа үчүгэй дириҥ ис хоһоонноох “Аалыы алтан биһилэх” диэн хоһоонун ыытта:

ААЛЫЫ АЛТАН БИҺИЛЭХ

Туман түспүт ньуолах түүтүн
Былаат курдук эринээр,
Күнү көрсө ууга киирэн
Тыыга миигин кэтэһээр.

Сүүрүк хоту, долгун хоту
Олох устун устуохпут,
Кэлэр кэмтэн алгыс көрдүү
Илиибитин уунуохпут.

Сүүрүк тыла – саха тыла
Хатыҥ чараҥ аймаҕа,
Сыыһа туттуоҥ – таптааҥ кээһиэҥ
Дууһа кылын аймыаҕа.

Мичик гына, имниин кыыһа
Сэбэрэҕин көрүнүөҥ,
Дьэҥкир ууга көстөн кэлиэ
Тоҕус дьоллоох өбүгэҥ.

Этиэҥ миэхэ «маннык көстүү
санаа курдук кэбирэх»,
Ыйтан түһүө, кылыр гыныа
Аалыы алтан биһилэх.

Иитин курдат киинэ курдук
Дьылҕа уота көстүөҕэ,
Тыалтан үргэр туман курдук
Саарыыр санааҥ сүтүөҕэ.

Айыы тыла, алгыс тыла
Үрдүк халлаан уруута,
Киһи буолар саха дьоло
Саамай бастыҥ үөрүүтэ.

“Иитин курдат киинэ курдук Дьылҕа уота көстүөҕэ”. Бу буоллаҕа эбээт бырайыакпыт соруга: Киһи дьылаҕатын көрдөрүү.

Тоҕо эрэ кэлиҥни кэмҥэ “алтан” диэн тыл элбэхтик иһиллэр буолла. Алтантан киэргэл, харысхал оҥорор буоллулар, Алтан, Алтаана диэн ааттаах оҕолору көрсөбүн, кэлин билбиппит Китджа эмиэ “Алтан” диэн продюсерскай киин арыйбыт.

Алтан диэн билиҥҥи саха өйдөбүлүнэн  медь. Онтон  түүрдүү – көмүс. Саха тыла, уопсайынан, түүр тыла бэйэ-бэйэтиттэн сыстан үөскүүр сокуоннаах. Ал – диэн түҥ былыргы түүр тылыгар – сырдык кыһыл аалай, оттон тан (таҥ, тыҥ) – халлаан саҕаҕа, күн тахсыыта, саһарҕа. Тыҥ хатыыта диибит дии, күн тахсыан иннинэ халлаан сырдыыта, суһуктуйуута.

Алтан диэн өссө нууччалар аан бастааҥҥы православнай таҥараларын дьиэтин туталларыгар, дьону кытары кэпсэтэр  аһаҕас сирдэрин ааттыыллар эбит. (Алтан – это открытое гульбище, терраса над лоджией или крышей здания в русском зодчестве. Широко использовался в XV–XVII веках, был частью архитектуры жилых домов зажиточных крестьян, купцов, ремесленников и бояр, а также православных храмов). Ити биллэн турар, түүрдэр сабыдыаллара көстөр. Алтан – алтыһар сир.

Оттон “биһилэх” – бары билэбит – кольцо, перстень. Бу тылга бии иитэ, биһиги, ил, иллээх диэн тыллар кыттыһа сылдьар буолбатахтар дуо?

Ынах маҥыраһан, киһи кэпсэтэн билсэр. Биһиги тоҕо бэйэ-бэйэбитин өйдөспөппүтүй, тыл-тылга киирсибэппитий? Истиҥник кэпсэппэппит, ол иһин. Арыллан, истиҥник кэпсэттэххэ ким баҕарар кими баҕарар өйдүөн сөп буолбатах дуо? Биһиги билбэт дьоммутун саба быраҕан сыана быһар идэлээхпит. Оттон дьиҥ иһигэр киирдэххэ, кэпсэттэххэ-ипсэттэххэ, кини дьылҕатын биллэххэ, санаатын-толкуйун иһиттэххэ бэйэбитигэр маарыҥныыр өрүтү булуохпут суоҕа дуо?

“Алтан биһилэх” бырайыакпыт аатын суолтата, ис хоһооно итиннэ сытар. Көхсүттэн көнтөстөөх Күн улууһун дьоно, Арҕаһыттан тэһииннээх Айыы хаан аймахтарабыт – БАРЫ.  Сахалыы сайаҕастык  кэпсэтэн-ипсэтэн бэйэ-бэйэбитин кытары билсиэххэ, сэһэргэһиэххэ, истиһиэххэ.  

Биһиэхэ бу саҥа саҕалааһын, хамаандабыт диэн – үспүт, крутой техникабыт, уоппут-күөспүт диэн суох. Арай баар – сүрэхпит баҕата, ыраас санаабыт.  

***

Туйаара НУТЧИНА,
Aartyk.Ru