БААХА УУС: «Сайдыыны көрдүүбүн»

Саха кулгааҕар Бааха Уус аата киирбитэ ыраатта. Кэлин «СилиС» общественнай тэриллии салайааччытынан талыллыбыт үһү диэн уурунуу суругу чинчийэр бөлөхтөрго кэпсэтии барбыта.

Бааха Уус «Аартыкка» интервью биэр диэн көрдөспүккэ тута сөбүлэспитэ. Урут ааттаах-суоллаах, итэҕэлгэ сыһыаннаах дьон нүһэр соҕус буолар үгэстээхтэрэ. Иҥиэттэ-иҥиэттэ саҥарыы, ырааҕынан эргитии, ыарахан тылларынан дапсыйыы…

Оттон Бааха Уус эдэрчи киһи эбит, кэпсэтэргэ-сэлэһэргэ бэрт чэпчэки, үөрүнньэҥ, көнө майгылааҕа харахха быраҕыллар. Тыла-өһө да бүтэй киһи өйдүүрүн курдук судургу, үөһэттэн таҥнары көрүүтэ суох, киһи сиэринэн – ол сөбүлэттэ.

УДЬУОР УУС

-Бааха диэн Баһылай диэн ааккыттан таҕыстаҕа?

-Урут оҕо сылдьан боксаҕа күрэхтэһэр этим. Оччолорго Вася элбэх буоллаҕа. Ону тренердэрим: «Вася да, Вася, эйигин – Бааха диэххэ, ылынар инигин?» – диэн ыйыппыттарыгар сөбүлэстэҕим. Онтон ыла Баахабын.

 – Хас бииргэ төрөөбүккүтуй, ини-биилэриҥ уһаналлар дуо?

-Бииргэ төрөөбүт төрдүөбүт, мин улаханнарабын. Хомойуох иһин, кыра быраатым билигин суох. Орто быраатым уһаммат эрээри сүрдээх ыраас туттунуулаах киһи. Туттар тэрилэ, мала барыта орун-оннугар. Онуоха холоотоххо миэнэ аан таһыттан саҕаланар. Үлэлии сылдьан ханна хаалларбыппын чопчу өйдүүбүн, бэйэм булабын. Онтон атын киһи кэлэн көһөрөн кэбистэҕинэ күн аҥаара көрдүүбүн, – күлэр.

-Айыҥа удьуоругар уустаах эрэ киһи уһулуччу уус буолар дииригэр сөбүлэһэҕин?

-Үчүгэй уһуйааччы түбэстэҕинэ, бэйэҥ баҕалаах буоллаххына, дьарыктанан уус буолуоххун сөп. Оттон уһулуччута хайдах эбитэ буолла, ол гынан баран кини оҕото, сиэнэ таһыччы буолуон сөп.

Киһи баҕарар идэтин баһылыырыгар хаһан да хойутаабат.

-Эн төрүттэргэр уустар бааллар?

-Биэс үйэ тухары күөс уустара бааллара. Икки биллэр-көстөр тимир уустаах этибит, дьонум-сэргэм билэр, өйдүүр.

ТӨРҮТ ҮГЭС УОННА АНЫГЫ ТЕХНОЛОГИЯ

-Эн уратыҥ диэн болгуо тимиринэн үлэлиигин?

-Үксүн оннук үлэлии сатыыбын. Өбүгэлэрбит тимири уһаарбыт ньымаларын туттан. Биһиги тыйыс тымныыбытыгар табыгастаах буолар гына  уһаарыллыбыт болгуо тимирбититтэн эллээн, хатаран быһаҕы уонна да атын туттар малы оҥоробун.

-Тимирдээх тааһы хантан  хомуйаҕын?

-Уус Тааттаттан ылааччыбыт, Бүлүү эбэттэн аҕалтарааччыбыт. Намнарга баар. Тааспыт араас хаачыстыбалаах буолар. Сорох ылыллыбыт болгуо тимирбит хатардаах, хаппаттаах буолар.

 -Былыр уустар бүтүн аҕа ууһунан анаан дьарыктаналлара. Ким эрэ көмөр бэлэмниир, ким эрэ уһаарааччы, ким эрэ тимири эллиир, охсор, оҥорор…

-Урут үлэни үллэстэллэрэ. Уһаарар уустар диэн үксүгэр туспа дьон. Кинилэр тимири уһааран  ылан эллээччи уустарыгар биэрэллэр.

Уһаарыы үлэтэ бэйэтэ туһунан. Сурдээх сыралаах, хамсаныылаах үлэ. Хас да күнү быһа бэлэмниэххэ сөп. Көмөргүн бэлэмниигин, тааскын хомуйаҕын, тиэйэн аҕалаҕын, оһоххун бэрийэҕин, көннөрөҕүн. Күнү супту оһохторун манаан туран таастарын уһааран болгуону таһаараллар. Ол бэлэмнэнии үлэтэ бэйэтэ ый аҥаара, ый курдук буолар.

-Билигин аныгы технология үлэни син арыый чэпчэттэҕэ?

-Син биир былыргылыы бэлэмнээн тааһы уһаарабыт. Сороҕор өбүгэлэр тааһы уһаарар ньымаларын дьоҥҥо көрдөрөөрү, олох былыргылыы илиинэн тардан күөртээн уһаарааччыбыт. Оттон бэйэбит тимир ыларбытыгар күөрпүтүгэр мотуору да холбооччубут. Судургута диэн ол эрэ, уоннааҕы үлэтэ син биир урукку.

Билигин тимири таптайарга үс араас ньыманан күөртү сылытыахха сөп:  көмөрү күөртээн үрдэрэн уонна муфельнай (электрическэй, гаас) оһоххо үрдэрэн.  Мин муфельнай оһоҕу  тутта сатаабаппын, биирдэ эмэ туттуохпун сөп. Үксүн аһаҕас уотунан үлэлиибин.

-Уустар турукка киирэн үлэлииллэр диэн. Эн хайдах үлэлиигин?

– Дьон араас-араастык үлэлиир. Сорох уустар олох соҕотоҕун бүөмнээн олорон үлэлииллэрин ордороллор. Мин буоллаҕына дьоно суох аны сатаан үлэлээбэтэх киһибин. Хайаан да аттыбар тэҥҥэ үлэлэһэр киһим баар буоллаҕына ордук табыллар курдукпун. Соҕотох буоллахпына убахтанан-убахтанан баран тахсан хаалыахпын сөп, һэ-һэ.

 -Анаан охсоҕун дуу?

-Үксүн үлэбинэн киһитигэр анаан охсобун. Оттон бэйэм оҥорор буоллахпына сэрэйэн көрөн үлэлиибин.

 -Табыллыбат үлэҥ баар буолар дуу?

-Биир эмэ баар буолар. Сакаастыыр киһиттэн тутулуктаах дииллэрэ баар суол. Ыарахан баҕайы куттаах дьон баар буолаллар. Хата, миэхэ оннук дьон бэрт дэҥҥэ кэлэр. Айыыларбар махталым улахан оннук дьону ыыппаттарыгар, – күлэр. – Ол иһин үөрэ-көтө үлэлиибин.

 – Быһаҕыҥ сыаната?

– Туттар быһах ортотунан 13 тыһ. эҥин буолар. Кээмэйиттэн тутулуктаах.

-Эн үлэҕин хантан булуохха сөбүй?

-«Илин Эҥэр» маҕаһыыҥҥа баар «Уус Экспоҕа» уонна суол утары турар «Улуу тутуук» хампаанньа хонтуоратыгар. Кэнэҕэс үлэлэһэн бардарбын, бэйэбиттэн да ыйытаҕыт буоллаҕа.

– Сакаас төһө элбэҕий?

-Чурапчыттан Дьокуускайга бу күһүн саҥа көһөн киирдим. Кыһабын тэринэн бүтэ иликпин.

ӨБҮГЭ СИРЭ

-Иһиттэх аайы Алтаайга дьон талаһар буолла. Онно туох баарый?

-Өбүгэлэрбит олорбут сирэ-уота буоллаҕа. Онтон саҕаланнаҕа дьиҥ итэҕэли тарҕатар Чыҥыс Хаан  сэриилэрэ. Салгына, сирэ-уота ол информацияны тутан турар.

Алтаайдар сахаларга олус маарыҥныыллар: дьүһүннэринэн да, тылларынан да. Ол эрэн уратыта диэн, сахалар Күҥҥэ, Айыыларга, Иччилэргэ сүгүрүйэбит. Кинилэр Иччилэри өрө туталлар эбит уонна Ыйга үҥэллэр. Сирэ-уота кырдьык дьикти, мэлдьи ким эрэ  одуулуур, батыһа көрөрө баар.

Сайын Алтаайга регионнар икки ардыларынааҕы култуура форума буолбута. Онно Саха сирин аатыттан «СилиС » түмсүүттэн аҕыс буолан бара сылдьыбыппыт.

Алтаайга айан түгэнэ, “СилиС” түмсүү дьоно

Чыҥыс Хаан сэриитин сэбин бэлэмнээбит Куйахтанар диэн  сиргэ тиийэ сылдьыбыппыт.

Оччотооҕуга 200-тан тахса тааһы уһаарбыт оһохторун онно баар. Букатын промышленнай далааһыннаахтык үлэлии олорбуттар.

Чыҥыс Хаан уустарын оһохторун онно

 Тулалыыр хайалара ол  сиргэ– тимирдээх таастан турар.

Аны сэрии сэбэ-сэбиргэлэ бэлэмнэммит сирэ хапчаан хайалар быыстарыгар баар эбит: күөрт уотун күөдьүтэргэ табыгастаах, салгын оонньуур сирэ быһыыта.

ЭДЭР ЭНЕРГИЯ НААДА

-Уустар төһө түмсүүлээххит, билсэҕит?

-Билсэн бөҕө. Саха сирин уустара Союзтаахпыт. Аҕыйах хонуктааҕыта сүдү суолталаах үөрүүлээх сонун таҕыста – территориальнай сертификат ыллыбыт. Урут хас биирдии уус тус-туһунан сертификат ылар этибит. Билигин Саха сирин уустара биир сертификатынан үлэлиир буолуохпут. Саха сиригэр оҥоһуллубут, саха уустара оҥорбут оҥоһуктара диэн туоһулуур территориальнай сертификат баар буолла.

Көмүс ууһа Хабырылла уонна тимир ууһа Бааха 

-Уустар ортолоругар иерархия баар дуо?

-Хас биирдии идэҕэ курдук.

 -Саамай үрдүкү кэрдиискэ кимнээҕи туруоруоҥ этэй?

-Көмүс уустарын. Уран-нарын өттүнэн. Онтон туттар тэрили, киһи тыыннаах хааларын туһугар үлэлиир уустар. Орто дойдуга кинилэрэ суох сатаан олох олорбоккун. Аан бастааҥҥы уустар – күөс уустара (туойдьуттар) буоллаҕа. Аарымалар. Туой ууһа суох тимир ууһа сатаммат, күөрт оһоҕун сорҕобутун ким оҥоруох этэй? Мас ууһа суох Орто дойдуга хайдах олоруоххунуй?

-Уустар икки ардыларыгар бэрт былдьаһыы баар дуо?

– Үлэни кэнники харчынан төлөһүү саҕаланыаҕыттан, Сэбиэскэй саҕана да баар бөҕө буоллаҕа. Бэрт былдьаһыы – эстэр суол. Ол ону өйдөөн күөттээбэт буола сатыыбыт. Кырдьаҕас уустарбыт оннук өйгө-санааҕа тиийбиттэр.

 -Саҥа дьон саҥалыы санаалаахтара олус үөрдэр. Айылҕалаах ыччат (эдэр ойууттар, удаҕаттар) эмиэ бэрт былдьаспакка, төттөрүтүн түмсэ, бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөһө сатыыллар.

-Эдэр дьону уус идэтигэр сыһыарыахпын баҕарабын. Саҥа тэтими киллэрээри.

Киһиэхэҕэ, дьиҥэр, үчүгэйтэн үчүгэйи көрө сатыахтаахпыт. Оччоҕо дьон тупсар буоллаҕа. Тура-тура куһаҕаҥҥын эрэ хостоотохторуна туох аанньа буолуой.

ЭТТЭТИИ 

-Уус син биир айылҕалаах киһи буоллаҕа. Эттэтии баар?

-Дьиҥэр баар, – Баахы мүчүк гынар. – Мин улаханнык ыалдьыбытаҕым. Оҕо сырыттахпына тугу эрэ көрөн турардаахпын. Ол гынан баран ону мээнэ кэпсиир табыллыбат. Кэпсээмэ диэн буойбуттара, – диэн баран тэбэнэттээхтик күлэр.

 -Аналгын ылыннаххына улаханнык ыалдьыбаккын дииллэр. Оттон утарыластаххына, аккаастаннаххына, дьэ, ирдэбилэ кытаанах буолар ээ, быһыыта?

-Мин олох кыра сааспыттан уһанар баҕалаах этим. Илиим оҕо  эрдэхтэн кыйардаах эбит. Бастаан маһынан кыһан, онтон маска көҥүл суох буолбутун кэннэ, ийэбиттэн быысапкатын ылан да тигэр этим.  «Наука и техника» сурунаалтан көрөн макраме баайан көрбүттээхпин. Онтон Мырыла оскуолатыгар Соловьев Петр Петрович диэн олус үчүгэй учуутал кэлбитэ.  Үлүһүйэн туран түүн 3 чааска диэри, ардыгар соҕотоҕун эргэ оскуола мастарыскыайыгар кэлэн уһанар этим.

Аан бастаан уус үлэтигэр уһуйбут-такайбыт учууталбар Петр Петровичка улаханнык махтанабын. Кини билигин уолбун уус эйгэтигэр сыһыара сылдьар.

Көмүскэ биир дойдулааҕым Иван Гаврильиевич  Николаев үөрэппитэ, онтон  үөрэбин эрэ уонна махтанабын буоллаҕа дии.

Мандар Уустуун

Тимир ууһа буоларбар улахан өҥөнү, өйү-санааны укпут киһим – Мандар Уус . Киниэхэҕэ идэбин,  эрдэ таба тайаммыппыттан махтанабын. Онуоха уһуйааччылар кэмигэр көстөн испиттэригэр Дьылҕабар махтанабын. Мин уһаннахпына – дьоллоохпун, ону – эрэй, муҥ-сор курдук хайдах да ылыммаппын.

ӨЙ-САНАА ТАҺЫМА

 -Дьон 40-50 саастарыгар диэри тугу баҕаралларын кыайан быһаарбаттар.

-Өбүгэттэн анаммыт хаан энньэнэн (генная память) кэлбит, аныгылыы – программа, анала баар буолар. Өбүгэлэргин ол иһин билиэхтээххин: тугунан дьарыктаммыттарын, идэлэрин, хайдах олорбуттарын, хас оҕоломмуттарын, өйдөрүн-санааларын, толкуйдарын…

Баар идэлэр сүрүннээн бу үһү үллэстэллэр:

Ойууннаһын-удаҕаннааһын билиҥҥи кэмҥэ -быраастар, отоһуттар, эмп  онорооччулар – уопсайынан, киһи буор кутун көннөрөөччүлэр.

Онтон уустарыҥ – инженердэр, архитектордар, механиктар, дизайнердар, экэнэмиистэр…

Тыл күүстээхтэригэр  – музыканнар, ырыаһыттар, араатардар эмиэ киирэллэр. Киһи-аймах тыыннаах хааларыгар, сүрүннээн, ити үс идэ эрэ баар.

 – Хас сааска диэри киһи чэгиэн олоруон сөбүй?

-Киһи ис оҥоһуута 150 сааска диэри дьалбаата суох тиийиэхтээх диэн науканан дакаастаммыт чахчы. Киһи өйө-санаата саппаҕырбатаҕына, куһаҕан санааларынан сыыһырдыбакка этэҥҥэ 144 сааһыгар диэри холкутук тиийиэн сөп.

Киһи бу сирдээҕи олоҕор аҕыс таһымы ааһыахтаах. Аҕыс иилээх-саҕалаах Аан Ийэ дойду. Тохсуһа – Күн. Киһи сааһынан да, өйүн таһымынан да ол суоллары ааһыахтаах.

Аҕыс таһым киһи тыыннааҕар анаммыт.

Бастакыта Айыыһыт – ийэ иһигэр үөскүүр кэмиҥ.

Онтон иккиһэ Иэйиэхсит Айыы таһыма, ийэҕиттэн төрөөккүн кытары 8 сааскар диэри, бороохтуйуу кэмэ.

8-13 саас – Дьөһөгөй Айыы таһыма. Ууһуур  кыаҕы ылааһын.

13-21 саас – Сүҥ Дьааһыны кытары Аан Алахчын таһыма. Сүҥ Дьааһын – өйө сайдыыны көрдөөбөт, сайдыан баҕарбат дьону сыымайдыыр, салгыы ыыппат аналлаах – Пропускной пункт . Аһардааччы, көҥүллээччи. Аан Алахчыныҥ дойду иччитэ буоллаҕа, ийэлии хайа да бэйэлээҕи өрө тарда сатыыр.

Онтон 21-34 саас. Хотой Айыы -Хот Өй таһыма кэлэр – дьонугар-сэргэтигэр дурда-хахха буолар кыаҕы ылбыт киһи. Бэйэтин өйүнэн күннээҕи кыһалҕаларын  хотор буолбут киһи. Былыргыта «Боотур таһыма» уонна «Саха буолуу» таһыма диэн.  Икки мэйииҥ полушариялара, өтө көрүү дьоҕур уонна куолу өйүҥ тэҥҥэ үлэлээтэҕинэ, кыһалҕалары быһаарар кыахтаах киһи буоллаххына – «Саха буолла» дииллэр эбит.

Суорун Айыы таһыма – 35-55 диэри. Ол идэлээхтэр таһымнара. Үс хаттыгастаах.

Манна бааллар Хара Суорун дьоно – ойууттар, удаҕаттар, эмчиттэр, отоһуттар. Харыһа Суорун дьоно – уустар – иистэр.

Улуу Суорун дьоно – тыл күүстээхтэрэ – олоҥхоһуттар, оһуохайдьыттар, тойуксуттар, тылынан күүстээх, итэҕэтиилээх, ылыннарыылаах дьон.

Олохтон бу сааска сылдьан туораабыт дьону суорума суолланна диир эбиппит, бу идэлээхтэр таһымнара буолара чахчы.

55 – 89 диэри – Билгэ, Таҥха, Дьылҕа  Хааннар таһымнара. Олоххо уопуттаах, дьоҥҥо сүбэһит таһымнаах дьон. Бу таһымҥа уурунуу суругу туттар эрэ буоллахтарына тахсаллар, ааһаллар. Онно тахсыбатахтарына сүргэ күүһүнэн саастарын олоро сатыыллар.

Киһи кырыйдым диэн баран ыытынан кэбиһэрэ табыллыбат. Хайа да сааска дьоҥно туһалаах буоларга дьулус, саҥаны билэ сатаа дииллэр эбит өбүгэлэр. 89 диэри киһи Билгэ, Таҥха, Дьылҕа Хаан илиитигэр сылдьар.

Онтон Одун Биис, Чыҥыс Хаан таһыма кэлэр. Аҕыс иилээх-саҕалаах аан ийэ дойдум аанын аһа барбыт дьон. Олор 144 саастарыгар диэри ааҕыллар. Онон сылыктаатахха, 72 саас диэн саас ортото эрэ.

УУРУНУУ СУРУК КИСТЭЛЭҤЭ

-Быйыл Тааттаҕа биэс буолан уот иччитин баран ыраастаан, сиэр-туом оҥорон алҕаан кэллибит. Былыр-былыргыттан Таҥха диэн 31 сүһүөхтээх кылгас хоһоон баар. Ол онно уоту ыраастыырга анаммыт биир куплеты этэн алгыс түһэрдибит. Үлэлиэҕэ.

Куоракка киириэм иннинэ Чурапчы тоҕус томторугар уурунуу сурук битиктээх таастары туруорбуппут.

 -Бээ, ол туһунан баара. Уурунуу суругу үөрэтиигэ тиийбит суолуҥ? Оҥоһуктаргар уурунуу суругу туттаҕын дии?

– Чурапчыга биирдэ, бортатыгар былыргы суруктаах массыына сүүрэ сылдьарын көрөн ыйыталаспытым: «Ханна, кимиэхэ суруйтардыгыт?» – диэн. Онно Кузьма Аполлонович Федоров, убайбыт дьарыгырар диэн эппиттэрэ. Мин Дьокуускайга быыстапкаҕа киирэ сылдьан кинини кытары билсиһэн, тылланан туран үс түүннээх күн дьиэтигэр тиийэн, хоно сытан уурунуу сурукка үөрэммитим. Оччолорго уопсай барылыгар эрэ үөрэннэҕим.

Ол кэннэ «СилиС»тэри кытары наар алтыһар буолбутум. Андрей Иванович Кривошапкин – Айыҥаны кытары билсибитим. Кэллэҕим-бардаҕым ахсын уурунуу сурук дьиктитэ бииртэн биир арыллан тахсан иһэр.  Бастаан киһи судургуну да, өйдүүрүгэр ыарахан. Онтон үлэҕэр туттан киирэн бардаххына, дьэ арыллар эбит.

Уурунуу – сурук диэн энергия. Эн табатык дорҕоонун таһааран өйгөр угуннуҥ, дьоҥҥо тиэртиҥ да, үлэлээн киирэн барар. Уопсайынан тулалыыр эйгэбит барыта энергия. Бу (остуолу ыйар) эмиэ – турар энергия.

 -Сахалар туох барыта иччилээх диэн энергиятин этэр буоллахтара?

-Энергияны да иччи диэн этиэххэ сөп. Биһиги харахпытыгар материальнай энергия көстөр. Ону таһынан, чараас эйгэ энергиятэ баар – Айыылар, Иччилэр, үөрдэр эҥин. Ону көрөр дьон баар.

 -Эн көрөҕүн дуу?

-Суох. Мин клиеннэрбин сэрэйэбин диэххэ дуу: бу киһиэхэ хайдах оҥоһук барсыан сөбүн, кини тугу баҕарарын диэн. Ону таһынан саастарын көрөн (мааҕыын эппитим дии) уурунуу суругунан алгыс туруорааччым. Эрдэ суруллубуттары була сатааччым, тоҕо диэтэххэ ол эйгэҕэ үлэлиирэ, дьайара  күүһэ улахан буолар.

 САХАЛАР уонна НУУЧЧАЛАР 

-Оттон «саха быһаҕа» диэн ааттаан албын оҥоһуктар – подделкалар баар буолаллар дии?

-Ол дьон саха быһаҕын популяризациятыгар көмөлөһөллөр. Саха быһаҕа биллэр-көстөр бренд буолла. Саха быһаҕыныы универсальнай биилээҕи охсо сатыыр уустар элбээтилэр. Ол үчүгэй буоллаҕа. Өйдөөччү, Өйөөччү дьон.

 -Уонна кимнээх быһахтара үчүгэйий?

-Бааллар аҕай.

 -Технологиялара сахалартан атын?

-Атын. Нууччалар биһиги быһахпытыгар чугастар. Тоҕо диэтэххэ, чингизидтэр дьарыктаан хаалларбыт дьоно ити нууччаларыҥ сылдьаллар. Онтон атын чугас омук суох ээ, биһиэхэҕэ.

 -Нууччалар илэ көрөллөрүн, туталларын-хабалларын эрэ билинэр дьон эбээт.

-Өйдөнүөхтэрэ. Киһи-аймах өйдөнөрө чугаһаата. Аҕыйах сыллааҕыга диэри итэҕэл туһунан кэпсэтиигэ 3-4 киһи толугураһан кэлэрэ. Быйыл Тааттаҕа Кузьма Аполлоновичтыын икки күн лекция ааҕарбытыгар 150-тан тахса киһи кэлбитэ.

 -Оттон эн, хаһан уустарга лекция ааҕаҕын?

-Билиҥҥитэ саҥа ситэн эрэбин. Дьокуускайга ол иһин кэллим. «СилиС» салайааччытынан талбыттара, эбээһинэспин толорор буоллаҕым… Уонна олохпун оҥостон эрэбин. Таптаан, – аттыгар олорор доҕоругар мичээрдиир.

 ИТЭҔЭЛ

 -Саха сирэ аҥаардас духуобунай баайын өрө тутан сайдыан сөп дуо?

– Былыр-былыргыттан судаарыстыба үс атахха тирэннэҕинэ эрэ чиҥ туруктаах буолар – баһыр (сэрии күүһэ), баһыл (харчы күүһэ) уонна баһыҥ (духуобунай күүһэ) тэҥҥэ сайыннаҕына. Ханнык да дьалхаан кэмҥэ тулхадыйбат олохтонор. Биһиги баһырбыт – Россия, тулалаан сытар көмүскэлбит, хаххабыт буолар.  Баһыҥ баар буоллаҕына баһыл эмиэ баар. Дьиҥ итэҕэлбит тула сомоҕолоһон, биир өйү-санааны (коллективное сознание) үөскэтиэхтээхпит. Һиэрдээх буолуу тула түмсүөхтээхпит.

-Дьиҥ итэҕэл, билии Хоту сиргэ үөскээбит диэни туох дии саныыгын?

– Сөбүлэһэбин. Күнтэн  ураты олоҕу таҥааччы бу сиргэ суох. Этэргэ дылы, тулабыт барыта Күн энергията.

Уот – Күн кыырпаҕа, «филиал солнца». Онтубутун айарга-сайдарга буолбакка, өлөрсүүгэ, алдьатарга  туттарбыт элбээтэ.

Тымныы сиргэ олорооччу Күҥҥэ сүгүрүйэр. Итии сиргэ күнтэн куотан күлүгү көрдүүр киһи күҥҥэ үҥпэт.  Хоту сиргэ тыыннаах хаалыы кыһалҕата сытыы, онно олорор киһи тулалыыр эйгэни, айылҕаны иһиллиир, үөрэтэр, чинчийэр.

Айыҥа «Евразийский союз» кинигэтигэр суруйар: Булуҥ уонна Эдьигээн икки ардыгар улахан кистэлэҥ күүстээх сир баар, Аан дойдуга туох буолуохтааҕын туһунан информация икки хонук иннинэ кэлэр диэн.   Ол сиргэ сылын аайы Тибеттэн манаахтар кэлэн бараллар эбит. Биһиги аттыбытыгар туох баарын билбэппит…

-Оччотугар учуонай Афанасий Николаев теориятын (Евразия цивилизацияларын төрүттээччилэрэ Саха сириттэн тахсыбыттара) кытары сөбүлэһэр буоллаҕыҥ?

– Кырдьыга оннук.

САНАА КҮҮҺЭ

-Уустар аһаҕас уот иннигэр сылдьар дьон буоллаххыт. Оттон аһаҕас уот чараас эйгэни кытары алтыһар аан (портал) дииллэр.

-Дьиҥэр күөрпүт уотун иннигэр куруук ыраастана сылдьар дьоммут.  Аһаҕас уот ыраастыыр. Бө Аҕа сыралҕаннаах Күн бэйэтин күүһэ. Күҥҥэ быһа суол.

 -Удаҕаттар, ойууттар малларын оҥороҕун. Оннук уус сэдэх буолуо?

– Сэдэх. Дьиҥинэн, кинилэргэ мал оҥотторор уустарын аата этитиинэн кэлэр. Ону бастаан үлэлииргэ Кудай Бахсыттан, биһиги кини дьоно буоллахпыт, көҥүл ылаҕын: «Маннык-маннык киһиэхэ мал оҥорон эрэбин, көҥүллээ», – диэн.

 -Көҥүл бэриллибитин-бэриллибэтэҕин хантан билэбин?

-Санаа күүһэ диэн баар киһиэхэ. Санааҥ күүстээх буолуохтаах итинник маллары оҥорорго. Киһи санаата – алдьатыан да сөп, аатырдыан да сөп. Ойууттар, удаҕаттар маллара эйгэҕэ үлэлиир күүстээх.  Үрдүнэн-аннынан онорор табыллыбат.

Саныыр этим, ойуун, удаҕан малын итэҕэли билбэт буоллаххына, хайдах оҥоруоххунуй диэн.

Кузьма Аполлонович [Федоров] уурунуу сурукка 80 бырыһыан итэҕэлбит өйдөбүлэ баар, күннээҕигэ  биһиги 20 бырыһыанын эрэ билэбит диирэ.

Уурунуу суругу суруйарга, ааҕарга дьону дьарыктыыбын. Соторутааҕыта эмиэ биир бөлөх үөрэнэн бүтэрдэ. Бу үөрэххэ эдэрдэри ыҥырыам этэ. Уурунуу сурук – Өбүгэ билиитэ. Олоруллубут олох уопута. Өлүөнэ очуостарыгар 4,5 тыһ. сыл анараа өттүгэр битийэн хаалларбыттара биллэр. Ол тухары сахалыы саҥара сылдьыбыппыт. Сүппэккэ-симэлийбэккэ оччоттон-баччаҕа диэри кэлбиппит.

 -“Саха тыла сүтэн эрэр диэн” суланыы олоҕо суох буолан тахсар?

-Саха хааннаах баарын тухары саха тыла сүппэт. Хааҥҥар сурулла сылдьар буоллаҕа, сөптөөх турукка, эйгэҕэр киирдиҥ эрэ уһуктан кэлэр.

БИЛИИ ТАХСЫБАТАҔЫНА КУРСУЙАР

-Салгыы былааныҥ?

-Бастаан кыһабын оҥостуом. Олунньу ыйга Москваҕа «Мир охоты и рыбалки» быыстапкаҕа ыҥырыылаахпыт. Ол иннинэ Өймөкөөҥҥө улахан аан дойдутааҕы сүүрүүгэ марафон буолуохтаах. Ол түһүлгэҕэ кыттыахпытын баҕарабыт.

 -Элбэх киһини үөрэттэххитинэ, күрэстэһии тыҥыыра буолуо?

– Учуутал саамай үөрүүтэ – кинини баһыйар үөрэнээччини уһуйан таһаарыы буоллаҕа.

Билигин интернет үөдүйбүт үйэтигэр саха уустарын, иистээхтэрин, талааннаахтарын үлэтин киэҥ ыырга, атын таһымҥа таһаарыахха сөп.

Уустар баҕа санаабыт диэн «Арчы» духуобунай киин кэтэҕэр сир ылан «Уус киинэ» тэрийэр баҕалаахпыт.  Үөрэтэр, дьарыктыыр, быыстапкалыыр, атыылыыр, тимир уһаарар ньыма туох баар түһүмэҕин дьоҥно көрдөрөр  гына анал сирдээх-уоттаах, обургу дьиэлээх-уоттаах биир киин түһүлгэлээх  буолларбыт диэн.  Хамсааһын бара турар. Манна сүүрэ-көтө сылдьааччыдарбыт – Айгын Терентьев, Роман Готовцев, Ильян Павлов. Быыстапкаҕа тимиртэн оҥоһуктары эрэ буолбакка, илиинэн үлэлиир дьон маастардар үлэлэрин барытын туруорар гына баҕа санаалаахпыт. Билигин ити Өксөкүлээх аатынан кииҥҥэ «Якутия мастеровая» диэн быыстапкаҕа иэмэ-дьаама суох симсэн олоруу буолар дии…

Киин куораттарга, соҕуруу быыстапкаларга саха уустара кэлэллэрин маныыллар. Биһиги бары атын-атын буочардаахпыт, хатыланыы суох.  Араас дьон атыылаһар. Коллекионердар ылааччылар. Олохтоох да, кэлии да дьон.

-Кистэлэҥҥитин атыттарга аһаргыт табыгастаах дуо?

 -Үөрэтэллэрэ ордук үчүгэй буоллаҕа. Кэлбит билии тарҕаныахтаах, тахсыахтаах.  Билэргин таһааран истэххинэ саҥаттан саҥа билии киирэн иһэр. Килиэби салаппааҥҥа уган хаһаана сырыттахха  түүнүгүрэринии  билии эмиэ курсуйар. Сайдыыны,  билиини мэлдьи көрдүү, үөрэнэ, үөрэтэ сылдьыаҕыҥ. Үс Дойдулуун Иллээх Буолуоҕуҥ.

***

Кэпсэттэ Туйаара НУТЧИНА,

Aartyk.Ru

(РФ-ҕа бобуулаах соцситимтэн уонна уус архыыбыттан хаартыскалар).

P.S.:

@Aartyk.ru телеграм-канал:

Дьокуускай куорат дьаһалтата уурунуу суругу үөрэтэр “СилиС” түмсүү этиитин ылынан, Доҕордоһуу болуоссатыттан Кыайыы болуоссатыгар диэри уоттаах оһуор быһыытын уларытта. Удьуор оһуора турар буолла, бэлэмнии сылдьаллар диэн түмсүү салайааччыта Бааха Уус кэпсээтэ. 

Уопсайынан киин куорат баһылыга Евгений Григорьев сахалыы өйү-санааны, итэҕэли өйдүүр, өйүүр киһи диэн тоһоҕолоон бэлиэтиибит. 

Иван Яковлев суол тоҕойдоругар тоҕус халлаан мэҥэ бэлиэлэрин уонна үс улахан аартык төрдүгэр сэргэлэри туруоруохха диэн этиитин өйөөн билигин бырайыак бигэргэтиллэн, харчы тыырыллан турар. Эһиилгиттэн үлэ саҕаланыахтаах. Онон Евгений Григорьевка хайҕалбыт, махталбыт улахан.