Прокопий ТИХОНОВ: 53 сыл скальпель тутуурдаах

Прокопий Тихонов дьоно кыра эрдэҕинэ олохтон туораан бастаан сопхуостаахтар интернаттарыгар Маалыкайга, онтон судаарыстыбаннай детдомҥа Өҥөлдьөҕө оҕо сааһа ааһар. 7 сааһыгар диэри босхоҥ эбит, онтон 7-гэр саҥа атаҕар туран, икки сыл хааман, 9 сааһыгар оскуолаҕа киирэр. Ол сылдьан аны сыыҥка ыарыыга ылларан атаҕа сүүлэ иһэн хаалара үһү. 7 кылааска үөрэнэр убайа доҕотторун кытары киэһэ интернакка кэллэҕинэ этэрбэһин кырыйан усталлар уонна тигэн кэбиһэллэр эбит. Сарсыарда атаҕа испитэ тардан ол этэрбэһин кэтэн үөрэнэ барара үһү.

Марха оскуолатын бүтэрэн баран ол саҕанааҕы “Оскуола – производство – үрдүк үөрэх” идеологиянан сопхуоска үлэлээбит.

— Үөдэйгэ үлэлии сырыттахпына биир саастаах эмээхсин: “Эн быраас буолуоххун сөп эбит”, — диэбитэ. Тоҕо инньэ диэбитин сатаан санаабаппын, инникитин туох идэтин баһылыахпын үчүгэйдик билбэт этим. Сопхуоска үлэлээн үөрэххэ киирэр харчы булумматаҕым. Онон салгыы пуорка оробуочайдаан, ЖКХ пилорамаҕа үлэлээн син харчылаһан, үөрэххэ туттарса диэн куоракка барбытым. Дойдубар хайаан даҕаны үөрэхтээх киһи буолан төннүөм диэн мэктиэ тылбын этэн барбытым. Ити гынан киирии эксээмэннэрбин этэҥҥэ туттаран быраас үөрэҕэр киирбитим.

— Бастакы эппэрээссийэҕин өйдүүгүн дуо?
— Өйдөөн буоллаҕа. 4 кууруһу бүтэрбиппэр Тываҕа ыыппыттара. Итинник барыбытын распределение быһыытынан ыыталлар этэ. Онно икки сыл үлэлээбитим. Аан бастаан эдэр эр киһиэхэ муҥурдааҕын эппэрээссийэлээбитим. Тувинка дьахталлара оҕолоноллоругар курдары ылааччыбын. Эрдэ кесарево-сечение оҥороллоругар ассистенныыр эҥин буолан дьахталлары барыларын тыыннаах таһаартыыр этим.
Тыва кэнниттэн икки сыл ординатураҕа үөрэммитим уонна 1976 сылтан күн бүгүнүгэр диэри Ньурба балыыһатыгар үлэлии сылдьабын.

Үөрэнэрбитигэр 3 куурустан саҕалаан балыыһаҕа сылдьар этибит. 4 куурустан эппэрээссийэлээн бараҕын, бэйэбин киллэрэн кэбиһэллэр этэ. Хирурдар буоллаҕына аттыгар туран ассистенныыллар, ыйан-кэрдэн, сүбэлээн биэрэллэр. Оннук үчүгэйдик үөрэтэллэр этэ.

— Хата, дойдугар ыыппыттар эбит дии.
— Онтум эмиэ остуоруйалаах. Ол саҕана 11 киһилээх хамыыһыйа үөрэхпитин бүтэрбит хирурдары распределение оҥорбута. Миигин Куларга анаабыттара. Онуоха Петров Прокопий Андреевич диэн идэтинэн нейрохирург, ол саҕана миниистир: “Прокопий Прокопьевич Куларга еврей хирурун кытары сатаан тапсан үлэлиэ суоҕа, дойдутугар Ньурбаҕа бардын”, — диэбитэ. Эрдэ кини миигин ординатураҕа эҥин эрэ көрдөҕө үлэтин кэмигэр, онно кылгас кэм иһигэр майгыбын бэлиэтии көрөн билбит эбит. Ити курдук 1976 сыллаахха кэлбиппинэн сылдьабын.

Ол саҕана киһи киһиэхэ сыһыана да атын этэ. Улахан хирурдар баҕалаах устудьуону бэлиэтии көрөн, батыһыннара сылдьан үөрэтэллэрэ. Инньэ гынан 6 кууруһу бүтэрэрбитигэр эппэрээссийэ оҥорор этибит.

— Быйыл үлэлээбитиҥ 53 сыл буолла. Бу кэм устата медицинэ эйгэтигэр балысхан уларыйыы бардаҕа. 80-с сыллар саҕана улахан оборудование даҕаны суоҕа буолуо?
— Биир урукку рентген баара, онтубут даҕаны чуолкай көрдөрбөт этэ. Аны излучениета улахана бөҕө. Онон биир үксүн быраастары кытары бэйэбит быһаарар этибит. Аны дьон медицинскэй грамотноһа отой намыһах буолар этэ. Ыарыыны барытын хойутатан баран кэлэллэрэ. Эгэ, УЗИ диэн кэлиэ дуо. Барытын клиническэй толкуйгунан, төбөҕүнэн быһаараҕын.

Мин бастаан 1976 сыллаахха үлэлии кэлэрбэр Станислав Петрович Никифоров сэбиэдиссэйинэн олорор этэ. Руслан Захарьевич Жирков хирург, Арбыкин Н.С. травматолог, Николай Николаевич Попов, Чусовской Николай Павлович диэн анестезиологтар бааллара. Ли-Фу Александр Сергеевич, Эверстов Николай Николаевич диэн ытыктанар быраастары кытары үлэлээбиппит. 3 хирург буолан сылга 700-800 эппэрээссийэни оҥорор этибит. Билигин араараллар дии, төбө, кулгаах хирура диэн. Ол саҕана барыта биир. Барытыгар бииргэ сылдьан ыарыһаҕы көрөн-истэн, сүбэлэһэн, көмөлөсүһэн иллээх-эйэлээх баҕайытык үлэлээбиппит.

Невропатолог, оҕо бырааһа курдук исписэлиистэр тэҥҥэ сылдьыһаллара уонна уопсай сүбэнэн быһааран биэрэллэрэ. Инструменнарбыт билиҥҥи курдук буолбатахтар, тимир уустарын кытары билсэн, кинилэргэ оҥотторон эҥин туттарбыт. Оннук бэриниилээх хирурдар үлэлээбиттэрэ.

— Бу сыллар тухары уопсайа хас эппэрээссийэ оҥорбуккун ааҕаҕын дуо? Статистика оҥоһуллара буолуо?
— Оннук отой аахпатаҕым, үөлээннээхтэрим да аахпат этилэр. Уопсай отделение статистиката тахсара. Сылга 700-800 оҥоһулларыттан миэнэ, холобура 200 буолуон сөп. Ортотунан ылан көрдөххө 10.000 тахса баар.

— Наһаа элбэх эппэрээссийэ оҥоһуллар эбит дии.
— Ол саҕана нэһилиэнньэҥ да элбэх, 33.000 тахса киһи, нууччалар бөҕө бааллара. Уонна этэн аһарбытым курдук дьон медицинскэй грамотноһа мөлтөх буолан ыарыытын баалатан баран кэлэр этэ. Онон дьон эмтэнэ кэлиитэ да элбэх буолара. Уустук эппэрээссийэ буоллаҕына куораттан көмөлтө ыҥырааччыбыт.

Биирдэ Минздравка ыҥыра сылдьыбыттара, сэбиэдиссэйинэн кэл диэн. Онно дьэ өйдөөбүтүм үлэ үөһүгэр сылдьан дьиэ-уот оҥостор, ыал буолар туһунан толкуйдаабакка сылдьар эбиппин. Ыксаатым ээ, саҥа сиргэ тиийэн эмиэ барытын саҥаттан саҕалыыбын дуо диэн. Уонна көрдөспүтүм, онуоха-маныаха диэри хаалларан эриҥ диэн.

Онтон дьэ 49 сааспар Анна Николаевналыын билсэн ыал буолбуппут. Икки уоллаахпыт, сиэннэрдээхпит. Улахан уолбут Энергетиканы бүтэрэн билигин куоракка үлэлии сылдьар, кыра уолум кадастровай инженер, манна үлэлиир. Иккиэн иккилии оҕолоохтор.

— Билигин эппэрээссийэ оҥороҕун дуо?
— Билигин биир үксүн эдэрдэргэ сүбэ-ама буолабын, эппэрээссийэ даҕаны оҥорсобун. Хирурдар иккиэйэхпит эрэ, ординатуратын бүтэрэн кэлбит Анна Александровналыын баарбыт.

— Билигин хирург идэлээх быраас тоҕо аҕыйаата дии саныыгын?
— Эрдэ этэн аһарбытым курдук, биһиги саҕана элбэх этибит. Дэлэҕэ 11 киһилээх хамыыһыйа распределение оҥоруо дуо? Билигин республика үрдүнэн ординатураҕа 2-3 эрэ хирург буолар. Эдэр дьон, кистээбэккэ эттэххэ, итинник ыарахан, эппиэтинэстээх үлэттэн саллар, чэпчэкитик олоруон баҕарар. Быйыл Ньурбаҕа ординатуратын бүтэрэн олохтоох уол кэлиэхтээх. Үчүгэй уол диэн хайгыыбын, манна кэлэн миигин кытта биир ый үлэлээбитэ. Онон этэҥҥэ буоллаҕына үчүгэй хирурданыаххыт.

— Эппэрээссийэ син биир клиническэй рекомендациянан оҥоһуллар буоллаҕа дии. Аҥардас интуиция көмөтүнэн сүрэххинэн сэрэйэн үлэлээбит түгэннээххин дуо?
— Оннук буолар бөҕө буоллаҕа дии. Эппэрээссийэ биир халыып хаһан даҕаны буолбат. Ол аайы хирург быһыытынан киирэн тураҥҥын творческайдык сыһыаннаһыахтааххын. Муҥур муҥуртан, үөс үөстэн отой туһунан буолар. Дэлэҕэ муҥуру хамелеон диэн ааттыахтара дуо? Урут хирурдар этэллэр этэ «муҥурдааҕы оҥорор хирург тугу баҕарар оҥорор кыахтаах” диэн. Чэпчэки эппэрээссийэ диэн хаһан даҕаны суох.

Хирург эппиэтинэһэ ыарыһах иннигэр, кини дьонун-сэргэтин иннигэр уонна прокурор иннигэр. Маны таһынан нэһилиэнньэ иннигэр эмиэ улахан эппиэтинэһи сүгэр.

— Бу сыллар тухары араас түбэлтэ буоллаҕа дии. Өйдөнөн хаалбыт түгэннэргин кэпсиэҥ дуо?
— Бастаан кэлэн үлэлии сырыттахпына 3 ыйдаах оҕо очоҕоһо бааллан киирбитэ. Очоҕоһо бэлиэр харааран эрэр этэ. Суон очоҕоһун таһыгар таһаарбытым, тымырдара ааһар сыатыгар синньигэс трубканы анньан баран, тигэн, трубканы таһырдьа таһааран күн аайы онон новакаин киллэрэр этим. Новакаин тымырын кэҥэтэн кровотога тупсуохтаах диэн толкуйдаабытым. Мин эрэммитим диэн — хаанын эргиирэ тубустаҕына очоҕоһо тиллиэ диэн. Ол курдук кэм сэниэлэнэн ийэтин эмэр буолбута.

Салгыы куораттаппыппыт. Дьокуускайдар маннык оҕону кыайан оҥорбоппут диэн Красноярскайга ыыппыттар этэ, Красноярскай быраастара эмиэ аккаастаан Москвалаппыттар этэ. Кэлин хас эрэ сыл буолан баран үлэлии олордохпуна нуучча дьахтара обургу уол оҕо батыһыннарыылаах киирэн кэллэ. “Не узнаете да?” – диир. Мин хантан, саха чүөчэтин да билбэккэ сылдьан хантан нуучча дьахтарын билиэхпиний? “Суох”, — диэтим. Онтон быыһаабыт уолуҥ бу турар диэн кэпсээтэ: «Москва профессордара отой итэҕэйбэтэхтэрэ, мин хайдах да кинилэргэ дакаастыы сатаабытым, картаҕа Ньурба бу баар, онно оҥорбуттара диэн көрдөрө-көрдөрө». Ону тайҕа быыһыгар ким да манныгы оҥорбот диэн итэҕэйбэтэхтэр үһү. Дьахтар махтал бөҕө буолбута, мин хаһан даҕаны утары өрө эккирээн турбат майгылаах киһибин, онон оннук арахсыбыппыт.

Биирдэ этиловай испиир иһэн иһэ ыарыы да ыарыы буолан эр киһи киирдэ. Панкреатиттаабыт диэн аспытым ис уоргана барыта үчүгэй. Сарсыныгар өлөн хаалла, дьоно, биллэн турар, айдаан бөҕө буоллулар. Мин Минздравка эрийэн хайдах баарынан эттим, хас да күн арыгылаабыт, иһэ ып-ыраас, судмедэксперта ыытыҥ диэн.

Судмедэксперт кэлэн вскрытие оҥордо, биһиги бары баарбыт. Ис уоргана барыта үчүгэй, арай икки бүөрэ буспут эт курдук буолбут этэ, ол эбэтэр сүһүрүү буолбут. Сууттаһар түгэннэригэр биир бүөрүн хаалларыам диэн судмедэксперт быһаарда. Нэһилиэнньэ айдаан бөҕө буолбута. Ол иһин биирдэ автобуска дьон ыйыппытыгар эппитим: “Ити киһи арыгыттан сүһүрэн өлбүтэ”, — диэбитим. Ол кэннэ ким да туох да диэбэтэҕэ.

1990-с сылларга араас эчэйиини ылбыт эрэттэр киирэллэр этэ экстреннэйинэн. Сүрэххэ быһаҕынан анньыллыбыт хас да киһини быыһаабыппыт. Билиҥҥи курдук сүрэҕи тохтотон оҥорбоккун ол саҕана. Онон аҥаар илииҥ тарбаҕынан сүрэҕэ тохтооботун диэн баттыалыы тураҕын, аҥааргынан эппэрээссийэ оҥороҕун. Инньэ гынан барыларын тыыннаах таһаартаабыппыт этэҥҥэ. Сороҕор муҥурдааҕа диэн киирбитиҥ очоҕос искэнэ буолар.

Онон үлэҕэ араас түбэлтэ буолар. Саамай сүрүнэ – хирург чиэһинэй уонна эппиэтинэстээх буолуохтаах. Бэйэҥ иннигэр, дьон иннигэр уонна талан ылбыт идэҥ иннигэр.

***
Лена ПЕТРОВА