Болот, үтүө айылааҕа буоллар, оскуолаҕа киирэр сааһа ситэн эрэр кэмэ буолуо эбит, ол эрээри кинини ким эмэ үөрэххэ тэрийэр сибикитэ биллибэт этэ. Чугаһынан оскуола да суоҕа. Ханна эмэ, биир эмэ сиргэ аһыллар да эбит буоллаҕына, онно кини курдук дьадаҥы ыал оҕото кыайан түбэспэт этэ. Онон Болокко оскуоланы, кыһамньылаах учууталлары уонна уон араас өйдөөх кинигэлэри бука барыларын соҕотох биир киһи – кини ийэтэ солбуйара. Ийэ үөрэҕэ ардыгар олус соһумарынан дьулатара, оттон сороҕор олус сымнаан абырыыра.
Дьэ онон биир бэртээхэй күн арай Арапыана, ханнык эрэ мааны ыалдьыт таарыйбытыгар күндүлээри, дьааһыгын хастан хачыгырайбыта, саамай түгэххэ тэрэппиискэҕэ суулаан илдьэ сылдьар аҕыйах куһуок саахара мэлийэн хаалбыт этэ. Арапыана төбөтө үллэн хаалыар диэри суулаах саахарын көрдүү сатаан-сатаан баран, булбакка, сиргэ сиик да буолан симэлийбитин, халлааҥҥа күдэн да буолан көппүтүн билбэтэҕэ. Онон мааны ыалдьыты саахара суох чэйдэтэн, ийэ муҥнаах кыбыстыы бөҕөтүгэр түбэстэ.
Ыалдьыты атааран баран, Арапыана уһата-кэҥэтэ барбакка, силиэстийэҕэ туруммута.
– Нохоо, саахары эн моһуоктаабытыҥ дуо? – диэтэ ийэтэ, Болоту аҥаар илиититтэн күүскэ харбаан ылан баран.
– Суох, ол ханнык саахары? – диэн Болот соһуйда, адьаһын тугу да билбэтэх, сымыйанан балыллан эрэр киһи курдук дьиэс-куос буолбахтаата. Ол да буоллар кини тоҕо эрэ ийэтиттэн харахтарын кистии туттубута. Оннук киһи ханнык баҕарар доппуруоска улаханнык эриллэрин, уорбаланарын кини өссө даҕаны билэ илик быһыылааҕа. Кини оннугар, хата, ийэтэ, ону үчүгэйдик билэр буолан, уолу иилэ хабан ылбыта.
– Эн биир-биэс диэмэ, булгуччу эн ылбыккын!.. Эрэйдээх баара, онтукаҥ ити хараххар да баар. Ыл, бэттэх көр, көҥдөйдүү көстө сылдьаллар.
Болот ити тылтан букатын өмүттэн, бөтө бэрдэрэн хаалла. Аата, кини туһугар, хайа эмэ дьэҥкир таас иһит курдук, көҥдөйдүү көстөн хааллахтара!.. Онуоха эбии Арапыана оһох чанчыгар сытар эргэ сиппиир талаҕын сыыйа тардан ылбытыгар, Болот, төрүт да үөрүйэх баҕайы киһи, этэ салаһа түстэ.
– Чэ, этэ тарт! – диэт, ийэтэ сытыы чыпчаххайынан салгыҥҥа быһа биэрэн «куус» гыннарда.
Ол тыас доппуруоһу ньачаас быһаарбыта. Уолчаан, кэдэс гынан баран, саҥа аллайбыта:
– Ийэкээ, тохтоо, этиэм-этиэм.
– Эһээ, оннук эбит дуо? Чэ, этэ тарт, хайаабыккыный?
– Хайаабатаҕым даҕаны…
– Эмиэ мэлдьэһэн эрэр!.. – Итини кытта тэҥҥэ сытыы чыпчаххай хат өрө күөрэйдэ.
– Бааллар-бааллар, сыталлар.
– Сыталлар даа? Ол ханна?
– Оттон онно, ол онно, – дии-дии уол дьиэ иннигэр күлүгүрэн турар өтөх диэки кирдээх сөмүйэтинэн чөчөҥнөттө.
– Хайдах, ол өтөххө дуо? – соһуйда ийэтэ. – Чэ, барыах, сымыйалыаҥ да сэрэн! – диэн баран уолчааны саҕатыттан харбаан ылан иннигэр укта уонна, ыһыктыбакка эрэ, эргэ өтөх диэки дьулурутта. (Уолчаан атаҕынан быһыйын ийэ үчүгэйдик билэрэ.)
– Манна кистээбитиҥ дуо? – диэн ыйытта Арапыана уолчаанын саҕатыттан бобо туппутунан өтөххө киллэрэн туран.
– Манна, – диэтэ Болот симиттэн.
– Чэ, була тарт!
– Ыыт ээ оччоҕо, – уол кыҥкыйдаста.
Ийэ өс киирбэх Болоту төлө тутан кэбиспитэ, киһитэ, түөрт атах буолаат, бастыҥ орон анныгар сылыпыс гынан хаалла. Ийэтэ хата соһуйда.
– Нохоо, ханна куоттуҥ, сэрэн, син биир ситиэм!
Уола онуоха тугу да хоруйдаабата, орон анныгар чочумча буолан, тугу эрэ хаһыспахтаан баран, буор-сыыс буолан хаалбыт обургу соҕус куһуок саахары ийэтигэр, иһиллэр соҕустук өрө тыынан баран, уунна.
Маны эрэ күүппэккэ турбут ийэ улаханнык соһуйда, ол да буоллар өссө да сөп буолбатахтык ыйытта:
– Хайа, оттон сорҕото?
Болот итиннэ хоруйдаһар солото суоҕа, ортоку орон аннын диэки саҥата суох ат буолан, быарынан сыылаҥхайдыы турда уонна онно тиийэн эмиэ хаһыспахтаата, эмиэ өрө тыынна, онтон эмиэ биир куһуок, мааҥҥытааҕар өссө буор-сыыс буолбут саахары уунна. Итинтэн ийэтигэр саҥарыах да бокуой биэрбэккэ, атах орон аннын диэки сулбу ааста.
– Ылыҥ, көрөн кэбиһиҥ! Манна букатын, били Чаачахаан курдук, көҥдөй хороон хаһынан кэбиспит сирэ эбит буолбат дуо? – диэн саҥа аллайда ийэтэ.
Утаакы буолбата, Болот тиийбит сириттэн өссө биир эмиэ бэркэ буор-сыыс буолбут куһуогу уунна.
Ити кэнниттэн уочарат хаҥас, кэтэҕэриин, биллэрик ороннор анныларынан ааһыталаата. Туох барыта бүтэрин быһыытынан, Болот ууруммут саппааһа кэнникинэн баранан барбыта. Саамай бэстилиэнэй куһуок хостонуутугар Болот, киһи эрэ буоллар, улаханнык уйадыйбыта.
– Саахардарым, бу ньыламан маҕаттар, маҕаҥҥытыгар уонна минньигэскитигэр ымсыырдаҥҥыт, бу айылаах оҥордоххут, ыый-ыый-ыыйбыан, ыыйыкабыан, туох эһигини ситиһиэ баарай? – дии-дии, оронун анныттан тахсыбакка сытан, ытаан сыҥсыйбыта.
Буруйдаах уолчааны үчүгэй аҕайдык кэһэтэн биэриэх буолан сытыы чыпчаххайын бэлэм тутан турбут ийэ барахсан, ону истэн, бэйэтэ уйадыйбыта.
– Сээн, оҕокком сыыһа, ама да биһиэхэ куһуок саахар баҕалааҕын иһин, саҥардаҕа баҕас сүрүккэтэ… Болот, кэл, таҕыс, дьиэбитигэр барыах, – диэн баран, ийэтэ хараҕын соттуммахтаан ылбыта.
Кинилэр оргууй дьиэлэригэр төннөн истилэр. Ийэтэ «ыйытыыта суох ылар да, хаһаанар да» сатамматын, оннук киһини үчүгэй аҕайдык иэнин хастаан, үөрэтэн биэриллиэхтээҕин, киһи үчүгэй, көнө суобастаах буолуох тустааҕын уолчааҥҥа өйдөтөр.
– Суобас диэни билбэт, ымсыы дьон арай баайдар бааллар, эн кинилэр курдук буолуоххун баҕараҕын дуо?
Суох, Болот кинилэр курдук буолуон ончу баҕарбат эбит.
– Былырыын Дьэкиим кинээс сымыйа, кур иэһигэр баар эрэ биир ыанньык ынахпын туттаран ылбыта. Ол үчүгэй этэ дуо?
Суох… үчүгэйэ суоҕа. Ынахтарын аһыйан, кини ийэтинээн ытыы хаалбыттара. Онон кини ийэтигэр улаханнык көмөлөспүт, күчүмэҕэй күнүгэр өйөбүл буолбут курдук санаммыта. Ону Болот бэркэ өйдүүр. Ону ааһан, хойут, улааттаҕына, кинээһи кэһэтэ түһэн биэрэр санаалаах. Ол санаата, хата, билигин хат көбөн кэллэ.
Ити кэнниттэн кинилэр балачча саҥата суох испэхтээтилэр. Болот тугу эрэ толкуйдуур, онтон, эргиллэ түһэн баран, ыйытар:
– Ийээ, саахарым харахпар тоҕо өтө көстө сылдьыбыта буолуой?
– Оботуҥ олус иҥмитэ буолуо.
– Оттон билигин көстөллөр дуу?
– Суох, булан биэрбитиҥ кэннэ, тоҕо мээнэ көстө сылдьыахтарай?
«Туй-сиэ, бу өйдөрүн!» – диэн саахардартан салла санаата Болот уонна, эмиэ тугу эрэ толкуйдаан баран, ийэтигэр хат эргилиннэ:
– Ийээ, оччоҕо Дьэкиим кинээс обото эмиэ хараҕар көстөрө буолуо дуу?
– Көстүмүнэ, хайыа этэй?
– Оо! – диэн унаарытан кэбистэ Болот уонна, тугу да саҥарбакка, ийэтин кытта сэргэстэһэ хаамсан истэ. «Дьэкиим кинээс хараҕар төһөлөөх эрэ элбэх оботтоох соллоҥ бииһин ууһа: ынах буута, таба тыла, сылгы тараһата, эһэ тыҥыраҕа уонна бөрө тииһэ элэҥнээн ааһан иһэллэрэ буолла?» – дии санаата Болот.
***
Николай Заболоцкай–Чысхаан
Оставить комментарий