Мытаах уонна Уһун ойуун

Сахалар биис уустарынан арахсаллара ситэ-хото үөрэтиллэ илик. Уустук тиэмэ, буккуура элбэх. Биирдиилээн суруйуу син баар, суох буолбатах. Бэл диэтэр сахалары аан дойду бары норуоттарын курдук биис уустарынан арахсыы суох этэ диэн сорохтор билээҕимсийэллэр. Оттон доҕоор, Олоҥхоҕо суруйалларынан Үс саха 33-түү биис ууһа баар, (33*3=99). Ол аата хас биирдии саха арааһыгар 33-түү биис ууһа баар эбит.

Саха историческай фольклорун уһулуччулаах хомуйааччыта, чинчийээччитэ, кыраайы үөрэтээччи Сэһэн Боло (1905-1948 сс.) саха омук дьоннорго арахсар дьоннор аҕа уустарынан хайдыһаллар диэн суруйан турар. Аны туран, саха уустарын аата атын хайа да омук биис уустарын аатыгар майгыннаабат диэн буолар. Үһүйээннэрэ биһиги былыргы остуоруйабытын сиэргэ-майгыга иитэр-үөрэтэр өбүгэлэрбит кэс тыллара, аман өстөрө буолаллар. Үһүйээн кэпсииринэн Мытаахтар Тыгын Дархан инитэ Уһун Ойуунтан ууһаабыттар. Ол таблицата «Исторические предания и рассказы якутов» кинигэҕэ киирэ сылдьар. Нэһилиэк хабар сирэ-уота олус киэҥ эбит. Инньэ Туймаада Эркээни хочолоруттан сирдэри быстан ылан Сиинэ Хоту эҥэринэн, билиҥҥи Солоҕон, Маалтааны, Кэптин, Сокоону киирэллэр эбит. Ону таһынан Тыымпынай, Дүүдэҥдэ о д.а. Өссө Ньурбаҕанчына сиригэр тиийэ быысаһар эбит. Дьиктитэ диэн өрүс уҥуор баар II-с Дьөппөн эмиэ хабыллара буолар.

1917 с. диэри түөрт Мытаах баара сурукка киирэ сылдьар. Ол туһунан историк үөрэхтээх кыраайы үөрэтээччи А.Н.Саввин олохтоох хаhыакка (“Үлэ Күүһэ”) сиһилии суруйан турар (2000с.). Онно сурулларынан Туймаада мыраанын анныгар баар Киэҥ хонуу диэн ходуһаны былдьаһаннар «По донесению выборного Афанасьева о спорной земле между наслегами Мытахской и Богорадской …». Афанасьев уонна Мытаах старостата Павел Стручков суутунан киирсибиттэр. Оччотооҕуга «Богорадский наслег» диэн билиҥҥи Хатас сирин хабар улахан нэһилиэк эбит (фотону көр).

Арҕаа Хаҥалас улууһун төрүттэрин 1865 с. сэтинньи 12 к. Сата нэһилиэгин киһитэ Платон Григорьевич Слепцов оҥорбут таблицата дириҥ ис хоһоонноох. Бу таблица Сэһэн Боло, Г.Эргис «Саха былыргы сэһэннэрэ уонна кэпсээннэрэ» үлэлэригэр бэчээттэнэн турар. Онно көрдөххө П.Г.Слепцов табл. Тыгын бииргэ төрөөбүт быраата Уһун ойуун суруллубут уонна хос быһаарыллыытыгар «Сильный воин, предан к смертной казни за смертоубийство, от него происходят Вилюйский, Одунинский, Мытахские и Кильдямские якуты». Эмиэ ити таблицаҕа Тыгын уола Чаллай (Чаллаайы Бөҕө – Г.Э) «Смерно казаки с Усун Ойуном, детей не имеет». Тыгын иккис уола Божеке (Бодьоко-Бөҕө – Г.П) «Казненный вместе с Чаллаем от него были дети и происходят Малтанский наслег» – диэн сиһилии суруллубут. Онон кырдьаҕастар сэһэннэринэн тойонноотоххо Мытаах нэһилиэгин дьонун төрдүнэн ааҕыллар Уһун ойуун Тыгын уолаттарын Чаллаайы Бөҕөнү уонна Бөдьөкө Бөҕөнү бииргэ өлөрүллүбүт. Бөдьөкө Бөҕөнү П.П.Головин воевода 1642 сыллааҕы бастаанньаҕа кыттыытын иһин ыйаан өлөрбүтэ. Онон П.Г.Слепцов таблицатыгар баар Уһун ойуун 1642 с. бастаанньаҕа кыттыбыт уонна арааһа Осип Галкин этэрээтин кыдыйыы иһин өлөрүллүбүт быһыылаах. Ити гынан баран, Тыгын уонна кини чугас аймахтарын архив докумуоннарыгар олоҕуран С.А.Токарев оҥорбут таблицатыгар Уһун ойуун аата суох. Уопсайынан XVII үйэҕэ дьаһаах хомуурун испииһэгэр Хаҥалас ууһугар Уһун ойуун сурукка киирбэтэх аат быһыылаах. Итини маннык быһаарыахха сөп буолуо. Атын ыстатыйаларга этиллибитин курдук былыргы сахалар хастыы да ааттаахтара, баҕар бу Уһун ойуун диэн өлбүтүн кэннэ дьиҥнээх аатын эппэт туһугар бэриллибит харыс аата буолуон сөп. Остуоруйаҕа киирбит 1642 с. саха омук колониальнай батталы утары саа саадах тутан кыргыһыыга  Хаҥаластан биэс киһини (Бөдьөкө Бөҕө, Чаллаайы Бөҕө, Дэлгий Өнүүкэп, Одугей Никеев, Томурча Одураев) П.П.Головин воевода дьаһалынан сордооһун-муҥнааһын кэнниттэн 21 киһини кытта ыйаан өлөрүллүбүттэрэ биллэр. Ол биэс киһиттэн хайалара Уһун ойуун буолара биллибэт. Саха биллиилээх филолог учуонайа Г.В.Попов суруйарынан Уһун ойууҥҥа сөп түбэһэр киһинэн Одукей Никин (Тыгын бииргэ төрөөбүт быраатын уола Ника Мулзяков эбэтэр Мундяков уола) эрэ хаалар. Кини (Одукей Никин) Тыгын уолаттарын (Бөдьөкө Бөҕө Чаллаайы Бөҕө) саамай чугас аймахтара (Тыгын бииргэ тереебут быраатын уола) уонна кинилэри кытта барыллаа соҕус саастаах, күүһүн-уоҕун үрдүгэр, күөгэйэр күнүгэр сылдьар киһи эбитэ үһү. Боотур ааттааҕа. Аны Одукей Ника үс уолаттарыттан (Иван Ижил, Лача) хайаларыттан Мытаах (Мытаах нэһилиэгин төрдө) төрүттээҕэ биллибэт. Дьаанан ойуун – урукку Арҕаа Хаҥалас улууһун (билиҥҥи Горнай оройуонун) Мытаах нэһилиэгин Дьаанай аҕатын ууһун төрдө (Ивай–Орсюй-Мытаах– Дьаанай ойуун–Моҥкурдаах Өлөксөй). Айылҕаттан айдарыылаах, сир түннүгэ киһи Тумус Мэхээлэ Мытаахтар төрүттэрин туһунан маннык суруйбута баар «Маалтааны сирэ билигин Горнай диэн буолан турар. Маалтааны ис хоһооно үс тылтан турар. Ма -алта -аан = Маалтааны. Маалта -Ма -алта диэн өйдөбүллээх. Маа – диэн «ийэ» диэн суолталаах. Малдьаҕардар уруулара. Биир биис уустара, Алта Маалтааны. Дьоно-сэргэтэ Арҕаа Хаҥалас хочотугар көһөн киирэн Маалтааны сирэ дьонунан мытайан мытаахсытан Мытаах буолбут. Кэлин оннун булан билиҥҥэ диэри бааллар.

Маалтаанылар сорохторо, анаар эцээрдэрэ – аҥаар эҥэрдэрэ – Аҥаар эҥэр (Ангара) өрүскэ бааллара иһиллэр. Элиэнэ аҥардас өрүс. Онно Элиэнэ баһыгар сурулла сылдьар. Ол гынан баран ситэ үөрэтиллэ илик («Саха биис уустара» Дь.2007 с.). Ол эрээри Тумус Мэхээлэ төһө да кый ыраах Ангараҕа дайбаан тиийдэр II-с Дьөппөҥҥө баар Мытаах аҕатын ууһун туһунан бэрт кыраны да быктарбатах. Самартай хочотугар былыр былыргыттан Мытаах аҕатын ууһа Сайылык күөл баһыттан Состокуолга диэри киэҥник тайаан олорбуттара биллэр.

Дьэ, онон бу одоҥ-додоҥ ис хоһоонноох, ала-тала ахтыыбын Саха норуодунай поэта Семен Данилов суруйбут «Удьуор» диэн хоһоонун тылларынан түмүктүүбүн:

Дьаанай ойуун,
Моҥкурдаах
Суду да ааттар эбит.
Ол өбүгэлэрбин удьуордаан,
Ойуумсуйуох баар эбит.

Мин өбүгэм Моҥкурдаах
Сиинэ сиэмэх иччитин,
Сотуун сукка буруйдаан,
Күрэстэһэн эспитин –

***

Атамай уола – Владимир Прокопьевич Парфенов, суруналыыс, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, кыраайы чинчийээччи