Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат

Иванов Егор Афанасьевич (1914-1990) – гвардеец, “Кыһыл сулус”, “Аҕа Дойду Сэриитэ” I степенэ уордьаннардаах, “Хорсунун иһин”, “Бойобуой үтүөлэрин иһин” мэтээллэрдээх, коммунистическай үлэ удаарынньыга.
Убайа Иванов Михаил Афанасьевич сэриигэ 1941 сыллааҕы бастакы хомуурга ыҥырыллан барбыт. 84-с стрелковай дивизия 41-с стрелковай полкатыгар пулеметчигынан сулууспалыы сылдьан, 1943 сыл кыргыһыы толоонугар охтубут. Балта Иванова Екатерина Афанасьевна оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, 14 сааһыгар “Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыта.
Чакыр түөрт кылаас үөрэхтээх уола Егор Иванов ветеринарнай санитардардар куурустарын бүтэрэн, 1937 сыллаахха анал үөрэхтээх үлэһит буолар.23 саастаах эдэр киһини Сунтаарга оройуон ветеринаргай учаастагар үлэҕэ ылаллар.

Сырыыны-айаны кыайар Егор Иванов оройуон нэһилиэктэрин кэрийэ сылдьан, холкуос сүөһүлэрин көрөр-истэр, араас ыарыыны утары үлэ бөҕөтүн ыытар. 1941 сыл атырдьах ыйын бүтүүтэ армияҕа ыҥырар бэбиэскэни тутан, үөлээннээхтэрин кытта Сунтаартан Туруктаҕа диэри сатыы барбыта. Бииргэ төрөөбүт убайа Мэхээлэ Чакыр “Кыһыл Харыйалаах” колхоһуттан ыҥырыллан, иккиэн бииргэ барбыттара.

Ветеринар Иванову сатыы хаамар 600 киһини арыаллаан, иһити-хомуоһу, аһы-үөлү ыырдан иһэр 80 акка эппиэттээх киһинэн анаабыттара. Киэһэ тохтобул кэмигэр хастыы да түһүлгэнэн оһуохай бөҕө тэриллэрэ. Егор Иванов кылыһахтаах куолаһынан чоргуйан этэр түһүлгэтигэр сүүһүнэн киһи киирэрэ.

Поеһынан арҕаа айаннаан, II Украинскай фронт 9-с гвардейскай дивизиятын 18-с стрелковай полкатыгар тиийэр. Саха уолун пулеметчигынан аныыллар. Онтон ыла күнүстэри-түүннэри ардах буулдьа анныгар сылдьар. 90 киһилээх роталарыттан 43 түүннээх күн инники кирбииттэн тахсыбакка сылдьан, Челябинскайтан сылдьар нуучча уолунуун иккиэйэҕин эрэ ордубуттар! Иккиэн “Бойобуой үтүөлэрин иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыттара.

Госпитальга сытан эмтэнээт эмиэ сэриигэ киирбитэ. Бу сырыыга тааҥканы ытар сааҕа анаабыттара. “Противотанковое ружье” диэни кылгатан, “ПТР” дииллэрэ. Бу саатынан немец “Пантера” диэн ааттанар үс тааҥкатын умаппыта, өссө икки тааҥка буруолуу-буруолуу куоппута. Хас да грузовой массыынаны мотуордарыгар түһэртээн, күдэҥҥэ көтүппүтэ, биир бронетранспортеру сыыһа-халты ытыалаан үрдүк суол анныгар түҥнэһиннэрбитэ. Оттон немец сатыы сэриилэрэ атаакалыыр кэмнэригэр, инники сүүрэн киирэн ытыалыыр, дьоннорун күөртүүр немецтэри боҕутуннарбыта. Ити иһин “Хорсунун иһин” мэтээли госпитальга сыттаҕына туттарбыттара.

1944 сыллааҕы немец сэриитэ өссө да күүстээх, утарсыы бөҕө буолбута. Станковай пулемекка бастакы нүөмэринэн сылдьыбыта. Кыргыһыы кэмигэр улаханнык бааһыран, хаана сүһүрэн, аҥаар атаҕын быстарарга күһэллэр. Ити бойобуой кыргыһыыга Егор афанасьевич немец 63 саллаатын уонна офицерын суох оҥорбута. “Кыһыл Сулус” уордьанынан наҕараадаламмыта. Икки баттыгынан сылдьар, атаҕа суох киһи, өр кэмҥэ эмтэнэн, төрөөбүт дойдутун буоругар 1945 сыллаахха үктэммитэ.

Сэрииттэн эргиллэн кэлээт, идэтигэр төннөн, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыар диэри, ветеринарнай фельдшердээбитэ. Элгээйигэ, Куокунуга, Сунтаарга, Хадаҥҥа, Бордоҥ Улгумдатыгар, Марбатыгар, онтон пенсияҕа тахсан баран, салгыы Кэмпэндээйигэ үлэлээбитэ. Кэргэнэ Ильина Елена Степановналыын сэттэ оҕоломмуттара.

Элгээн Аттаах Тумулугар мемориальнай комплексыгар Иванов Егор Афанасьевич сырдык аата тимиргэ кутуллан турар. Бастыҥ оһуохайдьыкка Е.А. Иванов-Тооппоос аатынан анал бирииһи туттараллар.

Эһэм тааҥканы умаппыта
Биһиги дьиэ кэргэнтэн сэриигэ эһэбит Егор Афанасьевич Иванов сылдьыбыт. Мин аҕам Роберт киниэхэ үһүс оҕо. Эһэм сэрии иннинэ анал кууруһу бүтэрэн, ветеринарнай санитар эбит. Сэрииг 1941 сыллааҕы бастакы хомуурга барбыт. Советскай Союз Маршала, икки төгүллээх Геройа Иван Конев командующайдаах II Украинскай фронт 9-с гвардейскай дивизиятын 18-с стрелковай полкатыгар сулууспалаабыт.

Эһэм сэрии алдьархайын этинэн-хаанынан билбит. Үстэ бааһыран, аҥаар атаҕын Украина сиригэр хаалларбыт. Хайдах кыргыспытын туһунан суруйан хаалларбыт ахтыытыттан уонна бойобуой наҕараадаларыттан билэбит.

Эһэм үчүгэйдик ытара үһү. Ол иһин элбэх өстөөҕү охторор пулеметчигынан уонна тааҥканы ытар бронебойщигынан сэриилэспит. Тааҥканы ытар саата уһун уостаах, умайар буулдьанаан ырааҕы тэбэр эбит. Охсоро даҕаны сүрдээх күүстээх үһү. Эһэм биирдэ ыта-ыта, хос иитиллэн иһэр бу улахан саанан немец үс тааҥкатын умаппыт. Урут пулеметчиктыы сылдьан наҕараадаламмыт “Бойобуой үтүөлэрин иһин” мэтээлигэр саллаат саамай улахан мэтээлин “Хорсунун иһин” диэни эбии биэрбиттэр. Иккис бааһырыытын кэнниттэн эмиэ пулемечик оҥорбуттар. Онно биир кырыктаах кыргыһыыга өстөөх 63 саллаатын охторбут. Ол туһунан наҕараадалыыр лииһигэр суруйбуттар, “Кыһыл Сулус” уордьанынан наҕараадалаабыттар. Кэлин өссө “Аҕа Дойду Сэриитэ” I степеннээх уордьанынан наҕараадаламмыта. 1984 сыллаахха бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыар диэри ветеринаардаабыта. Кини 1990 сыллаахха ыалдьан өлбүтэ. Эбэм Елена Степановнаны кытта сэттэ оҕоломмуттарыттан элбэх сиэнэ хорсун эһэбитин ахтабыт-саныыбыт, кэриэһин толорон, дьоҥҥо-сэргэҕэ эйэҕэс, амарах, болҕомтолоох буоларга кыһанабыт.

Сиэнэ Сеня Иванов,
(Сеня бу суруйуута “Кэскил” хаһыат 1996 сылга 3000 ахсаанынан таһаарбыт “Сэрии дуораана” кинигэтигэр киирбитэ).

Мас атахтаах бэтэрээн

Элгээн уолун гранатата
Фашист танкатын умаппыта,
Полк хамандыырын бирикээһэ
“Кыһыл Сулуска” түһэрбитэ.

Аҥаар атаҕын хаалларан
Арҕааттан тиийэн кэлбитэ,
Бүтүн атаҕынан кылыйан
Ыһыахха миэстэлэспитэ.

Мас атахтаах бэтэрээн
Бордоҥҥо олохсуйбута.
Оһуохайдаан, эһиэкэйдээн
Сэгилиэрдэри ааттаппыта.

Атаҕа суох бэтэринээр
Вызовка тахсан барбыт,
Чигдини дьөлүтэ үктээн
Уулуссаны ылан кэбиспит.

***
Николай Егоров, Күндэйэ